تمدن اسلامی

اسلام به سرزمین هایی با زبان و فرهنگ متفاوت پا گذاشت مردمان این سرزمین ها كه ندای برابری و بالندگی اسلام آنان را به این دین جذب كرده بود, به این دین روی آوردند و برای فهم بیش تر كلام خدا به فراگیری زبان عربی پرداختند

تمدن اسلامی در نتیجه‌ی سفارش‌های اسلام به دانش‌اندوزی و بهره‌گیری از دانش تمدن‌های پیشین پدید آمد. اسلام در كمتر از یك سده به سراسر خاورمیانه، شمال آفریقا و اسپانیا گسترش یافت و میانه‌ی زمین، قلمرو جهان اسلام شد. در این منطقه‌ی پهناور، كه زادگاه چند تمدن درخشان بود، مسلمانان دستاوردهای تمدن‌های پیشین را پذیرفتند و با توسعه‌ی آن‌ها، تمدن شكوهمندی را به وجود آوردند. ایرانیان در پدید آوردن تمدن اسلامی سهم زیادی داشتند و این تمدن زمینه‌ساز نوزایی در اروپا شد.

● سفارش‌های ماندگار

معجزه‌ی پیامبر اسلام(ص) كتاب قرآن است، كتابی كه مسلمانان را به تفكر دعوت كرده، به شگفتی‌های طبیعت قسم یاد كرده و ایمان دانایان را محكم‌ترین ایمان دانسته است. پیامبر اسلام(ص) نیز پیوسته مسلمانان را به دانش‌اندوزی سفارش می‌كردند. به فرموده‌ی آن حضرت، دانش‌اندوزی بر هر زن و مردی واجب است و دانش را باید از هر سرچشمه‌ای گرفت حتی اگر در چین باشد و حتی اگر آموزگار آن فردی غیر مسلمان یا كافر باشد. از این رو، مسمانان از همان سده‌های نخستین به فراگیری دانش و توسعه و گسترش آن روی آوردند و با بهره‌گیری از اندوخته‌های پیشین بشری و توسعه‌ی آن، توانستند یكی از باشكوه‌ترین تمدن‌های بشری را به ارمغان بیاورند.

● گسترش اسلام

مسلمانان در سال ۲۱ تا ۲۲ هجری قمری سپاه ساسانیان را در نبرد قادسیه و نبرد نهاوند شكست دادند. مردم ایران كه از ستم و فساد سال‌های پایانی حكومت ساسانی رنج می‌بردند از خود مقاومت چندانی نشان ندادند. آنان پیام برابری و عدالت اسلام را به گوش جان شنیدند و به پیروی از این دین توحیدی روی آوردند. مسلمانان در نبرد یرموك(در سوریه) ارتش امپراتوری روم غربی(بیزانس) را در حالی شكست دادند كه از نظر تعداد، دو برابر مسلمانان بودند. آنان سوریه و فلسطین و درواقع بخش زیادی از بیزانس را فتح كردند. به زودی ندای اذان در مصر و لیبی نیز طنین انداز شد و چندی بعد مسلمانان اسپانیا را نیز فتح كردند.

● زبان بین‌المللی

اسلام به سرزمین‌هایی با زبان و فرهنگ متفاوت پا گذاشت. مردمان این سرزمین‌ها كه ندای برابری و بالندگی اسلام آنان را به این دین جذب كرده بود، به این دین روی آوردند و برای فهم بیش‌تر كلام خدا به فراگیری زبان عربی پرداختند. به این ترتیب، برای نخستین‌بار یك زبان بین‌المللی در گستره‌ی وسیعی از جهان رایج شد كه به گسترش دانش و فرهنگ كمك زیادی كرد. زبان مشترك باعث شد كه هیچ دانشمندی در سرزمین‌های اسلامی، از هندوستان و آسیای میانه تا مصر و سوریه و اسپانیا، احساس غربت نكند و برای دانش‌اندوزی به شهرهای مختلف سفر كند. نگارش كتاب به زبان عربی نیز باعث شد هر دانشمندی از دستاوردهای علمی دانشمندان دیگر آگاه شود و ارتباط علمی، كه برای پیشرفت دانش اهمیت زیادی دارد، به آسانی امكان پذیر شود.

● نهضت ترجمه

در زمان هارون الرشید، خلیفه‌ی عباسی، به سفارش یحی بن خالد برمكی، وزیر ایرانی، كتاب‌خانه‌ی بزرگی به نام خزانه‌ی حكمت(گنجینه‌ی دانش) در بغداد ساخته شد و كتاب‌های گوناگون از جای جای جهان، به‌ویژه ایران و سوریه، گردآوری شد. مامون عباسی، پسر هارون، كارهای پدر را پی گرفت و به سفارش ابوسهل فضل بن نوبخت اهوازی، بنیادی به نام بیت الحكمه(خانه‌ی دانش) به تقلید از گندی‌شاپور اهواز ساخت. او گروهی از مترجمان را به ریاست یوحنا بن ماسویه، دانشمند ایرانی مسیحی، در آن‌جا گرد آورد و همچنین گروهی را به هند، ایران و قسطنطنیه فرستاد تا كتاب‌های مفید را گردآوری كنند. به این ترتیب، ترجمه‌ی آثار علمی، فلسفی و ادبی از زبان‌های سُریانی، پهلوی، هندی و یونانی به زبان عربی، كه از همان سده‌ی نخست هجری آغاز شده بود، شتاب گرفت.

● شكوفایی تمدن اسلامی

ترجمه‌ی آثار علمی تمدن‌های پیشین به عربی باعث شد كه برای نخستین بار بخش عمده‌ا‌ی از دستاوردهای علمی و فرهنگی بشر تا آن زمان، كنار هم قرار گیرد. مسلمانان به طبقه‌بندی این دستاوردها و بررسی آن‌ها پرداختند و به این ترتیب راه را برای پیشرفت‌های بعدی هموار كردند. به‌زود تولیدی علمی نیز رشد پیدا كرد و ترجمه‌ی دانش دیگران جای خود را به تالیف و نوآوری‌ داد. كوشش دانشمندان ایرانی این تمدن را به چنان شكوفایی رساند كه تا آن روزگار سابقه نداشت و تا صد‌ها سال پیشاهنگ دنیای متمدن بود. فرهنگ و تمدن اسلامی چنان شكوه و جاذبه‌ای داشت كه تا سال‌های زیادی اروپایی‌ها به جهان اسلام سفر می‌كردند تا در دانشگاه‌های شناخته شده‌ی آن روزگار به فراگیری دانش و فن بپردازند.

● زمینه‌های نوزایی در اروپا

مسلمانان در سال ۷۱۱ میلادی توانستند بخش جنوبی اسپانیا(اندلس) را از فرمان ویزیگوت‌ها، گروهی از بربرهای اروپا، بیرون كنند. حكومت اسلامی اندلس با پشتیبانی از دانشمندان باعث شكوفایی تمدن اسلامی در این ناحیه شد، به طوری كه برخی از روحانیون مسیحی، از جمله پاپ سیلوِستِر دوم، برای فراگیری دانش به آن‌جا سفر ‌كردند و زبان عربی ‌آموختند. شهر سیسیل(صقلیه) در ایتالیا نیز باعث راه یافتن فرهنگ و تمدن اسلامی به اروپا شد. جنگ‌های صلیبی نیز بر ارتباط اروپاییان با مسلمانان بیش‌تر افزود. در دوران نوزایی اروپا، نخستین دانشگاه‌های اروپایی به سبك دانشگاه‌های اسلامی كه جامعیه، كلیّه و نظامیه نامیده می‌شدند، ساخته شد. واژه‌ی یونیوِرسیته كه در زبان انگلیسی برای دانشگاه به كار می‌رود، ترجمه‌ی لاتین جامعیه است.

● رو به نشیب

در سده‌ی پنجم و ششم هجری پاره‌ای از تعصب‌های فرقه‌ای روند رشد تمدن اسلامی را آهسته كرد. یورش مغول‌ها با آتش زدن كتاب‌خانه‌ها و كشته شدن یا كوچ بسیاری از دانشمندان، همراه بود. این آسیب‌ها باعث ركود تمدن اسلامی شد. در همین دوران بود كه اروپاییان دوران نوزایی را پشت سر گذاشتند و انقلاب صنعتی را تجربه كردند. اروپاییان قدرتمند به استعمار كشورهای اسلامی روی آوردند و باعث ویرانی بیش از پیش این سرزمین‌ها شدند. به زودی، سرزمین‌های اسلامی چنان از دانش و آگاهی دور شدند كه حتی پیشینه‌ی تمدنی خود را نیز از یاد بردند.

● حیات دوباره

از حدود یك قرن و نیم پیش، برخی از اندیشمندان مسلمان، از جمله سید جمال الدین اسدآبادی و اقبال لاهوری، به احیای تفكر اسلامی در سرزمین‌های اسلامی پرداختند. كارهای آنان آرام آرام به بیداری مسلمانان و بیرون كردن استعمارگران از كشورهای اسلامی منجر شد. این حركت‌ها باعث امیدواری بیش‌تر مسلمانان به بازسازی تمدن اسلامی شد. شاهد این واقعیت نیز پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران است كه بدون وابستگی به بیگانگان و با تكیه بر فرهنگ اسلامی به ثمر نشست و روز به روز بر شكوفایی آن افزوده می‌شود و برای مسلمانان كشورهای دیگر، از جمله لبنان، فلسطین، افغانستان، الجزایر و عراق، الهام بخش شده است. بسیاری از اندیشمندان جهان با اشاره به این جنبش‌ها از آغاز دوره‌ی دوم شكوفایی تمدن اسلامی سخن می‌گویند.

● نمونه‌هایی از دستاوردهای علمی تمدن اسلامی

۱) پزشكی

▪ زكریای رازی(۳۱۳-۲۵۱ هجری قمری)،

بیش از ۵۶ اثر در زمینه‌ی پزشكی نوشت كه مشهورترین آن‌ها الحاوی است. كتاب طب المنصوری رازی(در ۱۰ جلد) نخستین كتاب پزشكی است كه در غرب چاپ شده است. او نخستین پزشكی است كه از نخ‌هایی از جنس مو در جراحی استفاده كرده است. همچنین او نخستین پزشكی است كه آبله را از سرخك و نقرس را از روماتیسم، مجزا دانسته و توصیف دقیقی از این بیماری‌ها نوشته است.

▪ ابوعلی سینا(۴۲۸-۳۷۰ هجری قمری)،

كتاب قانون را نوشت كه تا سال ۱۶۵۰ میلادی در دانشگاه‌های معتبر جهان تدریس می‌شد. این كتاب، كه فرهنگ‌نامه‌ی پزشكی است، دست كم ۸۶ بار ترجمه شده است. ابن سینا نخستین پزشكی است كه از بیمار‌‌شدن استخوان‌ها‌ سخن گفته است.

ابولقاسم زهراوی،

▪ كتاب التصریف را در مبانی جراحی نوشت كه به لاتین ترجمه شده است. او سه روش بخیه زدن را، كه بیش‌تر در جراحی شكم به كار می‌رود، ابداع كرده است. همچنین راهكارهایی برای تسهیل زایمان‌های غیرطبیعی پیشنهاد كرده است كه امروزه نیز استفاده می‌شود. خرد كردن سنگ مثانه در مثانه از نوآوری‌های دیگر اوست.

▪ ابن زهر اندلس

كتاب مهمی در زمینه پادزهر نوشت. به علاوه، سیر بیماری سرطان معده را بسیار خوب شرح داده است.

▪ حنین بن اسحاق،

نخستین كتاب را در چشم‌پزشكی نوشت كتاب او همراه كتاب علی بن عیسی و عمار موصلی، منبع اصلی چشم پزشكی اروپا شد.

۲) داروشناسی

▪ ابن بیطار(وفات ۶۴۶ هجری قمری)،

در كتاب الجامع المفردات الادویه و الاغذیه كه به صورت الفبایی تنظیم شده است، هزار و چهارصد داروی حیوانی، گیاهی و معدنی، روش استفاده از آن‌ها و این كه كدام یك را می‌توان به جای دیگری استفاده كرد، شرح داده است. او در نوشتن این اثر بزرگ از مشاهده‌های خود در سفرهای علمی متعدد به سرزمین‌های مشهور آن زمان و كتاب‌های ۱۵۰ صاحب نظر از جمله ابن جلجل، رازی و ابن سینا بهره گرفته است. او در این كتاب نام داروهای مختلف را به زبان‌های مختلف آورده است.

۳) بیمارستان

تاریخ‌نگاران بیش از ۸۰ بیمارستان پیشرفته را در سرزمین‌های اسلامی توصیف كرده‌اند. بیمارستان بغداد كه در زمان هارون‌ الرشید ساخته شد، مهم‌ترین و پیشرفته ترین آن‌ها بوده است. محل این بیمارستان با دقت و بر اساس خوبی آب و هوا انتخاب شد و آب دجله با لوله‌های سفالی به داخل همه‌ی اتاق‌های آن جریان داشت. رازی هنگام انتخاب محل بیمارستان عضدی بغداد، تكه‌های گوشت گوسفند را در مكان‌های مختلف شهر آویزان كرد و آن‌ها را پس از ۲۴ ساعت باهم مقایسه كرد. هر كدام تمییزتر و سالم‌تر بودند، در محل آویزان شدن آن، بیمارستان عضدی را ساختند. در این بیمارستان‌ها بیماران را رایگان درمان می‌كردند. به علاوه، پس از این كه بیماران بهبود می‌یافتند، مبلغی به آنان پرداخت می‌شد تا به كار كردن در چند روز نخست پس از بهبودی نیاز پیدا نكنند تا مبادا بیماری آنان بازگردد.

۴) جامعه شناسی

▪ ابن خلدون(۸۰۸-۷۳۲ هجری قمری)،

كتاب تاریخ جهان خود را به نام العِبَر نوشت و در مقدمه‌ی آن به تجزیه و تحلیل رابطه‌های حاكم بر سازمان‌های سیاسی و اجتماعی بشر بر پایه‌ی عامل‌های محیطی و روانی پرداخت. او در این مقدمه در واقع به علل جامعه شناختی پیشرفت و پسرفت تمدن‌ها می‌پردازد. این مقدمه از خود كتاب مشهور تر شد و هنوز هم مورد استفاده‌ی پژوهشگران شرقی و غربی است.

۵) فیزیك

▪ ابن هیثم(۴۳۰-۳۵۴ هجری قمری)،

قانون‌های شكست نور را كشف كرد. به روش علمی ثابت كرد كه بازتاب پرتوهای نور از روی چیزها به چشم، باعث تشكیل تصویر معكوس روی شبكیه‌ی چشم می‌شود. او نخستین دانشمندی است كه از نقش مغز در تفسیر تصویر سخن گفته است. ارتفاع جو زمین را با بررسی شكست نور محاسبه كرد. قانون اول ترمودینامیك را شرح داد. اتاق تاریك درست كرد و با آن آزمایش انجام داد. او چرخ تراشی داشت كه با ان عدسی‌ها و آیینه‌های خمیده را برای تجربه‌های خود می‌ساخت.

كمال‌الدین فارسی تفسیری بر شاهكار ابن هیثم، كتاب المناظر، نوشت. او علت به وجود آمدن رنگین كمان در آسمان را به درستی شرح داده و برای اثبات نظر خود، آزمایش‌ انجام داده است

▪ عبالرحمن خازنی(تولد ۵۵۰ هجری قمری)

كتاب میزان الحكمه را نوشت كه آن را مهم‌ترین اثر دانشمندان مسلمان در مكانیك دانسته‌اند. او در زمینه‌ی گرانش، مقاومت سیالات در برابر حركت، وزن مخصوص سیالات و اندازه‌گیری وزن مخصوص مواد سخت پژوهش‌های دقیقی انجام داده است.

۶) شیمی

▪ جابر بن حیان،

به جای روش ساده‌ی ذوب فلز، روش حل كردن فلز را به كمك اسید نیتریك، اسید سولفوریك، جوهر نمك و تیزاب سلطانی(كه خود اختراع كرده بود) ابداع كرد. او را پایه‌گذار دانش شیمی می‌دانند.

▪ زكریای رازی

الكل را به صورت خالص تهیه كرد، واژه‌ی الكحول كه به زبان انگلیسی نیز راه یافته است، به معنای خالص‌ترین است. از آن‌جا كه از این ماده برای شست و شوی چشم استفاده می‌كردند، چشم‌پزشكان مسلمان به الكحال مشهور شدند. رازی نخستین دانشمندی است كه شیمی آزمایشگاهی را به خدمت پزشكی گرفت.

بسیاری از نام‌های شیمیایی كه امروزه در همه‌ی زبان‌های دنیا به كار می‌روند، از یادگارهای شیمی‌دانان مسلمان است: شیمی(كیمیا)، نیل(آنیلین)، تالكوم(طلق)، زرنیق(آرسنیك)، بوره(براق)، قلیا، آلدئید، زاج سفید، آلیزارین، پتاسیم، سولفور، و ....

۷) كتابخانه

در بغداد بیش از صد كتاب‌خانه وجود داشته است. هر مسجدی كتاب‌خانه‌ای داشت. تالار اصلی هر بیمارستان كه محل مراجعه‌ی تازه‌واردها بود، قفسه هایی پر از كتاب داشت.

در زمان حَكَم دوم، خلیفه‌ی اموی آندولس، كتابخانه‌ی قرطبه بیش از ۴۰۰ هزار جلد كتاب داشت و فقط فهرست كتاب‌های آن بیش از ۴۴ جلد بود.

كتاب‌خانه‌ی سلطان مراكش، كه هنگام بازگشت از آندلس، به دست دزدان دریایی افتاد، بیش از ۳۵۰ هزار جلد كتاب بود كه به دست فیلیپ سوم، پادشاه اسپانیا رسید و هسته‌ی اصلی كتاب‌خانه‌ی معروف اسكوریال اسپانیا شد.

۸) فلسفه

▪ الكندی(۲۶۰-۱۸۵ هجری قمری)،

نخستین فیلسوف جهان اسلام، ۲۷۰ رساله در منطق و فلسفه و دیگر شاخه‌های علم نوشت. وی بنیان‌گذار شاخه‌ای از فلسفه اسلامی، به نام فلسفه‌ی مشایی، است.

▪ ابن سینا،

نخستین فیلسوف جهان اسلام است كه كتاب‌های منظم و كاملی در فلسفه نوشته است.

▪ سهروردی

فلسفه و عرفان را در هم آمیخت و شاخه‌ی جدیدی را در فلسفه به عنوان فلسفه‌ی اشراقی بنیان گذاری كرد.

منبع:

۱. نصر، سید حسن. علم و تمدن در اسلام، انتشارات خوارزمی، چاپ دوم ترجمه‌ی فارسی ۱۳۵۹۲. هونكه، زیگرید. فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه‌ی مرتضی رهبانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم ۱۳۷۳

۳. زرین‌كوب، عبدالحسین. كارنامه‌ی اسلام. انتشارات امیركبیر، چاپ دوم ۲۵۳۵ شاهنشاهی

۴. یوسف حسن، احمد. هیل، دونالد. تاریخ مصور تكنولوژی اسلامی. ترجمه‌ی ناصر موفقیان انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول ۱۳۷۵

---