وقت شناسی

نزدیك اذان صبح از طرف مشرق سفیده ای رو به بالا حركت می كند كه آن را فجر اول فجر كاذب می گویند موقعی كه آن سفیده پهن شد, فجر دوم فجر صادق و اول وقت نماز صبح است و آخرِ وقت نماز صبح موقعی است كه آفتاب بیرون می آید

● وقت نماز صبح.

نزدیك اذان صبح از طرف مشرق سفیده ای رو به بالا حركت می كند كه آن را فجر اول (فجر كاذب) می گویند؛ موقعی كه آن سفیده پهن شد، فجر دوم (فجر صادق) و اول وقت نماز صبح است و آخرِ وقت نماز صبح موقعی است كه آفتاب بیرون می آید.

توضیح المسائل، مسأله ۷۴۱.

س - شبهایی كه مهتاب تا صبح هست، اگر كسی یقین كند كه فجر صادق طالع شده، آیا می تواند نماز صبح را بخواند، یا باید صبر كند تا سفیدی صبح به طور محسوس آشكار شود و وظیفه او در امساك روزه ماه مبارك رمضان چگونه است و در صورتی كه وقت نماز از اول آشكار شدن سفیدی باشد، در شبهای ابری یا در شهرستانهایی كه روشنایی برق به حدی زیاد است كه باید خیلی صبر كرد تا سفیدی آشكار شود، اگر به اندازه ده دقیقه از اول فجر صبر كند، بعد از ده دقیقه وقت نماز است یا نه.

ج ـ احتیاط لازم در شبهای مهتاب آن است كه صبر كند تا سفیده صبح در افق ظاهر شود و غلبه كند بر روشنایی مهتاب، بلكه خالی از وجه نیست و این حكم در روشنی برق و شبهای ابری نیست و در روزه احتیاط كند و در شبهای مهتاب اگر چه بعید نیست كه لازم نباشد امساك قبل از آنچه ذكر شد.

توضیح المسائل، مسأله ۷۵۴.

● وقت فضیلت نماز صبح.

وقت فضیلت نماز صبح از اول طلوع صبح صادق است تا پیدا شدن سرخی طرف مشرق (حمره مشرقیه) و در غیر این وقت تا قبل از طلوع آفتاب اگر نماز صبح خوانده شود، در وقت اِجزا می باشد، ولی مستحب است انسان نماز صبح را طوری بخواند كه هوا هنوز خوب روشن نشده باشد.

عروهٔ الوثقی، اوقات الصلاهٔ الیومیه، مسأله ۱۰.

● اول ظهر چه زمانی است.

اگر چوب یا چیزی مانند آن را (شاخص) راست در زمین هموار فرو برند، صبح كه خورشید بیرون می آید، سایه آن به طرف غرب می افتد و هر چه آفتاب بالا می آید، این سایه كم می شود و در شهرهای ما در اول ظهر شرعی به آخرین درجه كمی می رسد و ظهر كه گذشت سایه به طرف مشرق بر می گردد و هر چه خورشید رو به مغرب می رود، سایه زیادتر می شود، بنابراین وقتی كه سایه به كمترین درجه خود رسید و دو مرتبه رو به زیاد شدن گذاشت، معلوم می شود ظهر شرعی شده است، ولی در بعضی از شهرها، مثل مكه كه گاهی موقع ظهر سایه به كلی از بین می رود بعد از آنكه سایه دوباره پیدا شد، معلوم می شود ظهر شده است.

توضیح المسائل، مسأله ۷۲۹.

▪ فرق غروب و مغرب

زمانی كه خورشید از نظرها پنهان می شود (در آخر روز) غروب نامیده می شود و اما مغرب زمانی است كه سرخی طرف مشرق كه بعد از غروب آفتاب پیدا می شود از بین برود؛ بعضی گفته اند كه آن سرخی طرف مشرق از روی سر ناپدید شود، ولی حضرت امام می فرمایند: آن سرخی به سمت سر انسان نمی رسد، بلكه همان طرف مشرق مقداری كه بالا می آید ناپدید می گردد.

توضیح المسائل، مسأله ۷۳۵، عروهٔ الوثقی، اوقات الصلاهٔ الیومیه، مسأله ۱.

● وقت مخصوص نماز ظهر و عصر.

وقت مخصوص نماز ظهر، از اول ظهر است تا وقتی كه از ظهر به اندازه خواندن نماز ظهر بگذرد و وقت مخصوص نماز عصر موقعی است كه به اندازه خواندن نماز عصر وقت به مغرب مانده باشد كه اگر كسی تا این موقع نماز ظهر را نخواند ظهر او قضا شده و باید نماز عصر را بخواند؛ البته باید توجه داشت كه وقت مخصوص، برایِ مسافر و غیر مسافر فرق دارد.

توضیح المسائل، مسأله ۷۳۱، ۷۳۷.

● وقت مشترك نماز ظهر و عصر.

ما بین وقت مخصوص نمازظهر و وقت مخصوص نماز عصر وقت مشترك نماز ظهر و عصر است و اگر كسی اشتباهاً نماز عصر را پیش از نماز ظهر بخواند و بعد از نماز ملتفت شود، نمازش صحیح است.

توضیح المسائل، مسأله ۷۳۱.

▪ یادآوری.

۱) اگر پیش از خواندن نماز ظهر سهواً مشغول نماز عصر شود و در بین نماز بفهمد اشتباه كرده است، چنانچه در وقت مشترك باشد، باید نیت را به نماز ظهر برگرداند؛ یعنی نیت كند كه آنچه تا به حال خوانده ام و آنچه را مشغولم و آنچه بعد می خوانم همه نماز ظهر باشد و بعد از آنكه نماز را تمام كرد، نماز عصر را بخواند و اگر در وقت مخصوص به ظهر باشد، باید نیّت را به نماز ظهر برگرداند و نماز را تمام كند و بعد نماز عصر را بخواند و احتیاط آن است كه بعد از نماز عصر دوباره نماز ظهر و عصر را بخواند و این احتیاط خیلی مطلوب است. توضیح المسائل، مسأله ۷۳۲.

● وقت فضیلت نماز ظهر و عصر.

وقت فضیلت نماز ظهر از اول ظهر (زوال) است تا وقتی كه سایه شاخص به اندازه خودش شود - البته بعد از شروع به زیاد شدن - و اما آخر وقت فضیلت نماز عصر این است كه سایه شاخص دو برابر خودش شود و اما در ابتدای وقت فضیلت نماز عصر، مشهور علما فرموده اند كه از ابتدای شروع سایه قسمت دوّم شاخص. ولی حضرت امام می فرمایند اظهر این است كه ابتدای وقت فضیلت نماز عصر از وقتی است كه سایه شاخص به - خود برسد ولكن بعید نیست كه از بعد از تمام شدن نماز ظهر باشد.

عروهٔ الوثقی، اوقات الصلاهٔ الیومیه، تحریر الوسیله، ج‏۱، ص‏۱۳۸.

▪ یادآوری.

احتیاط واجب آن است كه نماز جمعه را از موقعی كه عرفاً اول ظهر می گویند تأخیر نیندازد و اگر از اوایل ظهر تأخیر افتاد، به جای نماز جمعه نماز ظهر بخواند ولی بعضی می گویند تا وقتی كه سایه شاخص مانند خودش بشود وقت دارد.

عروهٔ الوثقی، اوقات الصلاهٔ الیومیه و توضیح المسائل، مسأله ۷۳۴.

● نصف شب چه زمانی است.

احتیاط واجب آن است كه برای نماز مغرب و عشا و مانند اینها، شب را از اول غروب تا اذن صبح حساب كنند و برای نماز شب و مانند آن تا اول آفتاب حساب نمایند.

توضیح المسائل، مسأله ۷۳۹.

● وقت مخصوص نماز مغرب و عشا.

وقت مخصوص نماز مغرب از اول مغرب است تا وقتی كه از مغرب به اندازه خواندن سه ركعت نماز بگذرد، كه اگر كسی مثلا مسافر باشد و تمام نماز عشا را در این وقت بخواند، احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز مغرب نماز عشا را دوباره بخواند و وقت مخصوص نماز عشا موقعی است كه به اندازه خواندن نماز عشا به نصف شب مانده باشد، كه اگر كسی تا این موقع نماز مغرب را نخوانده، باید اول نماز عشا و بعد از آن نماز مغرب را بخواند؛ البته وقت مخصوص نماز عشا برای مسافر و غیر مسافر فرق دارد.

توضیح المسائل، مسأله ۷۳۶.

● وقت مشترك نماز مغرب و عشا.

ما بین وقت مخصوص نماز مغرب و وقت مخصوص نماز عشا وقت مشترك نماز مغرب و عشا است كه اگر كسی در این وقت اشتباهاً نماز عشا را پیش از نماز مغرب بخواند و بعد از نماز ملتفت شود نمازش صحیح است و باید نماز مغرب را بعد از آن به جا آورد.

توضیح المسائل، مسأله ۷۳۶.

● وقت فضیلت نماز مغرب و عشا.

وقت فضیلت نماز مغرب، از اول مغرب است تا بر طرف شدن سرخی طرف مغرب، كه به آن حُمره مغربیه و یا شفق هم می گویند و اما وقت فضیلت نماز عشا از بعد از بر طرف شدن آن سرخی است تا - از شب.

عروهٔ الوثقی، اوقات الصلاهٔ الیومیه.

▪ یادآوری های اوقات مخصوص و مشترك نماز.

۱) اینكه اول وقت، اختصاص به نماز ظهر (و همچنین نماز مغرب)، و آخر وقت اختصاص به نماز عصر (و همچنین نماز عشا) دارد، مراد آن است كه اگر عمداً نماز عصر در وقت مخصوص نماز ظهر و نماز عشا در وقت مخصوص نماز مغرب خوانده شود، باطل است. در اینجا چند مطلب استثنا شده است.

الف) اگر گمان پیدا كرد كه ظهر شده و نماز ظهر را شروع كرد - البته در مواردی كه گمان به دخول وقت كافی است - ولی در بین نماز وقت داخل شد، در این صورت چون نمازش صحیح است، مانعی ندارد كه نماز عصر را در وقت مخصوص ظهر بخواند و لازم نیست به اندازه چهار ركعت از اول وقت گذشته صبر كند و بعد بخواند.

ب) اگر سهواً نماز عصر را قبل از نماز ظهر بخواند و از وقت فقط به مقدار چهار ركعت باقی مانده باشد، كه در این صورت نماز ظهر را در وقت مخصوص عصر می خواند.

ج) اگر در اول وقت كه مثلا وقت مخصوص نماز ظهر است، نماز دیگری غیر از نماز عصر آن روز را بخواند، مانند نماز قضا مانعی ندارد.

عروهٔ الوثقی، اوقات الصلاهٔ الیومیه، مسأله ۲.

۲) تقسیم وقت به مختص و مشترك در مواردی ثمره عملی دارد؛ مثلا اگر زنی در اول وقت بعد از گذشتن مقدار خواندن نماز ظهر حائض شود و نماز ظهر را نخوانده باشد، فقط قضای نماز ظهر بر او واجب‏است و اگر در نزدیك آخر وقت عذر او برطرف شود، اگر برای هر دو نماز وقت دارد، هر دو بر او واجب است، و اگر برای دومی وقت دارد - هر چند به اندازه یك ركعتش - فقط دومی واجب است و اگر برای دومی و حتی یك ركعت از اول وقت دارد، باز هم هر دو بر او واجب است.

عروهٔ الوثقی، اوقات الصلاهٔ الیومیه، مسأله ۳ و احكام الاوقات، مسأله ۱۵، تحریرالوسیله، ج‏۱، ص‏۱۴۰، مسأله ۱۵.

۳) كسی كه به اندازه خواندن یك ركعت وقت دارد، باید نماز را به نیت ادا بخواند، ولی نباید نماز را عمداً تا این وقت تأخیر بیندازد. بنابراین اگر شخصی مسافر به اندازه سه ركعت و شخص غیر مسافر به اندازه پنج ركعت تا غروب وقت داشته باشد، باید نماز ظهر را اول بخواند، اگر چه مقداری از نماز عصر، خارج وقت خوانده می شود و همچنین در نماز مغرب و عشا، اگر شخص مسافر نباشد و تا نصف شب مقدار پنج ركعت وقت داشته باشد، باید اول نماز مغرب، و اگر كمتر از پنج ركعت وقت داشته، باید اول نماز عشا را بخواند؛ چون چهار ركعت آخر مخصوص وقت نماز عشا است، و اما اگر مسافر باشد و تا نصف شب به اندازه چهار ركعت وقت داشته باشد، باید اول نماز عشا و بعد از آن نماز مغرب را بخواند و چون بعد از خواندن نماز مغرب ممكن است به اندازه یك ركعت یا بیشتر وقت داشته باشد، باید فوری نماز مغرب را شروع كند و نیت آن هم اداست، اگر چه احتیاط مستحب آن است كه نیت ادا و قضا نكند.

تحریر الوسیله، ج‏۱، ص‏۱۳۹، مسأله ۹، عروهٔ الوثقی، اوقات الصلاهٔ الیومیه، مسأله ۴.

۴) واجب است نماز عصر بعد از نماز ظهر، و نماز عشا بعد از نماز مغرب خوانده شود، كه اگر عمداً جلوتر بخواند، باطل است، چه در وقت مختص به اولی باشد و چه در وقت مشترك، و اما اگر سهواً جلوتر بخواند یا در وقت مختص به اولی خوانده شده یا در وقت مشترك، و اگر در وقت مختص باشد، دو صورت دارد: یا تمامش در وقت مختص به اولی واقع شده و یا مقداری از آن در وقت مشترك داخل گردیده؛ اگر تمامش در وقت مختص به اولی واقع شده باشد، بنابر احتیاط واجب باطل است و اگر در مقداری از وقت مشترك هم داخل شده، نمازش صحیح است و اما اگر سهواً در وقت مشترك جلوتر خوانده باشد، اگر بعد از نماز یادش بیاید، نمازش صحیح است و اگر در وسط نماز یادش بیاید، نیتش را به نماز قبلی بر می گرداند، به شرطی كه جا برای عدول باشد؛ مثل اینكه در نماز مغرب و عشا وارد ركوع ركعت چهارم شده باشد كه در این صورت، نماز را تمام كرده و دوباره نماز مغرب و بعد از آن عشا را می خواند.

عروهٔ الوثقی، اوقات الصلاهٔ الیومیه، مسأله ۳.

۵) همیشه عدول از نماز بعدی به قبلی جایز است، ولی عكسش جایز نیست؛ بنابر این از عصر به ظهر و از عشا به مغرب می شود عدول كرد - به شرط آنكه از محل عدول نگذشته باشد - و اما عكسش جایز نیست؛ بنابراین اگر به نیّت نماز ظهر مشغول نماز شود و یادش بیاید كه نماز ظهر را خوانده، عدول به نماز عصر جایز نیست و باید نماز را بشكند و نماز عصر را بخواند.

تحریر الوسیله، ج‏۱، ص‏۱۳۹، مسأله ۱، توضیح المسائل، مسأله ۷۵۶.

۶) در این زمینه به مسائل ۷۵۷ و ۷۵۹ تا ۷۹۶ مراجعه شود.

---