اصفهان موزه زندگی

اصفهان به لحاظ تاریخ پر از ایمان و زندگی مذهبی مردم, از مساجد و ابنیه تاریخی بیشتری به نسبت شهرها و استان های دیگر برخوردار است

تمام شهر اصفهان روی نقشه، دو وجب بیشتر نیست، اما همین دو وجب نیز جاه و جبروتی دارد كه این دیار را به نصف جهان مشهور كرده است.

طبق برآوردهای اعلام شده از سوی سازمان‌ها و نهادهای حامی میراث فرهنگی، در شهر اصفهان بیش از ۲ هزار و ۴۰۰ نقطه دیدنی وجود دارد كه بافت‌ها و خانه‌های تاریخی، مساجد قدیمی، پل‌های تخریب شده، سقاخانه‌ها و بسیاری دیگر از جاهایی را می‌توان یافت كه ارزش دیدن و شنیدن را دارد. با این وجود مهم‌ترین آثار اصفهان را می‌توان به مساجد، پل‌ها، بازارها، كاخ ها، ابنیه دینی غیر مسلمان و موزه های قدیمی تقسیم بندی كرد.

▪ مساجد

اصفهان به لحاظ تاریخ پر از ایمان و زندگی مذهبی مردم، از مساجد و ابنیه تاریخی بیشتری به نسبت شهرها و استان های دیگر برخوردار است. بر اساس اعلام كارشناسان میراث فرهنگی، در شهر اصفهان بیش از ۷۳۰ مسجد تاریخی كه به نوعی جزء آثار تاریخی به شمار می‌آیند، وجود دارد كه از مهم‌ترین آنها می‌توان به مسجد سید، مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله، مسجد حكیم و مسجد جامع اشاره كرد.

میدان امام خمینی (ره) یكی از معروف‌ترین و در عین حال دیدنی‌ترین مساجد اصفهان است. در جبهه جنوبی میدان نقش جهان (میدان امام) این مسجد به عنوان یكی از زیباترین مساجد جهان اسلام قرار دارد كه به دستور شاه عباس اول، توسط استاد علی اكبر اصفهانی احداث شده است. در مرحله اول سردرب اصلی و جلوخان ورودی با دو مناره خارجی مسجد ساخته می‌شود. درب مسجد با ورق‌های نقره و طلا تزئین شده و مربوط به دوره شاه صفی، جانشین شاه عباس اول است.

در داخل مسجد یك حیاط اصلی و مركزی، با چهار ایوان و دو حیاط فرعی جانبی قرار دارد. گنبد خانه جنوبی به صورت دو پوش اجرا شده و فضای بین این دوگنبد حدود ۱۲ متر ارتفاع دارد. ارتفاع گنبد خارجی از كف مسجد ۵۰ متر است. كتیبه‌های مسجد، توسط خطاطان و خوشنویسان معروف دوران صفویه مانند علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمدصالح اصفهانی و محمدرضا امامی مزین شده است. تمام سطوح جرزها و دیوارها و گنبد و مناره ها و طاق نماهای داخلی و خارجی مسجد از كاشیهای هفت رنگ و مرعق پوشیده شده است. نقوش این كاشیكاری ها (گل و بوته ها) نیز به صورت مجرد و رمزی ظاهر می‌شود.

مسجد شیخ لطف الله نیز فاصله چندانی با مسجد امام ندارد. در ضلع شرقی میدان امام (نقش جهان) مسجد شیخ لطف الله قرار دارد كه در زمان شاه عباس اول صفوی، هنگام احداث میدان و همراه با بناهای اطراف آن به منظور محل عبادت و حوزه تدریس مرحوم شیخ لطف الله، كه از علما و روحانیون بزرگ جبل عامل در لبنان بوده، ساخته شده است. ساختمان مسجد در سال ۱۰۱۱ هـ .ق آغاز و در سال ۱۰۲۸ به پایان رسیده است.

این مسجد دارای یك شبستان زیرزمینی است كه كف گنبدخانه را از سطح زمین بالاتر قرار می‌دهد. به خاطر استفاده‌های خاص علمی و مذهبی از این مسجد، نیازی به احداث حیاط و مناره نبوده است. گنبد روی هشت طاق جناغی قرار گرفته و لبه این طاق ها با كاشی های پیچ به رنگ فیروزه، تزئین یافته است.

سطوح داخلی به ویژه محراب مسحد شیخ لطف اله از شاه كارهای بی نظیر هنر كاشیكاری هفت رنگ و معرق محسوب می‌شود. در محراب دو كتیبه وجود دارد كه عبارت ذیل بر آنها نوشته شده است: عمل فقیرحقیر محتاج به رحمه خدا محمد رضا بن استاد حسین بنا اصفهانی.

این نوشته مبین آن است كه استادان و هنرمندان و سازندگان بناهای آن زمان در مقابل قدرت جان آفرین سر تسلیم فرود آورده و هرگز نخوت و تكبر به وجودشان راه نیافته است.

مسجد جامع اصفهان معروف‌ترین و قدیمی‌ترین مسجد اصفهان محسوب می‌شود. این مسجد در گوشه شمال غربی میدان قدیم احداث شده است. بنا بر اسناد و مدارك موجود، مسجد اولیه دركنار روستای قدیمی یاوان و احتمالاًُ روی یك بنای مربوط به قبل از اسلام ساخته شده است.

از دیگر مشخصه های مسجد جامع، تاثیر پذیرفتن از شرایط زمانی و اجتماعی دوران احداث خود است. چرا كه شهر اصفهان در سال ۲۴ هجری، دین مبین اسلام را می پذیرد و اولین مسجد رادر محل فعلی با ابعادی محدودتر در سال ۱۵۶ هجری بنا می كند.

در قرن سوم هجری به علت گسترش شهر و ازدیاد جمعیت، مسجد وسیع‌تری روی مسجد اولیه پایه ریزی می‌شود. عمده‌ترین سبك معماری به كار رفته در مسجد مربوط به دوره سلجوقی و به شیوه رازی است. در این شیوه كاربرد آجر و ایجاد نماهای آجری با طرح های گره در حد اعلاء مهارت و زیبائی در نمای داخلی و خارجی گنبدهای خاكی و نظام الملك ظاهر گشته است. گچ بری محراب اولجایتو، تزئینات كاشیكاری و خطوط بنائی و مقرنس سازی های مختلف ایوان ها همراه با كتیبه‌های خط كوفی و ثلث، كوشش و علاقه هنرمندان اصفهانی در بنای این مسجد را نشان می‌دهد.

مسجد جامع اصفهان را می‌توان به حق دایره المعارف معماری و از یادگارهای با ارزش تاریخی، فرهنگی و هنری شهر اصفهان محسوب كرد و به خاطر همین ارزش‌های نهفته اش، حفاظت و مراقبت از آن، از جمله وظائف دینی، ملی و فرهنگی همگان تلقی می‌شود.

مسجد حكیم اصفهان یكی از مساجد بسیار نفیس چهار ایوانه است كه در فاصله سال های ۱۰۵۱ تا ۱۰۷۳ هـ . ق مقارن با سلطنت شاه صفی و شاه عباس دوم به همت طبیب حكیم محمد داوودخان ملقب به تقرب خان روی ویرانه های مسجد جامع جور جیراز بناهای قرن چهارم هجری ساخته شده است. براساس كتیبه‌های موجود، معمار این بنا محمدعلی بن ستاد علی بیك اصفهانی است. آنچه مسجد حكیم را در میان مساجد بسیار نفیس دوران صفویه قرار می‌دهد، ارزش‌های خاص معماری و كتیبه‌های متعدد آن محسوب می‌شود كه به دست استاد محمدرضا امامی، خوشنویس نامدار عصر صفویه تحریر شده است. از دیگر قسمت های دیدنی این بنا می‌توان به محراب بسیار زیبایی كه با مقرنس ها و كتیبه‌های مزین به خط ثلث بر زمینه لاجوردی اشاره كرد.

یكی دیگر از مساجد اصفهان، مسجد سید نام دارد. مسجد سید بزرگترین و مشهورترین مسجد اصفهان از قرن سیزدهم هجری است كه به دستور حجت الاسلام حاج سیدباقر شفتی از علمای بزرگ امامیه كه در دوره سلطنت محمدشاه قاجار می زیسته بنا شده است. در تزئینات این مسجد، كاشیكاری با طرح گلدان و منظره هائی نمایش داده شده است كه در این میان رنگ قرمز روشن نقش عمده ای دارد و این همان رنگی است كه در مساجد دیگر دوره قاجار مانند مسجد رحیم خان و مسجد ركن الملك نیز مشاهده می‌شود.

آرامگاه سید حجه الاسلام كه بسیار مجلل و باشكوه بنا شده است، در گوشه شمال شرقی صحن مسجد قرار دارد. در این مسجد تاریخ های متعددی از سال ۱۲۵۵ تا۱۳۱۱ هجری دیده می‌شود كه كتیبه‌های آن به خط محمدباقر شریف شیرازی است. تزئینات داخل گنبد آرامگاه، از نوع تزئینات گچبری، آئینه كاری و طلاكاری است كه به همراه ضریح نقره و طلاكوب آن با خطوط بسیار زیبا از قسمت های تماشائی این مسجد به حساب می‌آید.

▪ كاخ‌های اصفهان

اصفهان شهر كاخ‌ها نامیده می‌شود. كاخ‌های متعددی از تاریخ پر شكوه این شهر بر جای مانده است.

معروف‌ترین كاخ شهر اصفهان، كاخ چهلستون محسوب می‌شود. عمارت چهلستون در اوایل قرن ۱۱ هـ . ق در میان باغ و مجموعه بناها و كاخ‌های محوطه دولتخانه صفوی ساخته شده است. این عمارت عمدتاً به منظور پذیرائی رسمی از میهمانان و سفرای خارجی، طی سه مرحله و طبق یك طرح واحد احداث شده است. در مرحله اول ساخت تالار اصلی و بزرگ مد نظر قرار گرفت و در مرحله دوم نیز ایوان آئینه و اتاق‌های طرفین آن ساخته شد.

مرحله سوم هم ساخت ایوان ستون دار مشتمل بر هجده عدد ستون و سقف چوبی، ساخته شده است. نام چهلستون به نشانه كثرت ستون ها و انعكاس تصویر بیست ستون در آب استخر روی این بنا گذاشته شده است.

نقاشی‌های دیواری چهلستون زیر نظر هنرمند نامدار عصر صفوی، رضا عباسی با خصلت بزرگ نمائی به شیوه مینیاتورهای ایرانی انجام گرفته است. چهار تابلو بزرگ داخل سالن، صحنه هایی از میدان های جنگ و مجالس پذیرائی پادشاهان صفوی را نشان می‌دهد. دو تابلو بزرگ میانی از الحاقات بعدی با در برگیری موضوعات مشابه است كه صادق نقاش باشی (هنرمند دوره قاجار) ترسیم آنها را به پایان برده است. با این وجود متأسفانه بسیاری از نقاشی‌های دوره صفوی در زمان حكومت ظل السلطان، تخریب شد. از اشعار دلپذیر نجیب كاشانی كه به خط محمد صالح اصفهانی بر پیشانی ایوان ستون دار مرقوم شده، چنین استدلال می‌شود كه این عمارت بی نظیر، در اوایل قرن ۱۲ هـ . ق دچار آتش سوزی شده و پس از آن در زمان شاه سلطان حسین صفوی تعمیر شده است.

عمارت عالی قاپو یكی دیگر از كاخ‌های معروف شهر اصفهان لقب گرفته است. این كاخ در قرن یازدهم هجری در شش طبقه احداث شد كه هر طبقه نیز تزئینات هنری خاصی را به نمایش می‌گذارد. از قسمت های مهم این كاخ نیز می‌توان ایوان طبقه سوم، حوض مسی در میان این ایوان و تالار پذیرائی همین طبقه كه با زیباترین نوع نقاشی و گچ بری تزئین شده است را نام برد. تالار موسیقی طبقه ششم و تزئینات گچبری بی نظیر آن و اغلب كارهای هنری به وسیله رضا عباسی هنرمند مشهور آن دوران انجام شده است. كاخ عالی قاپو هم اكنون در حال مرمت است و تا دو سال آینده مرمت آن به پایان می رسد.

كاخ هشت بهشت نیز به عنوان یكی دیگر از كاخ های اصفهان در میان باغ بلبل، درون مجموعه دولتخانه دوره صفوی در زمان حكومت شاه سلیمان (نیمه دوم قرن ۱۱ هجری قمری) ساخته شده است. موقعیت ممتاز باغ و عمارت هشت بهشت به گونه‌ای بوده كه ورودی های باغ از كلیه اضلاع آن انجام می گرفته است. در جنوب باغ هشت بهشت در زمان شاه سلطان حسین، مجموعه مدرسه و كاروان سرا و بازارچه احداث شده است.

نام هشت بهشت عمدتاً در اصطلاح زمان خود، به معنای هشتی یا ورودی بهشت بوده و روی این عمارت قرار گرفته است. عمارت هشت بهشت در دو طبقه و روی یك كرسی با ازاره سنگی ساخته شده و تركیب احجام و فضاهای معماری به گونه‌ای ماهرانه و متناسب انجام گرفته است. در وسط ساختمان، فضای اصلی و مركزی قرار دارد كه در پلان شكل هشت ضلعی را نشان می‌دهد. ارتباط دو طبقه از طریق دو دستگاه راه پله انجام می گیرد كلیه سطوح ایوان های هشتی مركزی، اتاق‌ها و راهروها، با سبك‌های متنوعی تزیئن شده است. از جمله خصوصیات منحصر به فرد این عمارت نیز می‌توان به حوض مروارید و آبشار ایوان جنوبی كه آب آن از حوض فوقانی تأمین می‌شده، نام برد.

گزارشگر: سعید ابوالقاسمی

---