بررسی عوامل خارجی فرسایش مواد کتابخانه ای

زوال و فساد فیزیکی مواد و منابع کتابخانه, بویژه منابع کاغذی, در حال حاضر یکی از مسائل مهمی است که حرفه کتابداری با آن روبرو است

زوال و فساد فیزیکی مواد و منابع کتابخانه، بویژه منابع کاغذی، در حال حاضر یکی از مسائل مهمی است که حرفه کتابداری با آن روبرو است. تقریباً تمام مواد موجود در کتابخانه فرسوده می‌شوند. اکثر این مواد از مواد آلی ساخته شده‌اند و به علت تجزیه مولکول‌های آنها به مولکول‌های ساده‌تر رو به فرسایش و خرابی می‌گذارند. این پروسه فرسایش را که کاملا طبیعی است می‌توان کند کرد و به تعویق انداخت اما نمی‌توان از آن جلوگیری کرد. این فرسودگی بقدری در ابعاد وسیع بر موجودی کتابخانه‌ها در سراسر دنیا اثر می‌گذارد که اگر بگوئیم از مسائل مهم در ده سال آینده خواهد بود، سخنی گزاف نگفته‌ایم. استفاده آزاد و مداوم از کتابخانه‌ها، کتاب‌ها، اسناد و رسانه‌های متفاوت موجود در آن مستلزم حفاظت آنها از نظر دوام و طول عمر است. یک کتابخانه باز و فعال با رفت آمد آزاد مراجعان نه تنها موارد حفاظتی متعدد بلکه اصول بهداشتی خاصی را نیز ایجاب می‌کند. در تحقیق حاضر سعی شده به برخی عوامل فیزیکی تهدید کننده در کتابخانه نظیر گرما، رطوبت، گردوغبار و ... بپردازیم.

الف) گرما و رطوبت نسبی

آثار دما و رطوبت نسبی باید با هم بررسی شوند، چون جدا کردن تاثیرات آن‌ها در فرسایش مواد کتابخانه کاری سخت و پیچیده است. هر چه هوا گرمتر باشد، بهمان اندازه می‌تواند رطوبت بیشتر را در خود نگاه دارد؛ بنابراین اگر دمای هوا بالا رود ولی رطوبت آن افزایش پیدا نکند، رطوبت نسبی کاهش خواهد یافت. مقدار رطوبت و دمای هوا در مخازن کتابخانه‌ها از اهمیت بسیار برخوردار است. دما و رطوبت خیلی زیاد واکنش‌های شیمیایی را تسریع کرده و در نتیجه سرعت فرسایش را زیاد می‌کنند.

تجربه نشان داده است که برای هر ده درجه سانتیگراد افزایش دما، مقدار فعالیت‌های شیمیایی تقریبا مضاعف می‌شود. گرما (و فقدان گرما، یعنی سرما) به دو دلیل عمده یکی از عوامل مهم فرسایش می‌باشد: نخست این که بر واکنش‌های شیمایی تاثیر دارد و به طور مستقیم در ساختار فیزیکی مواد کتابخانه اثر می‌گذارد. گرما آب را بخار می‌کند و فقدان آب در کاغذ، چرم و بعضی انواع پلاستیک‌ها سبب ترد و شکننده شدن آن‌ها می‌شود، هنگامی که دما و مقدار رطوبت هر دو به مقدار زیاد بالا باشند، به رشد عوامل بیولوژیکی مانند کپک‌ها و قارچ‌ها که به مواد موجود در کتابخانه صدمه می‌رسانند، کمک می‌کنند. به عنوان قانون کلی برای حفظ و نگهداری مواد کتابخانه باید گفت "هر چه دمای مخزن کتابخانه پائینتر باشد، بهتر است."

تغییرات ناگهانی دما نیز، خطر جدی در بر دارد. تغییرات ناگهانی دما، سبب انبساط (در صورت افزایش دما) یا انقباض (در صورت کاهش دما) در مواد کتابخانه می‌شود. موقعی که دما نوسان شدید دارد، فشاری که از این طریق بر مواد وارد می‌شود می تواند سبب خسارت فیزیکی زیاد گردد. بهتر است در شب و روزهای تعطیل دستگاه‌های گرم‌کننده خاموش یا درجه حرارت آن کاملا پایین باشد و دوباره گرم کردن آن‌ها نیز به آرامی صورت گیرد و اتاق دارای ترموستات یا دماسنج و ساعت تنظیم درجه حرارت باشد.

مقدار قابل قبول دما و رطوبت نسبی که بتوان وسایل کتابخانه را در آن شرایط ذخیره و نگهداری کرد، نسبت به نوع مواد و وسایل تغییر می‌کند. و اینکه لازم است میزان تغییرات دما و رطوبت نسبی را کاهش داد. در مورد رطوبت نسبی، اگر مقدار آن کمتر از ۳۰% باشد، خطرناک خواهد بود چون مواد خشکیده و شکننده می‌شود. رطوبت بالاتر از ۷۵% نیز غیر قابل قبول است چون در این مقدار رطوبت احتمال رشد کپک‌ها به مقدار قابل ملاحظه ای بیشتر می شود. رطوبت نسبی مناسب باید در حدود ۴۷% با ۲% بیشتر یا کمتر و مقدار دما باید در حدود ۲۰ درجه سانتیگراد با دو درجه کمتر یا بیشتر برای سالن مطالعه و مکان‌های مشابه و حرارت ۱۶-۱۸ درجه سانتیگراد برای مخازن کتاب در نظر گرفته شود.

همیشه این نیاز وجود خواهد داشت برای رعایت آسایش افرادی که در کتابخانه‌ها کار می‌کنند و یا به آن‌ها مراجعه می‌کنند و برای حفظ مواد موجود در کتابخانه‌ها، شرایطی را در نظر گرفت که در حد وسط باشد.

ب) گرد و غبار

گرد و غبار و آلودگی هوا از عوامل ضایع‌کننده محسوب می‌شوند. کتابخانه‌هایی که دارای ذخایر قیمتی هستند برای جلوگیری از ورود گازهای سمی موجود در هوا و تخریب مجموعه‌ها باید احتیاط‌های تخصصی لازم را رعایت کنند. که برخی از آنها عبارتند از:

- پاک کردن و تمیز نگه داشتن مرتب جلوی کتابخانه و پله‌های بیرونی، تخلیه سریع آب از این نواحی در صورتی که باران شدید باشد، پاکیزه نگه داشتن راه رفت و آمد در صورتی که کتابخانه در پارک قرار داشته باشند و گذاشتن زیرپایی‌های گوناگون برای تمیز نگه داشتن کفش ها قبل از ورود به کتابخانه‌ها ضروری است.

- استفاده از انواع کف پوش‌های پلاستیکی محکم و در عین حال بی‌صدا که بخوبی قابل شست و شو باشد و اجتناب از کاربرد موکت‌ها و سایر وسایلی که گردوغبار ایجاد می‌کند.

- استفاده از فیلترهای هوا و رعایت پاکیزگی و مرمت آنها، نظافت و گردگیری منظم قفسه‌ها و لوازم کتابخانه‌ها و منابع نوشتاری و غیر‌نوشتاری برای جلوگیری از فعالیت حشرات و آفات

از نظر اقتصادی اینگونه نظافت‌های دقیق مخارج نسبی قابل ملاحظه‌ای دارد و از طرف دیگر برای پرسنل کار بسیار سنگینی محسوب می‌شود؛ به همین دلیل اغلب کتابخانه‌های بزرگ نظافت‌های کلی و سالیانه خود را به موسسات خصوصی و با تجربه می‌سپارند.

ج) نور

۱) نور طبیعی: روشنایی در حقیقت یکی از پایه‌های اساسی در معماری ساختمان است. روشنایی زیاد و انعکاس آن روی کاغذ سفید یا روی پوشش‌های روشن و براق مطالعه را دشوار می‌سازد. علاوه بر آن روشنایی زیاد با اشعه ماورای بنفش باعث تخریب اجزای کتاب از قبیل کتاب، پارچه، مرکب و ... می‌شود.

برای اینکه آفتاب - که یکی از عوامل طبیعی روشنایی است- به طور کامل به داخل کتابخانه نفوذ نکند، کافی است که دیواره شیشه‌ای و پنجره‌های اصلی آن به طرف شمال، شمال شرق یا حتی به طرف شرق باشد. در غیر اینصورت، استفاده از پرده‌های گوناگون، در عین آنکه تا حدودی مشکلات تابش نورخورشید را برطرف می‌کند، همیشه از نظر مادی باعث تحمیل مخارج اضافی است. استفاده از شیشه‌های نسبتا رنگی که نور را به خارج منعکس می‌کنند، در این مورد ترجیح دارد.

با وجود نگرانی‌های بسیار در مورد تابش زیاد نور طبیعی، باید روشی را اتخاذ کرد که به بهترین نحو بتوان از این روشنایی استفاده کرد. در معماری کتابخانه به تعبیه نورگیرهای سقفی و پنجره‌ها همواره باید توجه خاص مبذول شود. برای استفاده از نور طبیعی، میز مطالعه نباید بیشتر از ۵/۴ متر با پنجره فاصله داشته باشد. پنجره‌ها در سالن مطالعه فقط عامل انتقال نور نیستند بلکه از لحاظ بازتاب مناظر بیرونی و کمک به تزئین داخلی و ایجاد آرامش روحی در حین مطالعه نیز مفید خواهند بود.

در ساعات و ایامی که کتابخانه بسته یا تعطیل است باید چراغ‌ها را خاموش کرده، پرده‌ها را کاملا بکشید. با آنکه تاریکی به رشد کپک و حشرات کمک می‌کند، ولیکن باید کتابخانه را از اثر زیانبار نور مصون داشت و در عین حال اقدامات لازم برای پیشگیری و مقابله با حشرات و آفات را نیز به کار بست.

۲) نور مصنوعی: این نور مضرات آفتاب را ندارد، زیرا مقدار و تنظیم آن در اختیار انسان است. اما این نور ممکن است سبب ازدیاد گرما و تخریب تدریجی منابع شود.

میزان روشنایی لازم برای بخش های مختلف کتابخانه متفاوت است. مثلا روشنایی لازم برای رفت و آمد و جهت یابی با روشنایی لازم برای نشان دادن اشیا و به نمایش گذاشتن آنها فرق می‌کند. یا روشنایی دفتر اطلاعات با روشنایی سالن مطالعه یکسان نیست، حتی برای مطالعه و نیز خواندن نسخ خطی یا نوشته‌های ریز احتیاج به نور بیشتری دارد. در مورد دفاتر و سالن‌های مجاور باید سعی شود که تفاوت روشنایی از حدود ۳۰%+ تا ۳۰%- روشنایی عادی آنها تجاوز نکند. در یک سالن قرائت که با چراغ‌های سقفی روشن شده است، فواصل بین کانون‌های روشنایی نباید بیشتر از ۵/۱ برابر فاصله‌ای باشد که بین کانون روشنایی مزبور و سطح کار وجود دارد. از چراغ‌های رومیزی می توان برای تکمیل روشنایی استفاده کرد. گاهی اوقات وجود پریزهای برق نیز لازم است. از آنجا که در امور مربوط به منابع انفورماتیک و منابع دیداری و شنیداری، دسترسی به جریان برق در نقاط و کانونهای گوناگون کتابخانه یک ضرورت است؛ مهندسان ترجیح می‌دهند تمام کابل‌های لازم نظیر تلفن، برق و اتصالات ترمینال‌ها و غیره را با رعایت ایزولاسیون در یک کانال مخصوص جای دهند. در کتابخانه‌های جدید که از نظام انفورماتیک و اطلاعات استفاده می‌کنند برای این کار از کانال‌های مشابهی با طراحی پیشرفته استفاده می‌شود که آن را BCS [۱] می‌نامند.

یادآوری این نکته لازم است که کانون‌های روشنایی خود تولید حرارت می‌کنند و چون قدرت تخریب روشنایی مصنوعی بسیار چشمگیر است نباید به صورتی مورد استفاده قرار گیرد که به مجموعه آسیب برساند

د) حشرات و آفات

حشرات مخفی موذی مانند کک، شپش و غیره جانورانی هستند که معمولا همه جا یافت می‌شوند و کنترل آن‌ها مشکل است. این جانوران از نظر آسیبی که به مواد کتابخانه می‌زنند به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول حشراتی هستند که روی مواد کتابخانه زندگی می‌کنند و آن‌ها را از بین می‌برند و دسته دوم حشراتی هستند که گاه به گاه و هر وقت که محیط مساعد باشد از مخفیگاه خود بیرون می آیند و هجوم خود را به کتاب ها و دیگر مواد کتابخانه آغاز می‌کنند. بیشتر از هفتاد نوع حشره به عنوان دشمن مواد کتابخانه شناخته شده‌اند که شناخته شده ترین آن ها سوسک‌های حمام، سیلورفیش، موریانه‌ها، شپش کتاب، کرم کتاب، بیدها و ساس‌ها هستند.

- سوسک حمام: از تعداد زیاد این جانوران خوشبختانه فقط ۵ نوع آن به مواد کتابخانه علاقه دارند. این آفت ها حامل کثافات و آلودگی‌ها هستند و ظاهرا عامل انتقال میکروب بیماری وبا، تیفوئید و ... نیز هستند. چسب، سریش، کاغذ و پارچه خوراک‌های مناسبی برای این آفت است. این حشرات از پارچه و کاغذ عطف کتاب شروع به خوردن می‌کنند تا به کاغذ برسند، ولی به ندرت به قسمت درونی جلد و صفحات کتاب رخنه می‌کنند. این حشرات مایع سیاهرنگی ترشح می‌کنند که سبب لک شدن مواد می‌گردد.

- سیلورفیش: سیلورفیش‌ها حشرات باریک اندام، کوچک وبدون بالی هستند که به هنگام بلوغ طولشان به یک سانتیمتر و نیم می‌رسد. این حشرات رنگی نقره‌گون دارند و اگرچه برخی مواقع در روز می‌توان آنها را دید، ولی فعالیت آن‌ها بیشتر شب هنگام انجام می‌گیرد. این حشره در محل‌های مرطوب و انبارهای سرد سکنی می‌گزیند. این حشره اگر به کتاب دست بیابد آن را تا قسمت داخلی عطف کتاب که آغشته به چسب یا ژلاتین است می‌بلعد. سیلورفیش جلد کتاب را می‌خورد تا به چسب آن برسد و در طی این مدت دائما تولید مثل می‌کند. فضای تاریک پشت کتاب‌ها در قفسه و پشت کاغذها در کشوها مکان مناسبی برای تخم گذاری آنهاست.

- موریانه: این حشره در هوای گرم و معتدل رشد می‌کند. اجتماع موریانه‌ها پرجمعیت است و اغلب اوقات به یک میلیون هم می‌رسد. موریانه‌هایی که در زمین لانه کرده‌اند و با ایجاد حفره‌هایی در اطراف پی‌های سنگی و بین دیوارها و سقفه‌ها به درون ساختمان‌ها راه پیدا می‌کنند و خسارات زیادی به بار می‌آورند. پیداکردن آن‌ها مشکل است زیرا در لابلای قفسه‌ها و کتاب‌ها پنهان می‌شوند و شروع به خوردن می‌کنند و آنقدر به این کار ادامه می‌دهند تا اینکه ذرات چوب و یا کاغذی را که خورده‌اند هضم گردیده و دفع شوند. موریانه‌هایی که به داخل وسایل چوبی رخنه می‌کنند نیز مثل دیگر موریانه‌ها پرخورند و باعث خرابی مواد می‌شوند.

- شپش کتاب: شپش کتاب حشره ریز سفید یا خاکستری رنگی است که اندازه از نوک سنجاق تجاوز نمی کند و گاهی هزارها از آن در لابلای صفحات کپک زده یک کتاب وجود دارد. این حشرات به ویژه در تابستان و پاییز در ساختمان‌ها و به تعداد زیاد یافت می‌شوند و پیوسته در جستجوی مکان‌های مرطوب و تاریک هستند. شپش کتاب قارچ‌های میکروسکوپی کتاب‌های کپک زده را به سلولز و ژلایتن و چسب ترجیح می‌دهد. این حشرات مضرند ولی خسارات چندانی به مواد کتابخانه وارد نمی‌آورند. در هر حال وجود آن‌ها هشداری است به کتابدار تا بداند موقعیت و شرایط کتابخانه برای جلب حشرات خطرناکتر مناسب شده است.

- کرم کتاب: کرم کتاب نام یک نوع کرم بخصوص نیست، بلکه به «لارو» صد و شصت نوع سوسک اطلاق می‌شود که در سراسر جهان پراکنده‌اند. این سوسک‌های بالغ معمولا به نظر نمی‌آیند مگر اینکه نهانگاهشان ویران شود. در کتابخانه تخم‌های خود را در لبه کتاب می‌گذارند و لبه زیرین کتاب یعنی آن قسمتی را که با سطح قفسه در تماس است بیشتر ترجیح می‌دهند. این لاروها نوعی ماده چسب مانند ترشح می‌کنند که اغلب صفحات کتاب را به یکدیگر می‌چسباند. مدفوع این لاروها شبیه خاک نرم است که در حفره‌هایی که کنده اند و همچنین روی طبقات قفسه‌های کتاب یافت می‌شود. کرم کتاب صفحات چاپ شده را می‌بلعد تا حدی که دیگر متن کتاب از حیز انتفاع ساقط شود. برخی اوقات آستر لعاب مانند این حفره‌ها به گون‌ ای صفحات کتاب را به هم می‌چسباند که به هنگام باز کردن کتاب صفحات بشدت صدمه می‌بینند.

- قارچ: که پرشمارترین موجودات زنده روی زمین را تشکیل می‌دهند، در مکان‌هایی که مواد آلی وجود داشته باشد و آن‌ها بتوانند روی این مواد رشد و نمو کنند، یافت می‌گردند. بیشتر قارچ‌ها با چشم غیر مسلح دیده نمی‌شوند. ویژگی مشترک قارچ‌ها نداشتن سبزینه (کلروفیل)، یعنی ماده است که باعث سبزی رنگ گیاهان می‌شود. و ویژگی دیگر این گیاهان این است که در تاریکی خیلی بهتر از روشنایی رشد می‌کنند.

- کپک و زنگ گیاهی: اشکالی از حیات هستند که از قارچ‌ها فاصله زیادی ندارند. کپک در مکان‌هایی که رطوبت وجود دارد پدید می‌آید، مثل زیرزمین‌ها و مکان‌هایی که به خوبی تهویه نمی‌شوند. کمترین نشانه از کپک هشداری است بر این خطر که درجه حرارت و رطوبت کتابخانه به بیش از حد لازم رسیده است. هاگ قارچ‌ها همیشه به مقادیر زیاد در هوا وجود داشته، و کاملا بی‌ضرر هستند، اما اگر مکانی مرطوب با درجه حرارت بالا، نور کم و غذای فراوان بدست آید – و بی‌شک این همان شرایطی است که در بسیاری از کتابخانه‌ها و آرشیوها وجود دارد – به سرعت رشد و گسترش می‌یابند و به مواد کتابخانه آسیب می‌رسانند.پیشگیری از آفت‌هاگ ساده است. مدیران کتابخانه‌ها اگر زود دست به کار شوند ، می‌توانند با استفاده از جاروبرقی، برس‌های کف روبی و غیره و پاکیزه کردن وسایل کتابخانه این آفت را از بین ببرند.

آنچه در این مجال به اختصار بیان شد، شرایط و آسیب‌هایی است که متوجه هر کتابخانه، مجموعه اسناد و آرشیوهاست اما باید در نظر داشت که حساسیت این منابع و دشمنان مواد کتابخانه بیش از اینهاست. اقلیمها و آب و هواهای گوناگون عامل پیدایش مشکلات گوناگون خواهد بود. که مدیران کتابخانه و کتابداران باید با ذکاوتی خاص، به حفاظت و نگهداری از میراث فرهنگی کشور خود نمایند.

مسعود بهمن آبادی

منابع:

- علومی، طاهره. (۱۳۸۴). اداره کتابخانه. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

- نیکنام، مهرداد. (۱۳۷۱). آفت ها و آسیب‌های مواد کتابخانه. تهران: دبیرخانه هیات امنای کتابخانه‌های عمومی کشور.

- هاروی, داگلاس راس. (۱۳۸۴). آسیب شناسی مواد کتابخانه‌ای: اصول، راهبردها و شیوه کار کتابداران. ترجمه علی شکویی. تهران: دبیزش؛ تالیا.

آسیه صابری