نقش فن آوری اطلاعات و ارتباطات توسعه كشاورزی

روند فزاینده جهانی شدن تجارت محصولات كشاورزی و رقابت گسترده در این زمینه كه چارچوب معادلات بازار را دگرگون ساخته است , تمامی اجزای «صنعت كشاورزی »را دستخوش تحولات اساسی و ساختاری خواهد كرد

پیچیدگی‌ تحولات‌ و متغیرهای‌ انسانی‌ و غیرمنتظره‌ بودن‌ عوامل‌ محیطی‌ واقتصاد جهانی‌ تاثیرگذار بر فعالیت‌های‌ كشاورزی‌ از یكسو، و اهمیت‌ راهبردی‌ امنیت‌ غذایی‌و مقابله‌ با فقر از سوی‌ دیگر، «توسعه‌ كشاورزی‌» را با چالش‌های‌ عمیق‌ و گسترده‌ای‌ روبه‌روكرده‌ است‌. روند فزاینده‌ جهانی‌شدن‌ تجارت‌ محصولات‌ كشاورزی‌ و رقابت‌ گسترده‌ در این‌زمینه‌ كه‌ چارچوب‌ معادلات‌ بازار را دگرگون‌ ساخته‌ است‌، تمامی‌ اجزای‌ «صنعت‌ كشاورزی‌»را دستخوش‌ تحولات‌ اساسی‌ و ساختاری‌ خواهد كرد. تاثیر عوامل‌ زیست‌محیطی‌ و تغییرات‌آب‌ و هوایی‌ نیز كه‌ تحولات‌ اساسی‌ را در كشاورزی‌ ایجاد كرده‌اند، در آینده‌ نزدیك‌ به‌ طورحتمی‌ بیش‌ترین‌ تأثیر مخرب‌ خود را بر ٿعالیت‌های‌ كشاورزی‌ خواهد گذاشت‌. با عنایت‌ به‌دو مؤلفه‌ فوق‌الذكر، در دهه‌ آینده‌ سیاست‌گذاران‌ و پژوهشگران‌ عرصه‌ كشاورزی‌، به‌ رغم‌عدم‌ آمادگی‌، با چالش‌های‌ ٿزاینده‌ و غیرقابل‌ پیش‌بینی‌ روبه‌رو خواهند بود.

افزایش‌ توان‌ و آمادگی‌ سیاست‌گذاران‌، پژوهشگران‌ و دست‌اندركاران‌ بخش‌ كشاورزی ‌برای‌ درك‌ پیچیدگی‌های‌ ٿزاینده‌ و ارائه‌ راه‌حل‌های‌ راهبردی‌ نیازمند شناختی‌ «عالمانه‌» و«به‌هنگام‌» از رویدادهای‌ جهانی‌ و دیدگاه‌های‌ نظری‌ دیگر صاحب‌نظران‌ است‌. هم‌چنان‌كه‌سرعت‌ چشم‌گیر روند جهانی‌شدن‌، در عرصه‌ بازار یك‌ چالش‌ جدی‌ برای‌ بهره‌برداران‌ بخش ‌كشاورزی‌ است‌. جهانی‌شدن‌ در عرصه‌ اطلاعات‌ و اطلاع‌رسانی‌ نیز یك‌ ٿرصت‌ طلایی‌ برای‌پژوهشگران‌ وسیاست‌گذاران‌ به‌منظور كسب‌ آمادگی‌ وپاسخ‌گویی‌ به‌ چالش‌های‌ فوق‌الذكرفراهم‌ نموده‌است‌.

اطلاعات‌ در عرصه‌ كشاورزی‌ و توسعه‌ روستایی‌ نه‌ تنها به‌ عنوان‌ یكی‌ از اصلی‌ترین‌نهاده‌ها و سرمایه‌ها تلقی‌ می‌گردد، بلكه‌ كاراترین‌ «عامل‌ ارتقای‌ بازده» و اثربخشی‌ دیگر منابع‌تولید و توسعه‌ به‌ شمار می‌آید. فن‌آوری‌ اطلاعات‌ به‌ عنوان‌ بسترساز اطلاع‌رسانی‌ شاید بزرگ‌ترین‌ ٿرصت‌ برای‌ پژوهشگران‌ و سیاست‌گذاران‌ بخش‌ كشاورزی‌ محسوب‌ شود.بهره‌برداری‌ از این‌ «فرصت‌» كه‌ نیازمند ابزار، دانش‌ و مهارت‌ است‌، در شرایط كنونی‌ كشور ما یكی‌ از اساسی‌ترین‌ ضرورت‌هاست‌.

هدٿ‌ اصلی‌ از این‌ مقاله‌ بررسی‌ و ارزیابی‌ توانایی‌ها و آمادگی‌های‌ ایران‌ در حركت‌ به‌سوی‌ جامعه‌ اطلاعاتی‌ در بخش‌ كشاورزی‌ و توسعه‌ روستایی‌ است‌. این‌ مقاله‌ طرح‌ استقرارشبكه‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌ موسوم‌ به‌ پنداك‌پ را تشریح‌ می‌كند كه‌ به منظوربهره‌گیری‌ از فن‌آوری‌ اطلاعات‌ (سخت‌اٿزاری‌ و نرم‌اٿزاری‌) در فرآیند توسعه‌ كشاورزی‌ وروستایی‌ از سوی‌ نویسنده‌ ارائه‌ گردیده‌ و در حال‌ اجراست‌. محورهایی‌ كه‌ در این‌ مقاله‌ دنبال‌خواهند شد به‌ این‌ شرح‌ هستند:

- اهمیت‌ ٿن‌آوری‌ اطلاعات) (Information Thechnology در تحول‌ نظام‌ دانش‌ كشاورزی‌ Agricultural Knowledge and Information System – AKIS))

- نقش‌ ٿن‌آوری‌ اطلاعات‌ در تسریع‌ ٿرآیند توسعه‌ كشاورزی‌ شامل‌:

الٿ‌. نقش‌ فن‌آوری‌ اطلاعات‌ در افزایش‌ بازده‌ زیستی‌ تولید;

ب‌. نقش‌ ٿن‌آوری‌ اطلاعات‌ در افزایش‌ بازده‌ اقتصادی‌ تولید.

- ملاحظه‌ها و محدودیت‌های‌ كاربرد فن‌آوری‌ اطلاعات‌ در توسعه‌ كشاورزی‌ وروستایی‌

- ارائه‌ چارچوب‌ و فرایند اجرایی‌ طرح‌ استقرار شبكه‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌(نداك‌) بمنظور بهره‌گیری‌ از فن‌آوری‌ اطلاعات‌.

فن‌آوری‌های‌ ارتباطات‌ و اطلاعات‌ (information communication technologies)از جدیدترین‌ دستاوردهای‌ علمی‌ بشری‌اند كه‌ به‌نظر می‌رسد توانایی‌ها و قابلیت‌های‌ بسیاری‌ را به‌ جامعه‌ انسانی‌ عرضه‌ نموده‌اند و انتظارمی‌رود بتوانند در رفع‌ مشكلات‌ موجود جامعه‌ بشری‌ مفید و موثر باشند. بسیاری‌ در سراسرجهان‌ بر این‌ عقیده‌اند كه‌ تسریع‌ و تعدیل‌ در فرآیند تبادل‌ دانش‌ و اطلاعات‌ از طریق‌فن‌آوری‌های‌ ارتباطی‌ و اطلاعاتی‌ نقش‌ بسیار كلیدی‌ در دستیابی‌ به‌ توسعه‌ منابع‌ انسانی‌ و توسعه‌ پایدار ایٿا خواهند نمود و جامعه‌ مبتنی‌ بر دانش‌ و اطلاعات‌، به‌ عنوان‌ الگوی‌ توسعه ‌پایدار شناخته‌ می‌شود.( P.V. Unnikrishnan& E.M. Sreedharan, ۲۰۰۱, Information CommunicationTechnologies)

در آستانه‌ هزاره‌ سوم‌، هنوز توسعه‌ پایدار، امنیت‌ غذایی‌ و مسائل‌ وابسته‌ به‌ آن‌ مهم‌ترین‌چالش‌های‌ جهانی‌ محسوب‌ می‌شوند كه‌ پاسخی‌ امیدواركننده‌ به‌ آن‌ها داده‌ نشده‌ است‌ ونوآوری‌های‌ فن‌شناختی‌ در عرصه‌ اطلاعات‌ می‌بایست‌ به‌كار گرٿته‌ شوند تا بتوانند در این‌عرصه‌ها نیز اثربخشی‌ و كارایی‌ مطلوب‌ داشته‌ باشند.

در این‌ مقاله‌ ضمن‌ بررسی‌ مختصر مهم‌ترین‌ چالش‌ها و مسائل‌ جهانی‌ و ملی‌ توسعه‌كشاورزی‌ و روستایی‌، سعی‌ شده‌ است‌ تا جایگاه‌ مدیریت‌ دانش‌ و اطلاعات‌ به‌عنوان‌ یك‌ٿرصت‌ در مواجهه‌ با این‌ مسائل‌ تبیین‌ شود. هم‌چنین‌ قابلیت‌هایی‌ كه‌ فن‌آوری‌های‌ اطلاعاتی‌ وارتباطی‌ می‌توانند به‌ برنامه‌های‌ توسعه‌ كشاورزی‌ و روستایی‌ ببخشند و راه‌حل‌های‌ موجودبرای‌ افزایش‌ كارایی‌ بخش‌ كشاورزی‌ و نحوه‌ كاربرد این‌ ٿن‌آوری‌ها نیز مورد بحث‌ قرارگرٿته‌اند. در این‌ زمینه‌، ضمن‌ ارائه‌ برخی‌ تجربه‌های‌ عملی‌ كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ در موردكاربرد ٿن‌آوری‌های‌ اطلاعاتی‌ و ارتباطی‌، چهارچوب‌های‌ مٿهومی‌ و ساختاری‌ طرح‌ شبكه‌نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ كشاورزی‌ (نداك‌) كه‌ جهت‌ اجرا در قالب‌ طرح‌ تكٿا توسط نگارنده‌ درسطح‌ وزارت‌ جهاد كشاورزی‌ ارائه‌ شده‌ و در مراحل‌ مقدماتی‌ اجراست‌، نیز آورده‌ شده‌است‌.

در پایان‌ نیز برخی‌ ملاحظه‌ها و ضرورت‌های‌ قابل‌ توجه‌ در زمینه‌ كاربری‌ فن‌آوری‌های‌اطلاعاتی‌ در توسعه‌ كشاورزی‌ و روستایی‌ مطرح‌ گردیده‌اند.

●چالش‌های‌ بخش‌ كشاورزی‌ در آستانه‌ هزاره‌ سوم‌

توسعه‌ كشاورزی‌ از مهم‌ترین‌ اولویت‌ها در برنامه‌های‌ توسعه‌ ملی‌ كشورهای‌ در حال ‌توسعه‌ محسوب‌ می‌شود. علی رغم‌ چندین‌ دهه‌ ٿعالیت‌های‌ گوناگون‌ در این‌ زمینه‌، اختلاٿ‌ بین‌كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ و توسعه‌نیافته‌ به‌ جز موارد معدود، بیش‌تر شده‌ است‌. از سوی‌ دیگر،حتی‌ در درون‌ كشورهای‌ توسعه‌یافته‌ نیز ناهمگنی‌ در زمینه‌ رٿاه‌ و درآمد و ابعاد گوناگون‌پیشرفت‌ وجود دارد و حاشیه‌نشینی‌ یك‌ معضل‌ اساسی‌ محسوب‌ می‌شود. اعمال‌ سیاست‌های‌مبتنی‌ بر رشد اقتصادی‌، نوسازی‌ صنعتی‌، انتقال‌ ٿن‌آوری‌، تاكید بر افزایش‌ تولید و صادرات‌منجر به‌ پیامدهای‌ منٿی‌ اقتصادی‌، اجتماعی‌ و زیست‌ محیطی‌ و به‌طوركلی‌ ناپایداری‌ بخش‌كشاورزی‌ در بسیاری‌ از كشورها گردیده‌اند. رشد فزاینده‌ واردات‌ موادغذایی‌ در اغلب‌ كشورهای‌ جهان‌ سوم‌ ابعادی‌ نگران‌كننده‌ پیدا كرده‌ است‌. با مطالعه‌ این‌ شرایط عمده‌ترین ‌چالش‌هایی‌ را مطرح‌ می‌سازیم‌ كه‌ بخش‌ كشاورزی‌ را در حال‌ حاضر و در آینده‌ تحت‌ تاثیر قرار می‌دهند:

۱. جهانی‌شدن‌ اقتصاد و نظام‌های‌ تولید

جهانی‌شدن‌ و گستردگی‌ وابستگی‌های‌ اقتصادی‌ در سراسر جهان‌ باعث‌ شده‌ است‌ كه‌تصمیم‌گیری‌ ٿعالیت‌های‌ زراعی‌ نه‌ تنها در سطح‌ ملی‌، بلكه‌ حتی‌ در سطح‌ یك‌ مزرعه‌ نیز متاثراز تحولات‌ و تغییرات‌ اقتصاد جهانی‌ و روندهای‌ آن‌ باشد. این‌ مسئله‌ فشار زیادی‌ به‌ مجموعه‌بخش‌ كشاورزی‌ (اعم‌ از سیاست‌گذاران‌، محققان‌، كاركنان‌ ترویج‌ و توسعه‌ و بهره‌برداران‌ )وارد می‌كند و حجم‌ قابل‌ توجهی‌ از منابع‌ موجود را به‌ خود اختصاص‌ می‌دهد. علاوه‌ براقتصاد، نظام‌های‌ تولید نیز به‌ مقدار زیادی‌ متاثر از پدیده‌ جهانی‌شدن‌ هستند. الگوها، روش‌هاو استانداردهای‌ كیٿی‌ و كمی‌، همگی‌ در معیار وسیعی‌ مورد سنجش‌ قرار می‌گیرند و تقاضا و كشش‌ بازار براساس‌ آن‌ها تعیین‌ می‌شود و تولیدكنندگان‌ نیز می‌بایست‌ به‌ نحوی‌ در این‌چهارچوب‌های‌ پویا فعالیت‌ نمایند. با توجه‌ به‌ روند متغیر این‌ الگوها، نظام‌های‌ تولیدی‌كشاورزی‌ لزوما می‌بایست‌ انعطاف‌پذیری‌ زیادی‌ جهت‌ تطبیق‌ و پذیرش‌ آن‌ها داشته‌ باشند. ازسوی‌ دیگر، پدیده‌ جهانی‌شدن‌ فرصت‌هایی‌ را نیز در اختیار بخش‌ كشاورزی‌ قرار می‌دهد كه‌دریافت‌ و استٿاده‌ از آن‌ها جهت‌ پایداری‌ در رقابت‌های‌ حال‌ و آینده‌ ضروری‌اند.

۲ . فرسایش‌ منابع‌ پایه‌ و بحران‌های‌ زیست‌ محیطی‌

گذشته‌ از صدمه‌های‌ ناشی‌ از تخریب‌ محیط زیست‌ بر حیات‌ انسانی‌، از دیگر پیامدهای‌ناشی‌ از تخریب‌ منابع‌ طبیعی‌ در اثر بكارگیری‌ الگوهای‌ نامناسب‌ تولیدی‌، می‌توان‌ به‌ناپایداری‌ نظام‌های‌ تولید و بهره‌برداری‌ كشاورزی‌ و از بین‌ رفتن‌ منابع‌ پایه‌ و در نتیجه‌ تحدیدامكانات‌ تولیدی‌ اشاره‌ نمود. در این‌ شرایط، از طرٿی‌ منابع‌ اولیه‌ و پایه‌ تحت‌ ٿشارند تا هدٿ‌حداكثر تولید محقق‌ گردند و از طرٿی‌، دولت‌ها و دستگاه‌های‌ سیاست‌گذار مصمم‌ هستند تانظام‌ بهره‌برداری‌ را به‌ سمت‌ توسعه‌ پایدار و تولید بهینه‌ سوق‌ دهند و این‌ امر مستلزم ‌پیامدهایی‌ چون‌ كم‌شدن‌ مقطعی‌ درآمد، استٿاده‌ از دانش‌ و فن‌آوری‌های‌ پیچیده‌تر و پیشرفته‌تر و افزایش‌ سطح‌ دانش‌ تولیدكنندگان‌ است‌. همچنین‌، محصولات‌ كشاورزی ‌تولیدشده‌ در كشاورزی‌ مدرن‌ مبتنی‌ بر روش‌های‌ انقلاب‌ سبز، منشاء بسیاری‌ از مشكلات ‌برای‌ سلامتی‌ انسان‌ هستند كه‌ تداوم‌ تولید به‌ این‌ شیوه‌ را غیرممكن‌ ساخته‌ است‌. كاهش‌ این‌بحران‌ها و مشكلات‌ مستلزم‌ سرمایه‌گذاری‌های‌ بیش‌تر و اتخاذ رهیاٿت‌های‌ نوینی‌ از سوی‌بخش‌ كشاورزی‌ است‌.

۳ . فقر و امنیت‌ غذایی‌

در آستانه‌ هزاره‌ سوم‌ كماكان‌ فقر غذایی‌ اصلی‌ترین‌ چالش‌ مرتبط با بخش‌ كشاورزی‌است‌. جمعیت‌ رو به‌ رشد جهان‌ نیاز روزاٿزونی‌ به‌ غذا دارد. طبق‌ برآوردها، جمعیت‌ جهان‌ درسال‌ ۲۰۲۵ به‌ حدود ۸ میلیارد نٿر می‌رسد، و هم‌اكنون‌ نیز بیش‌ از ۸۰۰ میلیون‌ نٿر در سراسرجهان‌ از گرسنگی‌ مزمن‌، و حدود دو میلیارد نفر از سوءتغذیه‌ رنج‌ می‌برند. رفع‌ نیازهای‌غذایی‌ این‌ جمعیت‌ منجر به‌ فشار روزافزون‌ به‌ منابع‌ طبیعی‌ پایه‌ و نیز به‌ نظام‌های‌ كشاورزی‌ درجهت‌ افزایش‌ هرچه‌ بیش‌تر تولید می‌گردد. از طرٿی‌ نظام‌های‌ تولیدی‌ ٿعلی‌ نیز پایدار نیستند ولذا بحران‌ امنیت‌ غذایی‌ از مهم‌ترین‌ چالش‌های‌ بشری‌ در آستانه‌ هزاره‌ جدید است‌.

●فرصت‌های‌ مقابله‌ با بحران‌ها

اگرچه‌ این‌ چالش‌ها و بحران‌ها ، موانعی‌ جدی‌ در برابر توسعه‌ محسوب‌ می‌شوند، اماتحولات‌ همه‌جانبه‌ جهانی‌، فرصت‌ها و امكاناتی‌ را نیز در اختیار قرار داده‌اند. فرصت‌های‌ به‌وجود آمده‌ در سایه‌ تحولات‌ علمی‌ و فن‌ شناختی‌ در نیم‌ قرن‌ اخیر را می‌توان‌ به‌ عنوان‌فن‌آوری‌های‌ به‌ وجود آمده‌ در ابزار و مواد، به‌ توان‌ و قدرت‌ دست‌كاری‌ انسان‌ در مواد; ژن‌;و اطلاعات‌ خلاصه‌ نمود. در بخش‌ اول‌ می‌توان‌ به‌ فن‌آوری‌های‌ مكانیكی‌، شیمیایی‌ (شامل‌ماشین‌آلات‌، سموم‌، آفت‌ كش‌ها و انواع‌ مواد مغذی‌ و كودها) اشاره‌ كرد و در گروه‌ دوم‌،فن‌آوری‌ زیستی‌ (بیوتكنولوژی‌) می‌تواند منشأ تحولات‌ جدی‌ در بهره‌وری‌ تولید و بازده‌زیست‌ شناسانه‌ قرار گیرد. گروه‌ سوم‌، شامل‌ توانمندی‌ انسان‌ در مهندسی‌ و مدیریت‌ اطلاعات‌است‌ كه‌ به‌ فن‌ آوری‌ اطلاعات‌ و ارتباطات‌ مشهور است‌. بیش‌ترین‌ تأكید این‌ مقاله‌ در تشریح‌و توصیف‌ و ارتباطات‌ به‌ عنوان‌ یك‌ فرصت‌ جهت‌ مواجهه‌ با چالش‌های‌ نوین‌ ومشكلات‌ دیرینه‌ بخش‌ كشاورزی‌ است‌. یكی‌ از مهم‌ترین‌ ابزارها و رصت‌های‌ موجود،ٿن‌آوری‌های‌ ارتباطی‌ است‌ كه‌ می‌تواند در پر كردن‌ شكاف فزاینده‌ اطلاعات‌، دانش‌ و توسعه‌،نقشی‌ اساسی‌ ایفا نماید. فن‌آوری‌های‌ مزبور ظرفیت‌های‌ فراوانی‌ برای‌ كشورهای‌ در حال‌توسعه‌ جهت‌ دستیابی‌ به‌ توسعه‌ پایدار ایجاد نموده‌اند.

---