ویژگی ها و ساختار پایان نامه های مقاطع تحصیلات تكمیلی دانشگاه علوم پزشكی اصفهان در دهه ۷۸ ۱۳۶۸

موضوعات پایان نامه ها می توانند انعكاسی از خط سیر پژوهشی دانشگاه باشند كه به صورت تدریجی در جهت دهی به فعالیت های علمی دانشگاه و كسب اعتبار علمی آن دخیل می باشند

● مقدمه

پایان‌نامه‌ها به عنوان یكی از منابع اطلاعاتی مهم و با ارزش می‌باشند كه بویژه در كتابخانه‌های دانشگاهی از اهمیت خاصی برخوردارند. با توجه به این اصل كه یكی از رسالتهای مهم دانشگاه, تشویق و هدایت دانشجویان به امر پژوهش، اختراع، اكتشاف، نو‌آوری و خلاقیت است، نقش پایان‌نامه‌ها در این راستا بیش از بیش مشخص می‌گردد.

پایان‌نامه‌های مقاطع تحصیلات تكمیلی از چند جهت دارای اهمیت می‌باشند. نخست آن كه پایان‌نامه، در واقع آموزش دانش، مهارت و متدولوژی تحقیق برای دانشجویان این مقاطع می‌باشد(۱و۲) بنابراین, ضرورت دارد كه چهارچوبی مناسب و یكنواخت برای ارائه این واحد آموزش پژوهش ارائه گردد. از طرف دیگر، هر پایان‌نامه به عنوان الگویی برای سایر دانشجویان قلمداد می‌گردد كه به عنوان مرجع و برای اطلاع از ساختار مرسوم دانشگاه به آن مراجعه می‌كنند. بنابراین, وجود پایان‌نامه‌هایی با ساختار مناسب برای راهنمایی در این زمینه احساس می‌شود.

همچنین موضوعات پایان‌نامه‌ها می‌توانند انعكاسی از خط سیر پژوهشی دانشگاه باشند كه به صورت تدریجی در جهت‌دهی به فعالیت‌های علمی دانشگاه و كسب اعتبار علمی آن دخیل می‌باشند. در بررسی مقدماتید در دانشگاه علوم پزشكی اصفهان، بین دانشكده‌های مختلف، عدم هماهنگی در روش نگارش و قالب پایان‌نامه مشاهده شد.

در كتابخانه‌های دانشگاهی فهرست پایان‌نامه‌ها و اطلاعات دیگری در دست نبود. پژوهش حاضر به منظور تعیین ویژگی و ساختار پایان‌نامه‌های مقاطع تحصیلات تكمیلی (ازلحاظ ساختار ظاهری و نوع پژوهش) طراحی گردید تا با توجه به استانداردهای نگارش پایان‌نامه مشخص گردد چند درصد از پایان‌نامه‌های علوم پزشكی در ده ساله اخیر بر اساس استانداردهای فوق تدوین شده‌اند. همچنین با بررسی نوع پژوهش به عمل آمده بتوان روند پژوهش‌های دانشگاهی در دهه اخیر را به تصویر كشید و این تصویر در دستیابی به راهكارها و سیاست‌های كارآمدتر در عملكرد پژوهشی دانشگاه مفید واقع شود.

● روش‌ها

در یك مطالعه توصیفی، ویژگی ساختار پایان‌نامه‌ها از طریق مراجعه به كتابخانه مورد بررسی قرار گرفت. ابتدا كتابخانه مركزی برای دستیابی به فهرست جامع پایان‌نامه‌ها بررسی و كوشش شد كه اطلاعات جمع‌آوری شود ولیكن به دلیل عدم جامعیت و در دست تكوین بودن این فهرست، اطلاع و بررسی پایان‌نامه‌های هر دانشكده بطور جداگانه و با مراجعه به كتابخانه آن دانشكده به عمل آمد.

كلیه پایان‌نامه‌های مقاطع تحصیلی تكمیلی دانشگاه علوم پزشكی از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۸, كه به تعداد ۳۷۳۵ پایان‌نامه بود, به صورت سرشماری مورد بررسی قرار گرفت. اطلاعات توسط دو نفر از كارشناسان كتابداری و از طریق تكمیل یك چك‌لیست جمع‌آوری گردید. روش گردآوری اطلاعات, بررسی مدارك مستند بود. چك‌لیست پژوهش شامل سه بخش می‌گردید.

▪ بخش اول، پایان‌نامه را از نظر نوع پژوهش بررسی می‌نمود و خود به دو جنبه تقسیم‌بندی می‌شد:

۱) نوع پژوهش از جنبه پژوهش‌های بنیادی (Basic)، كاربردی (Applied) و بنیادی– كاربردی (Experimental–development) بررسی می‌نمود(۳تا۶).

۲) نوع پژوهش را از جنبه مشاهده‌ای (توصیفی، تحلیلی و توصیفی– تحلیلی) و تجربی و نیمه تجربی مورد كنكاش قرار می‌داد(۷تا۱۰).

بخش دوم چك لیست شامل بررسی استانداردهای تدوین پایان‌نامه و به صورت ۱۱ معیار از جمله: مقدمه (بیان مسأله، مرور بر متون، اهداف تحقیق)، روش (نوع پژوهش، روش اجرا، روش تجزیه و تحلیل اطلاعات)، یافته‌ها، بحث، نتیجه‌گیری، منابع، خلاصه فارسی و خلاصه انگلیسی بود.

امتیاز كلی رعایت استاندارد پایان‌نامه بر اساس این معیارها و باتوجه به دارا بودن هر یك از امتیازهای فوق به صورت امتیاز صفر تا ۱۱ محاسبه می‌گردید.

در همین بخش سایر مشخصات پایان‌نامه از نقطه نظر اطلاعات عمومی شامل شماره پایان‌نامه، سال ارائه، مقطع، رشته تحصیلی، عنوان پایان‌نامه، گروه آموزشی نیز مورد بررسی قرار می‌گرفت.

بخش سوم چك‌لیست شامل نحوه شماره‌گذاری صفحات پایان‌نامه بود.

▪ لازم به ذكر است تعاریف زیردر این پزوهش بكار رفته است:

الف) با توجه به اینكه بخشی از این بررسی به روش تحقیق مورد استفاده پرداخته است. پیش‌فرض‌های محقق برای بررسی سه روش مورد استفاده یعنی پژوهش بنیادی، پژوهش كاربردی و پژوهش بنیادی- كاربردی به شرح زیر بوده است:

پژوهش بنیادی. پژوهشی است كه عمدتاً در جهت گسترش مرزهای دانش بدون در نظر گرفتن استفاده علمی خاص برای كاربرد آن انجام می‌گیرد.

پژوهش كاربردی. پژوهشی است به منظور كسب دانش جدید كه استفاده علمی خاص برای نتایج حاصل از آن در نظر گرفته شده و در جهت حصول به هدف كاربردی خاص انجام می‌گیرد.پژوهش بنیادی- كاربردی. یك كار سیستماتیك می‌باشد كه با بهره‌گیری از دانش موجود حاصل از تحقیق و تجربه علمی در جهت تولید مواد و وسایل جدید، برقراری پروسه و سرویس‌های نوین و یا اصلاح آنچه قبلاً تولید و یا اجرا می‌شده انجام می‌گیرد.

گرچه تقسیم‌بندی فوق مورد اختلاف نظر می‌باشد اما به دلیل پذیرش آن از سوی معاونت پژوهشی در این پژوهش نیز به این شكل به كار گرفته شده است.

ب) مطالعات اپیدمیولوژیك از نظر صاحب‌نظران مختلف، به روش‌های گوناگون تقسیم‌بندی می‌شوند. در اینجا، كاربردی‌ترین شیوه تقسیم‌بندی به شرح زیر انتخاب گردید:

چنان كه محقق در انتخاب نمونه‌ها و نوع مداخله آزاد باشد و بتواند مثلاً یك دارو را بطور تصادفی و به میزان دلخواه به یكی از گروه‌های مورد مطالعه بدهد، نوع مطالعه وی تجربی یا مداخله‌ای (Experimental or interventional study) نامیده می‌شود. چنان كه محقق نتواند هیچ یك از كارهای فوق را انجام دهد، یعنی نه نمونه‌ها و نوع مداخله را انتخاب كند و نه در میزان مداخله آزاد باشد، به این دسته مطالعات مشاهده‌ای یا غیر مداخله‌ای (Noninterventional or observational study) گفته می‌شود. نهایتاً اگر محقق در انتخاب نمونه‌ها و نوع مداخله آزاد باشد ولی در میزان انجام مداخله (مثلاً دو تجویز یك دارو) محدود باشد و یا بالعكس در میزان انجام مداخله آزاد باشد ولی نتواند نمونه‌ها را به دلخواه انتخاب نماید یا تقسیم تصادفی (Randomization) انجام دهد، به این مطالعات نیمه تجربی یا شبه تجربی (Quasi experimental study) اطلاق می‌گردد.

ج) تعداد استانداردهای قید شده برای نگارش پایان‌نامه در ایزو بالغ بر ۹۵ مورد می‌باشد كه می‌توان این استانداردها را در ۲۲ زمینه یا حوزه مختلف تقسیم‌بندی نمود این حوزه‌ها عبارتند از:

شكل فیزیكی پایان‌نامه‌ها، شماره گذاری بخش‌ها، شماره‌گذاری صفحه‌ها، بخش مقدماتی، بدنه اصلی، بخش انتهایی،‌روی جلد، صفحه عنوان، عنوان پایان‌نامه، اختصاص شماره‌های ISBN و ISSN، حق مؤلف، غلط‌نامه، چكیده، پیش‌گفتار، فهرست مندرجات، فهرست تصاویر و جداول، متن اصلی، تصاویر، منابع و مآخذ، ضمائم، نمایه، موارد خاص پایان‌نامه‌های فارسی(۱۱و۱۲).

تعداد استانداردهای مطرح شده در هر یك از این حوزه‌ها متغیر می‌باشد چنان كه بطور مثال, در حوزه منابع و مأخذ تعداد مواردی كه لازم است رعایت گردند دو مورد و در حوزه «تصاویر» تعداد استانداردهای قید شده بالغ بر ۸ مورد است.

با توجه به تعدد روش‌های نگارش پایان‌نامه‌ها در دهه اخیر, كثرت تعداد پایان‌نامه‌های مورد بررسی و عملی نمودن انجام بررسی، از بین استانداردهای فوق، فقط موارد مذكور در مطالعه مورد بررسی قرار گرفت.

اطلاعات حاصل با نرم‌افزار SPSS بررسی و به صورت توزیع فراوانی، میانگین فراوانی در سال‌های مختلف ارائه گردید، به علاوه, برای مقایسه میانگین فراوانی تحقیقات كاربردی با تحقیقات بنیادی– كاربردی و نیز مقایسه امتیاز كلی استانداردهای پایان‌نامه از آزمون t استفاده شد.

● نتایج

تعداد ۳۷۳۵ پایان‌نامه مورد بررسی قرار گرفت كه تعداد ۲۳۱۴ مورد (۶۲ درصد) مربوط به دانشكده پزشكی. ۶۳۷ مورد (۱/۱۷ درصد) دانشكده داروسازی, ۶۴۲ مورد (۲/۱۷ درصد) دانشكده دندانپزشكی، ۱۲۰ مورد (۲/۳ درصد) دانشكده پرستاری و مامایی و ۲۲ مورد (۶ درصد) دانشكده بهداشت بود. در مجموع ۵/۹۷ در صد كل پایان‌نامه‌ها، از لحاظ موضوع، منطبق با رشته تخصصی استاد راهنمای اول پایان‌نامه بود و فقط ۵/۲ درصد موارد، موضوع پایان‌نامه در رابطه با تخصص استاد راهنمای دوم یا استاد مشاور بود. درجه تحصیلی پایان‌نامه‌ها به ترتیب:

۹/۸۳ درصد دكترای عمومی, ۹/۸ درصد دكترا Ph.D.,

۳/۶ درصد كارشناسی ارشد و ۹/۰ درصد دكترای تخصصی بود.

۶/۹۶ درصد از پایان‌نامه‌ها كاربردی و ۴/۳ درصد بنیادی- كاربردی بود. پژوهش كاملاً بنیادی در هیچ موردی مشاهده نشد.

توزیع فراوانی پایان‌نامه‌ها بر اساس نوع پژوهش از دیدگاه مشاهده‌ای، تجربی و نیمه تجربی بدین گونه بود: ۲۶ درصد تجربی, ۶/۳ درصد نیمه تجربی, ۷/۴۷ درصد توصیفی, ۶/۰ درصد تحلیلی و ۲۲ درصد توصیفی-تحلیلی.

یافته‌های پژوهش نشان داد كه از نظر رعایت استانداردهای نگارش پایان‌نامه, خلاصه فارسی در ۷۷۴ مورد (۷/۲۰ درصد)، خلاصه انگلیسی در ۱۶۴۴ مورد (۴۴ درصد) بیان مسأله در ۲۲۵ مورد (۶ درصد)، مرور مطالب در ۱۰۶۳ مورد (۵/۲۸ درصد)، اهداف تحقیق در ۲۲۸ مورد (۱/۶ درصد)، روش اجرا در ۲۷۲۵ مورد (۷۳ درصد)، ذكر نوع پژوهش در ۷۰۹ مورد (۱۹ درصد)، ذكر روش تجزیه و تحلیل آماری در ۲۰۸۸ مورد (۵۵ درصد) مشاهده شده است و حدود ۱۱۶ مورد یافته‌ها در تكمیل چك‌لیست از دست رفته (Missing) بود.

فریبا جعفری، فروزان طبیبیان، طیبه فاطمی

منابع

۱. Higginson I, Orner J. Postgraduate research training the Dr and MD thesis. Palliate Med ۱۹۹۶; ۱۰(۲): ۱۱۳-۸.

۲. Gitanjali B, Ravecndran R. Teaching research methodology to postgraduates: Is dissertation the only method? Nat Med J India ۱۹۹۸; ۱۱(۱): ۲۳-۵.

۳. No author. Recognizing experimental development. Available from www.ccra_adrc.gc.ca/taxcredit/ sred/publications.

۴. دلاور ع. مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. تهران: رشد. ۱۳۷۴: ۲۷-۳۰.۵. Burns N, Grove S. Understanding nursing research. ۱st ed. Philadelphia: WB Saunders Co. ۱۹۹۵: ۲۲.

۶. Borg W, Gall MD. Educational research. An introduction. ۵th ed. New York: Longman Co. ۱۹۸۹: ۳۲-۳.

۷. بشردوست ن, اردلان ع. طراحی انواع مطالعات اپیدمیولوژیك. یزد: طب گستر. ۱۳۷۸: ۳-۵.

۸. خاكی غ‌ر. روش تحقیق با رویكرد به پایان‌نامه نویسی. چاپ اول. تهران: مركز تحقیقات علمی كشور. ۱۳۷۸: ۲۰-۲۱.

۹. نادری ‌ع، سیف نراقی م. روش‌های تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی. تهران: دفتر تحقیقات و انتشارات بدرو. ۱۳۷۴: ۳۶-۳۷.

۱۰. Noodford FP. Scientific writing for graduate students. Council of Biology Editors. ۱۹۸۲.

۱۱. كربلا آقایی كامران م. مطالعه میزان رعایت استانداردهای بین‌المللی ایزو (ISO) در پایان‌نامه‌های كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه‌های دولتی تهران در سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۷۷. پایان‌نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع‌رسانی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس. ۱۳۷۵: ۲۵-۲۶.

۱۲. Harris PR. The development of international standards: Exploring ISO/IFLA relationship. IFLA J ۱۹۹۱; ۱۷(۴): ۳۵۶-۶۵.

۱۳. شورای عالی برنامه‌ریزی. آیین نامه آموزشی دوره دكترای عمومی پزشكی مصوب جلسه ۲۴۵ شورا مورخ ۵/۷/۷۱. در: آجرلو ‌غ‌ر. مجموعه كامل قوانین و مقررات بهداشتی و درمانی و آموزشی ویژه پزشكی. تهران: حیان. ۱۳۷۶.

۱۴. Mathew A, Murthy WS. A step towards quality medical research. Nat Med J India ۱۹۹۸; ۱۱(۶): ۲۸۳.

۱۵. Hoiseth A. Unacceptable quality in certain sectors of medical research. Tidssrift for Den Norske Laegeforening. ۱۹۹۷; ۱۱۷(۴): ۵۳۱-۵. [Abstract]

۱۶. Dewey M. Student’s evaluation of research during medical studies. Medical dissertations in Germany. Med Educ ۲۰۰۳; ۳۷: ۲۷۸-۸۰.

۱۷. حسینی م. بررسی دیدگاه اساتید در مورد مشكلات و روند اجرایی پایان‌نامه تحصیلی پزشكی عمومی در دانشگاه علوم پزشكی اصفهان. پایان‌نامه دكترای عمومی. ۱۳۷۹.

۱۸. Fowkes FG, Garrauay WM, Sheehy CK. The quality of health services research in medical practice in the United Kingdom. J Epidemiol Com Health ۱۹۹۱; ۴۵(۲): ۱۰۲-۶. [Abstract]

۱۹. Griswold K, Silverstein D, Lenkei E, Fiedler R. Research skills for medical students: a summer assistantship in family medicine. Fam Med ۱۹۹۱; ۱۲(۴): ۳۰۶-۷. [Abstract]

۲۰. Godkin MA. A successful research assistantship program as reflected by publications and presentations. Fam Med ۱۹۹۳; ۲۵(۱): ۴۵-۷.

۲۱. Tollan A, Magnus JH. Writing a scientific paper as part of the medical curriculum. Med Educ ۱۹۹۳; ۲۷(۵): ۴۶۱-۴.

دكتر فریبا جعفری (استادیار) گروه فارماكولوژی، دانشكده داروسازی، دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی- درمانی استان اصفهان, اصفهان. [e-mail]

این پژوهش با شماره ۷۹۱۴۰ در دفتر هماهنگی طرح‌های پژوهشی معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشكسی اصفهان ثبت و هزینه آن از طرف آن معاونت پرداخت شده است.

---