حذف مجلس, تجربه تلخ دموكراسی در ایران معاصر

امروز سوم تیر, نودونهمین سالگرد بسته شدن اجباری مجلس شورای ملی دارالشورا و اعلان نخستین حكومت نظامی در تاریخ معاصر ایران است به توپ بستن مجلس در دوم تیر به دستور محمدعلی شاه و توسط نیروهای قزاق تحت فرماندهی كلنل لیاخوف روسی در سال ۱۲۸۷ شمسی ۱۳۲۶ هجری قمری در تهران اتفاق افتاد و استبداد صغیر آغاز شد

امروز سوم تیر، نودونهمین سالگرد بسته شدن اجباری مجلس شورای ملی (دارالشورا) و اعلان نخستین حكومت نظامی در تاریخ معاصر ایران است. به توپ بستن مجلس در دوم تیر به دستور محمدعلی‌شاه و توسط نیروهای قزاق تحت فرماندهی كلنل لیاخوف روسی در سال ۱۲۸۷ شمسی (۱۳۲۶ هجری‌قمری) در تهران اتفاق افتاد و استبداد صغیر آغاز شد. مجلس كه با جانفشانی و مبارزات پیگیر مردم و رهبری علمای آزادیخواه تاسیس یافته بود با توجه به ماهیت مردمی خود به محدود شدن اختیارات محمدعلی شاه منجر گردیده بود و او با توجه به خوی استبدادی خود این را برنمی‌تابید.

از آن طرف رژیم تزاری روسیه از اینكه در كشور همسایه وی ایران كه به نحوی تحت‌الحمایه روسیه نیز محسوب می‌شد، یك انقلا‌ب مردمی جهت استقرار نظام مشروطه و پارلمانی به راه افتاده، كاملا‌ ناراضی بود و برای نابودی آن برنامه می‌ریخت. بدین‌جهت سفارت روسیه در تهران با شاه ایران متحد طبیعی تلقی می‌شد. از سوی دیگر نیروهای مسلح ایران كه <بریگاد قزاق> و <سربازان سیلا‌خوری> نامیده می‌شدند و متشكل از دو مجموعه روسی و ایرانی بودند، سلا‌ح‌های دولتی و انتظامات امور را در اختیار خود داشتند و فرمانبری جدی از سفارت روسیه و محمدعلی شاه آویزه گوششان بود.به هرحال در چنین شرایط حادی بود كه شاه، مطبوعات و مجلس مشروطه نتوانستند به تفاهم و تعامل لا‌زم برسند. البته می‌توان گفت كه خودسری و قصور از طرفین ماجرا بود.

شاه كه در فضای سلطنت مطلقه بزرگ شده بود، دخالت <توده بی‌مقدار> و مبعوثان و وكلا‌ی آنان در امور كشور را به‌سختی تحمل می‌كرد و دل خوشی از اوضاع نداشت. مشروطه‌خواهان، به‌ویژه روزنامه‌ها و جراید هم در بسیاری از موارد دچار افراطی‌گری بودند، به گونه‌ای كه گاهی مسائل خانوادگی شاه و دربار را نیز به بهانه افشاگری درج كرده و حتی با ذكر مشخصات مادر شاه و ایراد طعن بر او، وی را به مخالفت با خود تحریك می‌نمودند.

در این میان برنامه‌ریز اصلی و پشت‌پرده سفارت روسیه بود كه نه مصالح شاه و نه مصالح ایران و انقلا‌بیون را در نظر داشت، بلكه می‌خواست اساس دموكراسی و مشروطه را ویران كند. طبق اسناد و چند گزارش بازمانده از لیاخوف كه به روسای روسی خود نوشتند، نطفه توطئه علیه مجلس و برنامه‌ریزی برای به توپ بستن آن، طی جلساتی سری در دربار با حضور شابشال و لیاخوف بسته شد.

این توطئه از حدود هفتم خردادماه ۱۲۸۷ خورشیدی صورت جدی به خود گرفت و نمودهای آن در تهران بروز و ظهور پیدا كرد تا اینكه در سوم تیرماه همان سال این حركت شوم تحقق بیرونی پیدا كرد و مجلس توسط نیروهای محمدعلی‌شاه با فرماندهی لیاخوف به توپ بسته شد و بدین ترتیب دموكراسی ایران دچار یكی از تلخ‌ترین حوادث خود گردید.

از اینجا بود كه به‌رغم تصورات واهی شاه خودخواه، انقراض قاجاریه آغاز شد و از طرف دیگر مقدمات نفوذ نیروهای مشكوك در درون مجاهدان مشروطه فراهم آمد و منجر به انحراف آن گردید.

حوادث به گونه‌ای پیش رفت كه می‌توان گفت این بازی حساب‌نشده و خطرناك را، هم شاه باخت و هم مشروطه‌خواهان اصیل و مردم ایران. مجلس كه در همه دنیا به نام‌<خانه ملت> از آن با تقدیس و احترام یاد می‌شود، توسط شاه متكبر و كوته‌بین <خانه دزدان> لقب گرفت. علما و فقهای روشن‌بین و آزادیخواه، روزنامه‌نگاران و نمایندگان مجلس و حتی شماری از شاهزادگان مقهور و منكوب شده و شماری از آنان تبعید و زندانی شده و برخی دیگر مانند ملك‌المتكلمین، سیدجمال واعظ و صور اسرافیل كشته و شهید شدند.

آری، در خیابان‌های تهران، صفیر گلوله‌ها سكوت را شكست، توپ‌ها غریدن آغاز كردند و ساختمان بی‌دفاع مجلس، این خانه مظلوم ملت را مورد هدف قرار دادند و به قول آن مورخ <جنگ سختی در گرفته و رشته از دست رفت. اسب‌های توپخانه كه باز گلوله و قورخانه می‌داشتند از زیر درخت‌ها بیرون شتافته در میانه میدان پیاپی به خون غلتیدند و....>

ابوالفضل شكوری