ساختارهای مدنی اسلام, ضامن حفظ حقوق و آزادی بشر

ساختارهای مدنی اسلام در قرن‌های اولیه اسلام شكل گرفته و تاكنون در تمامی گوشه و كنار جهانی اسلام فعال است و در عین حال تا حدودی قدرت فعال كردن و بسیج نیروها را دررویارویی با سوءاستفاده‌های هیأت حاكمه خود دارند.

● علما و مجتهدان اسلام

شالوده حقیقی سیاسی و اجتماعی اقتصادی كل تمدن اسلامی از جنبه علمی ،‌ فكر و فن‌آورانه خود به دست گروه عظیمی از علمای بزرگ آماده شده است . كل سازمان اجتماعی یك دولت بزرگ اسلامی در تمامی سطوح خود به صورتی مستحكم و با عناصری مطمئن ،‌با كوشش جوامع پرتعداد علما یكپارچگی یافته است.

این قاعده در سایه احكام قرآن حاصل شده است كه مسلمانان را مكلف می‌كند تمامی عملكردهای خود را صرفا با احكام و اصول اسامی هم سوكنند . و علمای دینی كه طبق سنت اسلامی از "‌ وراث پیامبر "‌ محسوب می‌شوند ،‌از دید عموم مردم از مفسران احكام اسلامی و اصول مربوط به هر یك از عرصه‌های مشخص زندگی بشری بودند.

اینجا باید به اصولی‌ترین تفاوت‌های علمای دینی مفسران احكام اسلامی با علمای سایر فرقه‌ها و یا ادیان ، ‌از جمله مسیحیت ،‌ اشاره نماییم. اول ،‌اسلام با طبقه بندی روحانیون یا سلسله مراتب دینی اداری كلیساهای مسیحی بیگانه است.

دوم ،‌علمای اسلامی در طول كل تاریخ از هر طریقی از حكام و كاخ خلفا فاصله می‌گرفتند . از این جنبه ،‌اظهارات حسن البصری عالم برجسته اسلام شایان توجه است:" به دعوت حاكم بی اعتنا باش ،‌حتی اگر تو را برای قرائت سوره‌هایی از قرآن دعوت كرده باشد . زیرا تو به طور حتم به وقت بازگشت بدتر از آنچه خواهی شد كه پیش از آن بودی"‌.

به این ترتیب ،‌علمای اسلامی از سلسله مراتب خاص كلیساها و آن سلسله مراتب اداری حكام وقت به دور قرار گرفته بودند. این گروه توانمند ،‌كه در تمامی قرون و در تمامی مناطق جهان اسلام حضور یافته بوند،‌یك نیروی بسیار منسجم را به وجود می‌آوردند كه به واسطه ایدئولوژی سیاسی یگانه و وفاداری به یگانه ابراز حقوقی در دفاع از حقوق و آزادی بشر با هم متحد شده بودند.

قرآن مشاركت فعال یك مسلمان در زندگی اجتماعی ،‌اشاعه نیكوكاری و رویارویی با فساد ،‌دوری از گناه و جرم و جنایت و سوءاستفاده از اطرافیان از جمله توسط حكومت‌ها را از وظایف اصلی او اعلام می‌كند . در قرآن در این خصوص چنین آمده است: شما نیكوترین امتی هستید كه بر آن قیام كرده‌اید كه مردم را به نیكوكاری وادار كنند و از بدكاری باز دارند و ایمان به خدا‌ آورند. ‌"‌

در حدیث مشهور نبوی نیز آمده كه شایسته‌ترین جهاد گفتن حقایق مستقیما به شخص حاكم غیر عادی است"‌. و همچنین"‌ اگر مردم شاهد اعمال ظالمانه حاكم بوده و مانع از كار وی نشوند،‌خداوند همه آنان را در یك چشم بر هم زدن كیفر خواد داد"‌.

به این ترتیب،‌ یك مسلمان و به ویژه مسلمان دانشمند كه احتمال دارد در خصوص مسایل اجتماعی سیاسی و غیره مرتبط با رشد امت اسلامی ،‌ رعایت و دفاع از حقوق و آزادی بشر نظریات مشخصی داشته باشد كه اغلب مغیر با نظر حاكم‌ان ،‌نه فقط حق دارد بلكه موظف است حاكم را از آن آگاه كند. علمای برجسته ضمن تكیه بر آیات قرآن و احادیث ،‌در طول تمامی قرون از مقاصد حكام برای غصب حكومت یا نقض حقوق و آزادی اقشار یا افراد مختلف اجتماعی ممانعت به عمل می آوردند و به خاطر آن ،‌ اغلب از نظر حكام ، از ناخوشایندترین قشر بوده و تحت تعقیب قرار می‌گرفتند.

در واقع ،‌تمامی علمای برجسته اسلام مخالف سوءاستفاده‌های حكام از موقعیت‌شان بودند و به خاطر آن بسیاری از آنان محكوم به تحمل شكنجه ،‌زندان و تبعید می‌شدند و یا رهبری جنبش‌های مخالف و اصلاح طلب را در جهان اسلم برعهده می‌گرفتند امام شافعی ، ‌احمد بن حنبل ، مالك نووی ابوحنیفه و سایر بزرگان دین اسلام به علاوه شمار قابل توجهی از علمای منطقه‌ای ،‌هر یك در عصر خود كانون جنبش‌های مدنی و انسجام در رویارویی با طبقه عظیم دستگاه دولتی به شمار می‌آمدند.

افزون بر آن كه عملای دینی ،‌جدا از وابستگی‌های خاص سلسله مراتب كلیساها از مفسران احكام دینی و ،‌به عبارتی ،‌تنها گروه در كشورهای اسلامی به شمار می‌آمدند كه راهنمای زندگی اجتماعی و نیز كشورداری برای دولت بودند،‌ مجتهد لقب یك عالم اسلامی یا فقیه بود كه حقوق اسلامی را بر شالوده احكام بنیادی قرآن تدوین می‌كرد.

به این ترتیب ،‌نمونه دیگری از وجه تمایزهای اصولی نظام سیاسی حقوقی اسلامی از نظام تاریخی و معاصر غربی این است كه قوانین اسلامی ،‌ برخلاف الگوی غربی كه دولت را مبتكر وضع قوانین اعلام می‌كند (‌كه اغلب به قصد حفظ مصالح خود و به زیان مصالح مردم انجام می‌دهند)‌،‌توسط كارشناسان مجتهدان توسعه پیدا میكرد و می‌كند ،‌نه توسط دولت . این شرایط استثنایی از نظر بسیاری از حقوق شناسان نیز آشكار شده بود كه اشاره داشتند"‌ در اسلام ،‌ علم حقوق ایفاگر نقش قوه مقننه است ‌،نه دلت "‌و "‌ در اسلام تعالیم دینی به معنای قانون هستند. "‌

تردیدی نیست كه در برخی از مراحل تاریخی دسته‌ای از علما به مقامات رسمی نیز دست می‌یافتند و دولت وقت از آنان دعوت كرده و برای مشاوره‌هایشان پول پرداخت میكرد. به موازات شدت یافتن تعهدهای علما در قبال حكام و انسجام آنان پیرامون خاندان حكومتی ،‌بر نفوذ حكام نیز افزوده میشد؛ و این در حالی بود كه علمای اسلامی ،‌به ویژه بزرگترین و معتبرترین آنان ،‌در قبال توده‌های مردمی همواره بر اصولی تأكید می‌كردند كه تكیه بر نیروی خود و جدا از وابستگی به سلسله مراتب دولتی را ضروری اعلام بر می‌شمردند و ،‌به این ترتیب ،‌استقلال خود را حفظ می‌كردند.

● دادگاه‌ها و قضات اسلامی

ساختار قضایی اسلام نیز مانند عالمان و مجتهدان دینی در طول تاریخ اسلام با وجود ضدیت‌های گوناگون و دست‌درازی‌های حكام علیه آن ،‌هرگز زیر سلطه دولت قرار نگرفته است . این حالت با دو عامل مرتبط بوده است.

اول )‌ دادگاه‌های اسلامی در عرصه خود قوانین تدوینی مجتهدان را شالوده عمل قرار میدادند نه فرمان‌های صادره از سوی دستگاه حاكم را .

دوم)‌ ساز و كار اصلی داخلی شالوده عمل مجتهدان در تدوین حقوق اسلامی مجتهدان را برآن می داشت كه شرایط تاریخی ،‌اجتماعی و فهرنگی محل را در نظر بگیرند تا حكم صادره برای مردم حداكثر سودآوری را داشته باشد. به این ترتیب ،‌اجتهاد ،‌قوانین اسلامی را از نهایت انعطاف پذیری برخوردار می‌كرد و ضمن حفظ یگانه شالوده سیاسی حقوقی در كل خلافت ؛‌ در میان وجه تمایزهای حقوقی منطقه‌ای و تاریخی نیز همبستگی به وجود می‌آورد.

فقه اسلامی ضمن داشتن سابقه عمل و رشد به واسطه كارشناسان باعث شده بود كه در قرون وسطی و عصر جدید در قاهره ،‌ بغداد ،‌اسپانیا و هند قفقاز و آفریقا در خصوص مسأله واحدی حكمهای حقوقی كاملا متفاوتی وضع شودو این وضعیت ممكن نبود موجب شكل‌گیری و تحمیل فضای حقوقی یگانه و منحصر به فردی را در تمامی نواحی دولتهٔای اسلامی برقرار كند و علاوه بر این شرایط كنترل دولت بر ساختارهای قضایی را فراهم آورد .

طبیعتا ساز و كارهای داخلی در روند رشد و فعالیت حقوق اسلام مانع از آن می‌شد كه حكام اسلامی مركز گرایی نظام قضایی اسلامی را تأمین و آن را در تسلط كامل دولت قرار دهند. به این ترتیب جهان اسلام شاهد وقوع رخداد بسیار شایان توجهی در زمینه تحقیقات شد . گر چه زمام حكومت به طور مستقیم در دست حكام قرار داشت ، ‌اما قوانین و نظام قضایی شالوده عمل آنان ،‌در تمامی طول تاریخ از ساختارهای اداری ،‌سیاسی و نظامی مجزا ماندن و در دست قضات حرفه‌ای مستقلی قرار گرفته بود.

خلفا حاكم ناگزیر بودند به احكام دادگاه‌های مستقل پایبند باشند حتی اگر برخلاف مصارح شان بوده باشند. و اما قدرت و اعتبار دادگاههای اسلامی نیز ریشه در اصل دفاع آنان از حكام قرآن داشت كه در شرایط تقریبا همگان بودن سواد اسلامی برای مردم و توجه دقیق آنان به مأخذ اسلامی ،‌حكام را بر آن می‌كرد كه تابع تصمیم های آنان باشند و ،‌به این ترتیب جامعه نیز به واسطه نمایندگان خود علما و قضات اسلامی اعمال هیأت حاكمه و دستگاه دولتی را تحت كنترل خود داشت.

● شبكه مساجد دانشگاه‌ها ،‌كانون‌های آموزشی ،‌كتابخانه‌های شخصی،‌ بنیادهای كتاب و سایر امور فرهنگی

از نظر كسی پوشیده نیست كه در اسلام مسجد ‌افزون بر جایگاه نیایش بودن ،‌كانون فرهنگی اجتماعی و سیاسی شهری ، روستایی و یا محله‌ای نیز هست. مسجد از زمان پیدایش خود ،‌به كانون زندگی اجتماعی و فعالیت مدنی مسلمان بدل شده است.

بعدها، ‌اتاق‌های مكمل ویژه تدریس دروس نیز به مساجد افزوده شد و این كلاس‌های آموزشی چرخه تكامل از دوره ابتدایی تا دوره متوسطه و دانشگاه‌ها را طی كردند . در شرایطی كه مساجد كوچك شهری و محلی به تدریج به مدارس ابتدایی و متوسطه بدل می‌شدند، مساجد مركزی در تمامی شهرهای بزرگ اسلامی به تدریج به شكل كانون‌های آموزش ، علمی و فرهنگی و یا ،‌ ‌به زبان امروزی دانشگاه‌ها تغییر می‌كردند. این شیوه تولد دانشگاه‌ها اسلامی در بطن مساجد جامع،‌ دقیقا در تناسب با عناوین آن‌ها در زبان عربی مساجد جامع یعنی جایگاه برگزاری نماز جمعه و جامعه به معنای دانشگاه‌ - نیز نمایان است.

افزون بر آن از نخستین قرون شكل‌گیری این ساختارها در جهان اسلام ،‌ كتابخانه‌های شخصی و عمومی ، كانون های ترجمه و تحقیق نیز شكل می گرفتند . در این كتابخانه‌ها نه فقط آثار علوم قرآنی ، ‌احادیث و یا فقه نگه‌داری می‌شدند ،‌ بلكه به دستور حكام اسلامی ،‌تمامی كتاب‌های موجود در كتابخانه‌های سلطنتی و مخازن كشورهای تسخیر شده توسط كشورهای اسلامی شام ،‌ایران ،‌هند ،‌بیزانس و اروپا نیز در آن‌ها گردآوری می‌شد.

در این كتابخانه‌ها ،‌ افزون بر ارائه خدمات برای اهل مطالعه كار ترجمه آثار فلسفی و علوم طبیعی مؤلفان عهد عتیق و تكثیر آثار علمی كمیاب نیز در جریان بود. از این جهت ،‌زیر نظر آنها گروه عظیمی از مترجمان و بازنویسان فعالیت می كردند . ترجمه آثار علمی در دوران حكومت خلافت‌ هارون الرشید دوستار علوم به نهایت وسعت خود رسیده بود.

و اما در راستای تكثیر آثار عملی كمیاب نیز عبدالحكیم منتظر اشاره می‌كند كه در كتابخانه نبی امیر در تریپولی ( لبنان امروز )‌ ۱۸۰ نفر از بازنویسان شب و روز و به صورت شیفتی كار می‌كردند،‌تا در روند بازنویسی كتابها برای لحظه‌ای وقفه‌ای پیش نیاید. در چنین تشكیلاتی در تمامی ساعات شب و روز هم زمان دست كم ۳۰ نفر سرگرم كار بازنویسی می‌شدند.

بسیاری از كتابخانه‌ها و كانون‌های بازنویسی با گذشت زمان به "‌خانه حكمت "‌ مشابه آكادمی علوم و ساختارهای علمی پژوهشی معاصر ، ‌بدل می‌شدند كه در سراسر تاریخ اسلام شهرت داشتند. "‌بیت الحكیم "‌ و دارالحكیم از برجسته‌ترین كانون‌های علمی جهان اسلام بودند كه ،‌ در عین حال از كتابخانه‌ها و كانون‌های علمی پژوهشی و مؤسسات آموزشی نیز محسوب می‌شدند و در دسترس همگان قرار داشتند بنای دارالحكیم به حدی عظمت داشت كه ۴۰ مخزن كتاب ،‌هر یك حاوی حدود ۱۸ هزار جلد كتاب ،‌را در خود جا داده بود. به شهادت تاریخ نویسان ،‌در بغداد سال ۸۹۱ بیش از صد كتاب فروشی فعال بوده و شمار كتابها در برخی از كتابخانه‌های شخصی و عمومی از شمار كتابهای موجود در كتابخانه‌های سراسر اروپا فراتر رفته بود. تعداد كتاب در كتابخانه امیر صاحب بن عباس ،‌ كه در قرن دهم می‌زیست،‌با مجموع كتاب‌های سراسر اروپا برابری می‌كرد.

این شبكه مستحكم ازمدارس، كتابخانه‌ها،‌ مراكز فرهنگی اسلامی نه فقط موجبات جهش توانمند جامعه اسلامی در زمینه‌ای از حیات اروپا فئودال را فراهم می‌كرد،‌ بلكه شكل‌گیری دایره وسیعی از مسلمانان اندیشمند را باعث می‌شد كه در نهایت به شالوده طبقه متوسط با فرهنگ اسلامی با موقعیت مدنی مستحكم و فعال بدنی شدند.

● شهروندان و جوامع شان

در تحقیقات ما ، این عامل نیز اهمیت اساسی دارد كه تمدن اسلامی با وجود ماهیت فلاحتی شالوده اقتصادی دوران اولیه آن ،‌عمدتا شهری محسوب می‌شد. و شهر از كانون‌های واقعی زندگی اجتماعی ‌،جمعی ،‌سیاسی و حقوقی خلافت بوده است.

پیش از این ،‌نقش علما ،‌ فضات ،‌ساختارهای زیر بنایی علمی - پژوهشی اسلامی را در شكل گیری ماهیت مدنی تمدن اسلامی بررسی كردمی كه طبیعتا در شهرها متمركز بودند. افزون بر آن ،‌ جهان اسلام حاوی نیزوی توانمند اجتماعی سیاسی دیگری نیز بوده است كه همان شهروندان آزاد بودند.

منبع: ‌اسلام – رو

نویسنده : ر. قربانف

مترجم :‌ نازلی اصغرزاده

تاریخ نشر :‌ ۱۲ آوریل ۲۰۰۷ ( ۲۳ فروردین ۱۳۸۶)

محل نشر ‌:‌ روسیه