معماری مسجد و جدال قدیم و جدید

برخی مساجد با نگاه مدرن بنا می شوند و فاقد معانی قدسی و معنوی هستند

در این روزگاری که شاهد ساخت مساجدی بسیار متفاوت از گذشته و بعضا فاقد برخی مفاهیم معنوی و هنری مساجد سنتی هستیم، شاید صحبت کردن از دقت‌های لازم هنری در ساخت مساجد عجیب به نظر برسد، زیرا مساجدی که به دست معماران و بر پایه القای مفاهیم باطنی بر هندسه مقدس و رنگ و نور و... ساخته شده بودند، دیگر جزو آثار باستانی به حساب می‌آیند. هشدارهای این سیر نزولی را باید جدی بگیریم.

وقتی نگاه ما عادت کند به دیدن زمین‌های کوچکی که با یک سقف و چند میله در کنارشان در پارک‌ها به عنوان نمازخانه معرفی می‌شوند، وقتی نگاه ما عادت کند به مساجد بسیار مدرنی که امروزه ساخته می‌شود؛ ولی پس از هر اذان سریع در آن را می‌بندند و دیگر کسی برای نماز خواندن جایی ندارد، وقتی نگاه ما عادت کند به مساجدی که آنقدر در آنها دوربین گذاشته شده است که حس ناامنی به نمازگزار القا می‌کند یا مساجدی که فقط یک فضای مستطیلی بزرگ است با پرده‌ای در میان آن که حتی دستگاه‌های زیاد گرمایشی یا خنک‌کننده آن پاسخگوی نیاز مراجعانش نیست و... دیگر انس گرفتن با محلی به نام مسجد به معنای واقعی برایمان دشوار می‌شود. آن وقت باید بترسیم از این‌که اگر گرایش به ایجاد نماد و نشانه نمایانگر حرکت عمیق درونی افراد است، پس کاهش یا حذف شدن نمادها و نشانه‌ها می‌تواند بیانگر حذف حرکت‌های درونی باشد و رسیدن به سطح و... و هر آنچه شما نیز در چنین فقدان‌هایی تاکنون تجربه یا مشاهده کرده‌اید.

● از آب و روشنی تا آسمانه

آب یکی از اجزای جدانشدنی در ساخت مساجد است، چه مسجد به لحاظ ساخت در حد سرپناه باشد و چه معماری دقیقی داشته باشد. آب در ساخت مساجد ایرانی، ۲ کارکرد متفاوت داشته است. مساجد معمولا وضوخانه‌ها و حوض‌های بزرگی داشته‌اند که نمازگزاران برای وضو گرفتن به آن مراجعه می‌کرده‌اند. این وجه ضروری وجود آب در مساجد است. از طرف دیگر، ما شاهد حوض‌هایی مانند حوض جلوخان مسجد هستیم که کارکرد بهداشتی و وضوخانه‌ای نداشته‌اند. چنین حوض‌هایی را در مسجد شاه اصفهان (مسجد جامع عباسی) می‌توانیم ببینیم. البته مسجد شیخ لطف‌الله نیز این حوض را داشته؛ ولی در بازسازی‌ها آن را برچیده‌اند.

برای ریشه‌یابی علت ساخت چنین حوض‌هایی می‌توان به بناهای آیینی و عمومی پیش از اسلام مراجعه کنیم که جلوی ایوان اصلی بناها چنین حوض‌هایی را می‌ساختند تا تصویر ساختمان در آن منعکس شود و مهم‌تر این‌که مفهوم روشنی، شفافیت، انعکاس و آیینگی برای بیننده القا شود. بنابراین بنای چنین حوض‌هایی، اصلی در معماری ایرانی بوده است. (سلطان‌زاده، ۱۳۸۴: ۹۸ـ ۱۰۰)‌

در زمان‌های نه‌چندان دور که ما نمی‌توانستیم از نور مصنوعی حاصل از صنعت برای روشنایی محیط استفاده کنیم، بر مفهوم ظلمت و نور یا به عبارت دیگر، بهره‌گیری از مضامین نور و فقدان آن، یعنی تاریکی‌های معنادار، تکیه می‌کردیم.

در مسجدی مثل مسجد شاه اصفهان که تمام عناصر ساخت مساجد را در خود نشان داده است، پس از گذر از جلوخان و حوض آب نمادین که همگی از نور طبیعی روز روشن می‌شدند، به هشتی می‌رسیم. هشتی مسقف، محلی تاریک است که ناگهان چشم نمازگزار از روشنایی روز به تاریکی آن می‌رسد. «این فضا به لحاظ شکل هندسی منتظم و مرکزی خود نمازگزار را به وقوف و مکث می‌خواند... تاریکی هشتی در قبال فضای روشن بیرون، موجب وقفه در قدرت بینایی و مکث ادراک ما می‌شود... اگر از پشت سر خویش به درگاه نظری بیندازیم، به دلیل شدت نور بیرون چیزی از آنچه بیرون مسجد می‌گذرد، نمی‌بینیم... به دنبال وقوف در هشتی و عادت کردن چشم به روشنایی کم‌سوی آن و از قاب روزنه‌ای که رو به حیاط باز شده، گنبدخانه هویدا می‌گردد... مشاهده فضای گنبدخانه که جلوه‌گاه جمال اوست، از پس روزنه هشتی که حجاب میان شاهد و مشهود است، میسر می‌شود. (بهشتی، ۱۳۸۹: ۱۲۵ـ ۱۲۶)‌

این تاکید بر فضای بهره‌مند از نور و تاریکی طبیعی موجب می‌شود که هرکس متناسب با دارایی‌های ذهنی‌اش، معنایی را نصیب خود کند.

از طرف دیگر، در قسمت‌های مختلف مسجد مانند گنبدخانه، با استفاده از کاشی‌های لعاب خورده، مانع محو و انحلال نور بر سطح دیوار می‌شوند و از طرفی، سطح صیقلی کاشی یا آیینه همان نور را بازتاب می‌کند. (بلخاری،۱۳۸۴، ب: ۵۰۹ ـ۵۱۰)

تغییر ماهیت معمول ابزار یکی از ویژگی‌های ساخت معمارانه مساجد است. در اینجا نیز دیگر نگاه بیننده متوجه ماده نیست؛ بلکه از بازتاب نور برای دریافت معانی غیرمادی بهره می‌گیرد. البته مقرنس‌ها، رنگ، نقش‌های هندسی و... همگی راهی برای تغییر ماهیت ماده و معناگرا کردن آنها است. ساخت گنبدخانه در معماری ایران از دوران اشکانی و ساسانی نیز رواج داشته و مهم‌ترین نمودهای آن در مقابر ایران مانند مقبره میراسماعیل سامانی در بخارا دیده می‌شود. می‌توان گفت که از زمان سلجوقیان گنبدخانه که به آن آسمانه هم می‌گویند، به تکامل خود رسید.

«گنبدخانه از ۳ بخش اصلی تشکیل شده است؛ بخش نخست، پایه است که بر ۴ رکن مربعی به صورت مکعب برپا شده است. بخش دوم، فاصله میان مربع فراز پایه تا دایره زیرین گنبد که در این بخش به انحای گوناگون، مربع به دایره تبدیل می‌شود و بخش سوم گنبد است که روی این دایره بنا شده... صورت هندسی مکعب پایه گنبد، رجوع آن به کعبه را بیش از هر جهت دیگر بیان می‌کند.» (بهشتی، ۱۳۸۹: ۱۳۴)، گویی با طی مربعی که در ذهن یادآور کعبه است، می‌توان به انحنای ملکوت و جنبه‌های باطنی عالم رسید.

مربع بودن زمین و شالوده بنا و منحنی و دوار بودن گنبد، جزو قدیمی‌ترین آموزه‌ها و باورهای بشر است. مثلا بوداییان در تلاششان برای نشان دادن تصور عظیم کیهانی در معماری‌های مقدس توانستند اوایل قرن نهم معبد بوروبودور را در جاوه بنا کنند. نقشه این بنا مربع است که ۹ سطح آن سیر سالک را از جهان دنیوی تا رسیدن به نیروانا را از طریق تغییر شکل مربع به گنبد مدور نشان می‌دهد.

در تفکر بودایی، دایره نماد بیکرانگی، تمامیت و کمال و بقای هستی است و مربع نماد قطعیت، حتمیت، ثبات، ایستایی و استحکام. همین سیر تحویل مربع به دایره و دایره به مربع در ماندالا نیز نشان داده می‌شود. (بلخاری ۱۳۸۴، ‌الف: ۴۰) از آمیزش حکمت یونانی در فلسفه اسلامی، اندیشه‌های حکمی یونانی بازتولید شد. «در جهان‌بینی حکیمی چون ابن‌سینا، جهان ماده متشکل از فلکیات است و عنصریات (۴ عنصر) بسیط هستند و حرکت مستقیم دارند؛ ولی فلکیات حرکتی مستدیر و دوار دارند. بنابراین نماد عناصر چهارگانه خط مستقیم است که به دلیل حصر عقلی در ۴، مربع را می‌سازد و نماد فلکیات که هویتی حدگریز نسبت به عناصر چهارگانه دارند، دایره را شکل می‌دهد.» (بلخاری ۱۳۸۴، ‌الف: ۴۰)

گنبد دوار با چنین پیشینه فکری بشر است که در مساجد اسلامی، معانی خود را القا می‌کند.

● مساجد مدرن

امروزه صحبت از نگاه نوگرا و نگاه نوگرای تطبیقی با سنت در ساخت مساجد می‌شود. پیش از این‌که مسیر را به سمت نظریه‌هایی تاریک پیش ببریم، باید ابتدا جهان‌بینی و نوع نگاهی را که باعث ایجاد چنان مساجدی در تاریخ معماری اسلامی ایرانی شده است، بررسی کنیم.

در نگاه مدرنی که ساختار مسجد را به طور کامل تغییر می‌دهد، آیا به باطن عالم و ملکوت نیز توجه کافی می‌شود؟ یا این‌که محور ساخت فقط بر به‌کارگیری محصولات جدید و دلباختگی به تکنولوژی جدید به منظور ایجاد معیارهایی نو برای معماری حتی در نوع دینی‌اش

تکیه دارد؟

فراموش نکنیم که معنای زیبایی از گذشته تاکنون تغییراتی یافته است. در گذشته کامل‌ترین و موزون‌ترین‌ها ‌زیبا بوده‌اند؛ ولی امروز در فقدان نگاه کمال‌گرا، هر آنچه غیرمعمول‌تر و متفاوت‌تر باشد، اعتبار بیشتری دارد. (یغمایی و محمدیارزاده، ۱۳۸۴: ۲۲۹)

غیرمعمول‌ترین‌ها گاهی متضمن هیچ معنایی نیستند و اگر در این مساله، جهت‌یابی قبله را از مسجد حذف کنیم، فقط شاهد نگاه انسان مدرن فاقد معنای باطنی برای عالم می‌شویم و چنین بنایی دیگر مسجد با آن کارکرد واقعی‌اش نیست.

منابع:

ـ بلخاری، حسن، (۱۳۸۴،‌ الف)، «نسبت عناصر اربعه با مربع و تاثیرات آن بر هنر و معماری مقدس» در مقالات اولین هم‌اندیشی هنر و عناصر طبیعت (آب، خاک، هوا، آتش)، ویراستار: اسماعیل آریانی، فرهنگستان هنر، تهران، اول.

ـ بلخاری قهی، حسن (۱۳۸۴، الف)، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، سوره مهر، تهران، اول.

ـ بهشتی، سیدمحمد (۱۳۸۹)، مسجد ایرانی مکان معراج مومنین، روزنه، تهران، اول.

ـ سلطان‌زاده، حسین، (۱۳۸۴)، «نمادپردازی آب در معماری ایران» در مقالات اولین هم‌اندیشی هنر و عناصر طبیعت (آب، خاک، هوا، آتش)، ویراستار: اسماعیل آریانی، فرهنگستان هنر، تهران، اول.

ـ یغمایی، سپیده و محمدیارزاده، سجاد، (۱۳۸۴)، «بازخوانی استعاره ایجاز نور در کالبد معماری مساجد ایران» در مقالات اولین هم‌اندیشی هنر و عناصر طبیعت (آب، خاک، هوا، آتش)، ویراستار: اسماعیل آریانی، فرهنگستان هنر، تهران، اول.

حورا نژادصداقت