دكومانتاسیون و علم كتابداری

اصطلاح دكومانتاسیون بسیاری را دچار سوء تفاهم كرده است اتحادیهٔ كتابخانه های تخصصی و مركز اطلاعاتی در انگلیس اسلیب در سال ۱۹۴۵ كلمهٔ دكومانتاسیون را به صورت جزیی از عنوان یكی از مجلات تخصصی خود به كار گرفت

● سابقه تاریخی

علم كتابداری از سده نوزدهم میلادی وارد مرحله نوینی از تكامل تاریخی شد. اشاعه مدارك مكتوبی كه سالیان سال در مجموعه های كتابخانه ها گرد آمده بود، وجههٔ نظر خاص قرارگرفت. بر این اساس مورخان كتابداری را به سه دورهٔ متمایز تقسیم كرده اند: دورهٔ باستان دورهٔ میانه دورهٔ نوین ویژگی عمدهٔ كتابداری دورهٔ باستان را فراهم آوری كتاب و دیگر مدارك مكتوب می دانند. دورهٔ میانه یا واسط یا واسط را عصر سازمان دادن مطالب فراهم آمده می شناسند و پیشرفت شیوه های فهرستنویسی و رده بندی را محصول این دوره می انگارند.

اما به اعتقاد صاحب نظران، دورهٔ نوین كتابداری از زمانی كه آغاز می شود كه كتابخانه ها با مسائلی كه ناشی از اشاعهٔ انبوه مدارك فراهم آمدهٔ سازمان یافته است رویاروی می شوند و برای انتقال دانش و اطلاع به اهل فضل چاره می‌اندیشند.در این روند نباید تاثیر جنگها، به ویژه تاثیر جنگهای جهانگیر اول و دوم را، نادیده گرفت و اثرات این رویدادهای جهانی را بر فعالیتهای جاری و روزمره و الگوهای خدماتی كتابخانه ها از نظر دور داشت. كشورهای دوست و متحدی كه به ذخایر طبیعی و منابع علمی و فنی یكدیگر متكی شده بودند، با آغاز جنگهای جهانگیر از هم گسستند و نیاز به خودكفائی به ناچار آنها را به ابداع و انجام تحقیقات مستقل علمی و فنی برانگیخت.

فی المثل در جریان جنگ جهانی اول, كشورهای اروپایی هر یك به خود و امكانات و قابلیتهایی كه داشتند توجه كردند و مستقل از هم طرحهای عظیم تحقیقات علمی و فنی را به اجرا درآورند و نتایج تحقیقات خود را به كار بستند. موسسات تحقیقاتی پا گرفتند و به حسب ضرورت در كنار و گاه در قلب خود كتابخانه های تخصصی، به ویژه در زمینه های علمی و فنی به وجود آوردند و از سر نیاز و اضطرار به مبادلهٔ مدارك و اطلاعات با كتابخانه ها و سازمانهای دیگر پرداختند.

● ییر در راه و رسم تحصیل علم است

تغییر در راه و رسم و شیوه های علم آموزی در سدهٔ بیستم از عوامل موثر در توسعهٔ دكومانتاسیون است. جس هاك شرا[۲] در توصیف این راه و رسم نوین چهار نكته را بر می شمارد:

۱) رشد بی سابقه در انتشار مدارك مكتوب،

۲) پیدایش و انتشار مجله به عنوان یكی از ابزارهای ارتباط علمی و وسیلهٔ مناسب اشاعهٔ گزارشهای تحقیقی،

۳) دگرگونی در انگاره های فرایندهای تحقیقی،

الف) رواج تحقیقات گروهی و سازمانی به جای تحقیقات فردی.

ب) وابسته شدن بیش از پیش تخصصها به هم.

۴) خارج شدن علم و تحقیق از انحصار دانشگاهها و رواج برنامه های دولتی، بنگاههای تجارتی و دستگاههای دیگر. به لحاظ همین روند كنونی حاكم بر تحقیقات است كه حجم انتشارات به حد حیرت انگیزی فزونی گرفته است. سیل مطالب علمی و فنی كه از درون مجامع و محافل علمی و فنی جوشیده و در نشریات علمی ظاهر شده، شمارهٔ این نشریات را به صورت تصاعدی افزایش داده است. آمار زیر گویای این سیر تصاعدی است:

سال شمارهٔ مجلات علمی منتشر شده

۱۸۵۰ ۰۰۰/۱ عنوان

۱۹۰۰ ۰۰۰/۱۰ "

۱۹۶۰ ۰۰۰/۱۰۰"

رشد روزافزون انتشارات و گزارشهای تحقیقی، محققان را با دشواری بسیار رو به رو كرده است، به سخن دیگر، هیچ متخصص و محققی قادر نیست از آخرین دستاوردهای اطلاعاتی رشتهٔ تخصصی و مورد علاقهٔ خود پا به پای مطالب منتشر شده آگاه شود. بدین سبب است كه كتابخانه های تخصصی برای رویارویی با این پدیده شگفت با دو كاركرد [۳] خاص پیدا شده و تحول یافته اند: ۱) گردآوری اطلاعات، ۲) اشاعهٔ اطلاعات. سی.ان. موئرز[۴] می گوید: "بازیابی سریعتر اطلاعات و اشاعهٔ مناسب اطلاعات گردآوری شده دو وظیفهٔ اصلی كتابخانه های تخصصی است و در حقیقت دكومانتاسیون چیزی نیست مگر همین وظیفهٔ كاملاً تخصصی كتابخانه ها".

● دامنهٔ دكومانتاسیون

اصطلاح "دكومانتاسیون" بسیاری را دچار سوء تفاهم كرده است. اتحادیهٔ كتابخانه های تخصصی و مركز اطلاعاتی در انگلیس (اسلیب)[۵] در سال ۱۹۴۵ كلمهٔ "دكومانتاسیون" را به صورت جزیی از عنوان یكی از مجلات تخصصی خود به كار گرفت. آنچه آن انجمن از معنای این اصطلاح مراد می كرد: سازمان دادن مدارك مكتوب و اشاعهٔ دانشهای تخصصی بود. دكتر اس. سی. براد فورد "دكومانتاسیون" را فن گردآوری، رده بندی و دستیابی به مدارك مكتوب در تمام زمینه های فعالیت فكری بشر می داند. دكتر اس. آر. رانگاناتان[۶] "دكومانتاسیون" را مرادف با كتابشناسی گرفته است، با این تفاوت كه وظیفهٔ تحلیل جزئیات مطالب مندرج در مقالات نشریات و تنظیم كتابشناسیها، خدمات مرجع و تكثیر ماشینی مطالب مورد نیاز خوانندگان را در حوزهٔ فعالیت دكومانتاسیون شناخته است. رانگاناتان می گوید: "دكومانتاسیون چیزی نیست، مگر خدمات مرجع گسترش یافته." "رانگاناتان دكومانتاسیون را مركب از دو نوع فعالیت می داند: ۱) كار دكومانتاسیون[۷]، ۲) خدمت دكومانتاسیون[۸].

● كار دكومانتاسیون

كار دكومانتاسیون مشتمل است بر فرآیند آماده سازی سیاههٔ مداركی كه به نحوی در حوزهٔ فعالیتهای دكومانتاسیون قرار می گیرند. كار دكومانتاسیون مشتمل بر وظایف زیر است:

۱) فراهم آوری ادواریها، پیایندها، تك نگاشتها، رساله ها، ثبت نامه ها، استانداردها، گزارشهای علمی، تحقیقی و غیره.

۲) انتخاب و تعیین مطالب و مواردی كه باید در سیاههٔ مدارك وارد شود.

۳) نمایه سازی یا فهرستنویسی مدارك و مطالب گزیده شده.

۴) رده بندی و تنظیم مدارك و مطالب.

۵) تخصیص توصیفگرها یا سر عنوانهای موضوعی به مطالب یا مدارك گزیده شده.

۶) تهیهٔ نمایه های مولف، عنوان موضوعی.

۷) تنظیم صورت مدارك و تكثیر سریع آن مطابق مقدورات و امكانات.

این صورت می تواند شامل چكیده ها با توصیفهایی از مطالب مهم نیز باشد.

● خدمت دكومانتاسیون

۱) تهیهٔ صورت مطالب: تهیه و انتشار مرتب و متسمر صورت مطالب و مدارك كه با عنوان "خدمات آگاهی جاری"[۹] معروف گردیده است.

۲) تكثیر مطالب: تكثیر مطالبی كه مورد نیاز خوانندگان باشد، خواه به صورت روبرداشتها (زیراكس و فتوكپی) و خواه به شكل میكروهای مختلف از قبیل میكروفیلم، میكروفیش و غیره.

۳) ترجمه: ترجمهٔ مطالب مهم از زبانهای دیگر به زبانی كه جامعهٔ استفاده كننده بدان تكلم می‌كند.

۴) تهیهٔ كتابشناسی های مورد نیاز جامعهٔ استفاده كننده.

۵) نمایه سازی و چكیده نویسی مقالات در زمینه های تخصصی

۶) تهیهٔ فهرستگان در زمینه های تخصصی.

۷) خدمات مرجع.

[۱] J. M. Kanitkar

[۲] Jess Hauk Shera متولد ۱۹۰۳ امریكایی، از علمای بسیار مشهور و از صاحب نظران تراز اول علم كتابداری است. از این مرد پرتوش و توان نزدیك به چهارصد مقاله، كتاب و گزارش تحقیقی به چاپ رسیده كه هر یك در حد و به نوبه خود پرنكته و بحث انگیز بوده است. مخالفان و موافقان شرا جملگی بر دانش عمیق، كمال و فضل و اشراف و احاطه نسبت به علوم كتابداری و اطلاع رسانی و ذهن نكته بین و هوشمند وی اعتراف دارند. از این متفكر برجسته جز چند مقاله كوچك اثر دیگری به فارسی ترجمه نشده است. – مترجم.

[۳] Function

[۴] C. N. Mooers

[۵] Association of Special Libraries. and Information Bureaux (ASLIB)

[۶] Dr. S. R. Ranganathan عالم كتابدار هندی، متولد ۱۸۹۲ و متوفی به سال ۱۹۷۲ میلادی. رانگاناتان از متفكران برجستهٔ علوم كتابداری و اطلاع رسانی است. شهرت او بیشتر به خاطر نظریات بدیع و طرح پرسشها و پاسخ بنیادی در ماهیت این علوم است. گرد آراء این متفكر را همیشه هاله ای از انسان دوستی و انسان گرائی فرا گرفته است. خدمات این پیر كتاب به كتابداری هند از او شخصیت اساطیری ساخته است. هر جا كه به جد سخن از ماهیت و خدمات علوم كتابداری و اطلاع رسانی به میان آید، لاجرم نام رانگانان هم به میان خواهد آمد. – مترجم.

[۷] Documentation work

[۸] Documentation service

[۹] Current Awareness Services

[۱۰] Macro literature

[۱۱] Micro literature

[۱۲] International Instiute of Documentation

[۱۳] International Instiute of Bibliography

[۱۴] International Federation for Documentation (FID)

[۱۵] VINITI

[۱۶] Centre National de la Recherche Scientifigue (C. N. R. S)

[۱۷] INSDOC

[۱۸] Bibliographical Services Throughout the World

[۱۹] Collison

[۲۰] Peek-a-boo

[۲۱] Selecto

نوشتهٔ: جی. ام كانیتكار[۱]

ترجمهٔ: عبدالحسین آذرنگ

---