توسعه به عنوان هدف

در نظام اقتصادی سرمایه داری, واژه های گوناگونی مطرح شده كه مفهوم آن ها با همین واژه ها در نظام اقتصادی اسلام نیز یكی است; مانند سود مطلوبیت, رفاه و توسعه اما نكته مهم این است كه در جزء جزء مفاهیم و نظریه های اقتصادی نظام سرمایه داری, اصالت مادّه متبلور است و اصالت مادّه بر همه نظریه های این نظام حاكم می باشد

●مقدمه

در نظام اقتصادی سرمایه داری، واژه های گوناگونی مطرح شده كه مفهوم آن ها با همین واژه ها در نظام اقتصادی اسلام نیز یكی است; مانند سود: مطلوبیت، رفاه و توسعه. اما نكته: مهم این است كه در جزء جزء مفاهیم و نظریه های اقتصادی نظام سرمایه داری، اصالت مادّه متبلور است و اصالت مادّه بر همه نظریه های این نظام حاكم می باشد. حتی وقتی سخن از عقلانیت و رفتار عقلانی به میان می آید، انسان عقلائی كسی است كه به عنوان مصرف كننده، مطلوبیت خود را به حداكثر برساند و سرمایه محدود خود را در حالی مصرف كند كه بیش ترین مطلوبیت و لذّت را به دست آورد. وقتی هم به عنوان تولید كننده ایفای نقش می نماید، به دنبال پرداخت حدّاقل سهم به عوامل تولید به هدف دست یابی به حداكثر سود باشد.

لیبرالیسم و اصالت سرمایه به عنوان مبنای اقتصادی غرب، چیزی جز اصالت ماده نیست. با پذیرش اصالت ماده و ماتریالیسم، دیگر جایی برای مبدأ و معاد باقی نمی ماند. اگر برهان دورو تسلسل ما را مجبور به پذیرش مبدأ كند، مبدأ، لزوماً مادی است و متافیزیك و ماورای طبیعت، ایده آلیسم و پوچی محض می باشد.

اما اقتصاد اسلامی مبتنی بر وحی است. مسأله وحی و ابتنای اقتصاد اسلامی بر آن اساس تفاوت نظام اقتصادی اسلام با سرمایه داری است.

وقتی اصل وحی را، كه خود ریشه در توحید دارد، پذیرفتیم، این اصل سرچشمه سایر اصول و مفاهیم می شود و افق زمانی دیگری غیر از افق زمانی محدود نظام سرمایه داری بر روی ما می گستراند; همچون تفاوت لحظه با ابدیت. نگرش به انسان با افق زمانی بلند مدت، كه در آن انسان همیشه با ثمره تلاش در دنیا مواجه است و تا ابد آنچه را در این دنیا كِشته درو می كند (اِنْ خَیراً فخیراً وَ اِنْ شرّاً فَشَراً)۱ با نگرش دوران زندگی محدود دنیا و پوچی پس از آن تفاوتی اساسی دارد. با پذیرش معاد، قیامت، روز حساب و روز جزا، هم انسان ـ كه موضوع بحث است ـ و هم مفاهیم مربوط به او به كلی دگرگون می گردد. با این نگرش، مفاهیمی مثل سود، مطلوبیّت، رفاه و توسعه از وحی سرچشمه می گیرند.

وحی درباره جامعه، دارای برنامه است و اصولاً وحی بدون شك، محكم و متشابه اش به قصد هدایت بشر۲ به سعادت و رستگاری نازل شده است.

با توجه به تفاوت مبانی دو مكتب، «توسعه» كه مهم ترین هدف برای جوامع و دولت ها در نظر گرفته شده است و «توسعه یافتگی» به عنوان هدف غایی و مطلوب ترین آرمان جوامع محسوب می گردد، و «سعادت» را در رسیدن به آن می دانند، حتماً مورد عنایت نظام مبتنی بر وحی نیز خواهد بود. مگر ممكن است وحی قانون وضع كند، برنامه زندگی ارائه دهد، كتابی برای هدایت بشر نازل نماید، ولی به نهایتی مطلوب نظر نداشته باشد؟ قرآن، كه كتاب هدایت است، هدایت به سمت چه هدفی را در نظر دارد؟ مگر ممكن است «تبیان كلّ شیء»، جامعه ای مطلوب برای پیروانش معرفی نكند؟ چگونه ممكن است كتاب آسمانی برای هدایت بشر نازل شده باشد و زندگی مطلوب و راه های رسیدن به آن و موانع موجود را متذكّر نشود. مهم ترین دلیل بر امكان شیء وقوع آن است. قرآن كریم، این كتاب الهی، جامعه مطلوب و راه ها و موانع رسیدن به آن را متذكر شده است.

تحقیق و پژوهشی در زمینه «حیاهٔ طیّبه»، كه به دنبال ایمان و عمل صالح جامعه تحقق می یابد، ترسیم آن و تدوین دقیق راه های رسیدن به آن و ذكر موانع موجود خارج از فرصت یك مقاله و بیرون از توان یك نفر است. طرح «حیاهٔ طیّبه»، «سعادت» و «فوز» جوامع بشری نیاز به تحقیق عمیق و جدّی دارد، ولی

آب دریا را اگر نتوان كشید هم به قدر تشنگی باید چشید

«وَ لاتیئسوُا مِنَ رَوْحِ اللّه انّه لایَیْئَسُ مِنْ روحِ اللّهِ اِلاّالقَومُ الكافرونَ.»۳

●مفهوم توسعه

توسعه دارای ابعاد گوناگونی است كه می توان آن ها را در سه یا چهار دسته كلی بیان كرد: توسعه اقتصادی، توسعه سیاسی، توسعه فرهنگی و توسعه اجتماعی. حركت در راستای همه ابعاد مذكور، ضرورتی غیر قابل انكار است، ولی اولویّت دادن به یك بُعد مستلزم نفی ابعاد دیگر نیست. میزان در این مرزبندی، تعیین اولویّت ارزش های نهادینه شده در فرهنگ هر جامعه است، اعمّ از این كه آن جامعه دینی باشد یا غیر دینی. جهان بینی جامعه می تواند دارای نقشی حایز اهمیت باشد. اگر جامعه ای دارای بینش مادی باشد، اهداف زندگی را محدود به جنبه های مادی بداند، گزینش خود را نیز در همین جهت انجام می دهد و توسعه را حركتی در جهت اهداف خود می داند، هر چه را هم كه محدودیت مادّی ایجاد كند و مانعی برای امیال مادّی محسوب گردد، ضد توسعه می داند. به عكس، جامعه دارای بینش دینی به دنبال تحقق اهداف مورد نظر خود می باشد.

در خصوص تعریف توسعه و تبیین مفهوم آن، تعاریف گوناگونی ارائه شده و بحث های فراوانی انجام گرفته است، ولی در این نوشتار، فقط به چند تعریف به عنوان نمونه، اكتفا می شود:

«توسعه عبارت است از حركت یك سیستم یك دست اجتماعی به سمت جلو و به عبارت دیگر، نه تنها روش تولید، توزیع محصولات و حجم تولید مورد نظر است، بلكه تغییرات در سطح زندگی، نهادهای جامعه، وجهه نظرها و سیاست ها نیز مورد توجه می باشد.»۴

توسعه جریانی است چند بُعدی كه مستلزم تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی، طرز تلقّی، باورهای عامّه مردم و نهادهای ملّی و نیز تسریع رشد اقتصادی، كاهش نابرابری ها و ریشه كن كردن فقر مطلق است. و به عبارت دیگر، توسعه به معنای ارتقای مستمّر كل جامعه و نظم اجتماعی به سوی زندگی بهتر و یا انسانی تر است.۵

توسعه اقتصادی به زبان ساده، عبارت است از: رشد اقتصادی همراه با تغییرات و تحوّلات كیفی. توسعه اقتصادی هدف و آرمانی بزرگ برای تمامی كشورهایی است كه هنوز به دلایلی نتوانسته اند در این مسیر گام بردارند.»۶

«توسعه عبارت است از یك تحوّل تاریخی در جمیع جنبه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جامعه»۷

«توسعه، تغییر هدف دار برای حصول به هدفی خاص است. جامعه به مثابه فرد، مراحل گوناگونی از رشد و تكامل را طی می كند تا به حدّ مشخصّی از بلوغ فیزیكی و فكری برسد.»۸

آنچه پایه و اساس تعاریف گوناگون «توسعه» را تشكیل می دهد تغییر و تحول (در ابعاد سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی) و به قول میردال، «حركت به جلو» است.

در این خصوص، سؤالات پایه ای و اساسی بسیاری مطرح است. این تحول، تغییر و حركت به سمت جلو، به منظور رسیدن به كدامین هدف است؟ در این مسیر، مقصد نهایی كجاست؟ ویژگی ها و معیارهای مقصد مطلوب چیست؟ روابط عِلّی، كه ما را به آن مقصود می رسانند، چه روابطی است؟

مسأله تعیین هدف و كشف علل و عوامل رسیدن به مقصد مسأله ساده ای نیست. «ضعف و ناتوانی داشتن یك هدف دقیق و پذیرفته شده و طرّاحی سیاست ها برای آن هدف، دلیل مهم بسیاری از مشكلات است كه ملّت ها با آن مواجه اند.»۹

آیا كشورهای توسعه یافته در همه ابعاد توسعه به مقصود و هدف مطلوب رسیده اند؟ آیا مقصدهای جایگزین برای این مقصد وجود دارد؟ آیا این تحول و حركت به جلو به اصطلاح، «نوگرایی»۱۰ از نظر اجتماعی، لزوماً مشتمل بر تضعیف روابط سنّتی است؟ آیا تحّول و نوسازی در بُعد سیاسی، لزوماً دموكراسی و رشد بوروكراسی است؟ آیا از نظر فرهنگی، صنعتی كردن موجب گسترش سكولاریسم در جامعه است، خواه از طریق نظامی یا از طریق دانش علمی؟ و در یك كلام، آیا حركت به سمت جلو به معنای غربی شدن۱۱ است و لاغیر؟ و اصولاً آیا تحول و «تبدیل كامل اقتصاد، فرهنگ، زندگی سیاسی و اجتماعی»۱۲برای توسعه ضروری است.

این هدف و جهت حركت را چه كسی تعیین كرده است؟ مشروعیت این تعیین از كجاست؟ آیا واقعاً جایگزینی بهتر برای غربی شدن وجود ندارد؟

پیشرفت فنی و رشد علمی و فن آورانه دنیای غرب جای تحسین دارد، ولی آیا توسعه فقط دارای یك بُعد است؟ آیا در سایر ابعاد، غرب به سر منزل مقصود رسیده است؟ واقعاً طبق تعریف تودارو، كل جامعه در كشورهای توسعه یافته یك ارتقای مستمر به سوی جامعه انسانی تر داشته است؟ جامعه انسانی تر چه جامعه ای است؟

آیا نظریه اجتماعی قرن نوزدهم كه سسیستم طبقاتی بر اساس «روابط بازاری نقد»۱۳ را حاكم كرد فرهنگ های سنّتی و ارزش های مذهبی را نابود و فرایند بی دینی را پدید آورد»۱۴ الگوی مناسبی است؟ هر چند به اقرار آقای مازلیش۱۵، هیچ یك از نویسندگانی كه درباره جامعه شناسی قرن نوزدهم بحث كرده اند ابراز نداشته اند كه ممكن است در حال حاضر، طبقه بندی های كلاسیك نامناسب یا اشتباه باشد.۱۶

شاید یكی از جامع ترین نظریه ها از این لحاظ، كه نهایت اوج جامعه انسانی را مشخص می كند، نظریه مراحل رشد پنجگانه روستو می باشد، یعنی: جامعه سنّتی، آمادگی برای خیز، جهش، بلوغ و كمال و مصرف انبوه. به راستی، این همه آمادگی برای خیز و جهش، برای مصرف انبوه است؟! آیا جامعه مصرفی اوجِ كمال انسانی است؟! پس امتیاز بشر از سایر موجودات در چیست؟

سؤالات در این زمینه فراوان و نیازمند بحثی جدّی است. ولی برای جمع بندی و ورود به بحث اصلی، به نظر می رسد مناسب باشد، بحث های مبنایی فلسفی و كلامی و بحث هایی را كه در فلسفه اخلاق مطرح است ـ از قبیل این كه خوب و بد كدام است؟ خیر و شرّ چیست؟ زندگی خوب كدام است؟ كمال انسان و جامعه انسانی در چیست؟ هدف نهایی برای خلقت بشر چه بوده؟ و...ـ را كنار بگذاریم و اصل وحی را مسلّم و حقّانیت كلام الهی را مبنای پژوهش خویش قرار دهیم و با مطالعه و بررسی آیات الهی، در مرحله اول در جست و جوی هدف مطلوب یا به قول قرآن، «فلاح»(بقره: ۵)، «فوز»(احزاب: ۷۱)، «نجات» (فصلت: ۱۸) و «حیاهٔ طیّبه»(نحل: ۹۷) باشیم و پس از بررسی معیارهای جامعه مطلوب، راه های نجات و موانع راه را از دیدگاه قرآن كریم متذكر شویم:

●«حیاهٔ طیّبه»

«مَن عَملَ صالحاً مِن ذكَر اَواُنثی و هو مُؤمِنٌ فَلَنُحیینّه حَیاهًٔ طیّبهًٔ و لَنجزینّهم اَجرهم بِاَحسنِ مَا كَانوا یَعملونَ»(نحل: ۹۷) هر كه از مرد و زن عمل صالح انجام دهد و مؤمن باشد او را به زندگی پاك و پاكیزه (حیاهٔ طیّبه) زنده بداریم و آنان را به نیكوترین وجهی كه عمل كرده اند، پاداش می دهیم.

قرآن راه رسیدن به زندگی پاكیزه را عمل صالح و شرط آن را ایمان ذكر می كند. از ابتدا، تفاوت جنسیّت را با «مِن ذَكَر اَواُنثی» كنار می گذارد و حقوق زن را محفوظ نگاه می دارد. علاّمه طباطبائی; ذیل آیه شریفه مزبور می نویسد: «وعده زیبایی است برای مؤمنین، اگر عمل صالح انجام دهند و بشارتی است برای بانوان كه خداوند در قبول ایمان آنان و اثر عمل صالح آن ها كه احیاءِ به حیاهٔ طیّبه و به نیكوترین اعمال است، فرقی بین آنان و مردان نگذاشته است.»۱۷

مفسّران در معنای «حیاهٔ طیّبه» تفسیرهای متعددی آورده اند; بعضی: آن را به روزی حلال تفسیر كرده اند و بعضی دیگر به قناعت و رضا دادن به نصیب، رزق روزانه، عبادت همراه با روزی حلال، توفیق بر اطاعت فرمان خدا و مانند آن. ولی شاید نیاز به تذكر نباشد كه مفهوم این واژه به قدری گسترده است كه اعمّ از همه این هاست زندگی پاكیزه از هر نظر، مبرّای از آلودگی ها ظلم ها، خیانت ها، اسارت ها، ذلّت ها و انواع نگرانی ها و خلاصه هر چیزی است كه آب زلال زندگی را در كام انسان ناگوار می سازد.

با توجه به این كه به دنبال این واژه در آیه، سخن از جزای الهی به نحو احسن به میان آمده است، چنین به نظر می رسد كه «حیاهٔ طیّبه» مربوط به دنیا و جزای اَحسَن مربوط به آخرت است.

در روایتی نقل شده است كه از حضرت علی(ع) سؤال شد: منظور از «فلنجینّیه حیاهٔ طیّبه» چیست؟ فرمود: قناعت است.۱۸ بدون تردید، مفهوم این تفسیر محدود كردن حیات طیّبه به قناعت نیست، بلكه بیان مصداق است، ولی مصداقی بسیار روشن; چرا كه اگر تمام دنیا را به انسان بدهند، ولی روح قناعت را از او بگیرند، همیشه در رنج و نگرانی به سر می برد و به عكس، اگر انسان روح قناعت داشته باشد و از آز و طمع بر كنار باشد، همیشه آسوده خاطر و خوش است.۱۹

زمخشری در الكشاف با اشاره به همین مصداق قناعت می نویسد: مؤمن با عمل صالح ثروتمند باشد یا فقیر، زندگی زیبا و پاك و پاكیزه و خوشی خواهد داشت. اگر توانگر باشد كه روشن است و اگر ضعیف هم باشد آن چه زندگی را برای او لذت بخش می كند قناعت و رضایت به رضای الهی است. ولی غیر مؤمن وضعیّتش به عكس است. اگر فقیر باشد كه وضعیتش روشن است و اگر توانگر باشد حرص مانع آن می شود كه از زندگی لذت ببرد.۲۰

سید محمدكاظم رجائی

پی نوشت ها

۱ـ «مردم به اعمالشان جزا داده می شوند، اگر نیك باشد پاداش نیك دریافت می كنند و اگر بد باشد جزای عملشان را خواهند دید»

۲ـ «ذالك الكتابُ لا رَیْبَ فیِه هدیً للمتقینَ» (بقره: ۲)

۳ـ از رحمت خدا نومید نباشید كه جز گروه كافران از رحمت خداوند نومید نمی شوند. (یوسف: ۸۷)

۴ـ عبدالله حیروند، توسعه اقتصادی (مجموعه عقاید)، تهران، مولوی، ۱۳۶۸، ص ۸۴.

۵ـ مایكل تودارو،توسعه اقتصادی درجهان سوم،غلامعلی فرجادی، انتشارات سازمان برنامه و بودجه، ج ۱، ص ۱۳۵.

۶ـ محمود متوسلی، نگرشی بر دیدگاه ها، تئوری ها و سیاست های توسعه اقتصادی، تهران، دانشكده روابط بین الملل، ۱۳۷۲، ص: ۹.

۷ـ حسین عظیمی، مجله ایران فردا، سال اول، شماره ۱، ص ۱۴.

۸ـ سید عبدالعلی قوام، نقد نظریه های نوسازی و توسعه سیاسی، تهران دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۴، ص ۲۳.

۹- B. Ingham, The meaning of davelopment, wortd Deve lopment, Vol. ۲۱, n.۱۱, ۱۹۹۳, P. ۱.

۱۰- modernization.

۱۱- "Westerniaztion" see: Ibid.

۱۲- Ibid.

۱۳- cash nexus.

۱۴- B. Mazlish, The Breakdown of connections and modern Development Werld Development Vol. ۱۹, N.۱, ۱۹۹۱. P. ۴.

۱۵- Mazlish.

۱۶- Ibid.

۱۷ـ سید محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، ج ۱۲، ص ۳۴۱.

۱۸ـ نهج البلاغه، فیض الاسلام، كلمات قصار، ش. ۲۲۹.

۱۹ـ ر. ك. ناصر مكارم شیرازی و دیگران، به: تفسیر نمونه، قم، دارالكتب الاسلامیه، ۱۳۶۲، ج ۱۱، ص ۳۸۹ به بعد.

۲۰ـ زمخشری، الكشّاف، تهران، آفتاب، بی تا، ج ۲، ص ۴۲۸ ـ ۴۲۷.

۲۱ـ ناصر مكارم شیرازی و دیگران، پیشین.

۲۲ـ سید محمد حسین طباطبائی، پیشین، ص ۳۴۱.

۲۳ـ نهج البلاغهٔ، كلمات قصار، ش. ۸۲.

۲۴ـ سوره: العص

۲۵ـ ر. ك. به: علی كرمی، ظهور و سقوط تمدنها از دیدگاه قرآن، قم، نشر مرتضی، ۱۳۷۰، ص ۲۸۹

۲۶ـ ر. ك: علامه طباطبائی،المیزان فی تفسیرالقرآن، پیشین، ج: ۱۱، ص ۳۱۰.

۲۷ـ ر. ك. به: سید محمد حسین طباطبائی، پیشین / محمد محمدی گیلانی، قرآن و سنن در اجتماع بشر، نشر سایه، ۱۳۷۵، ص ۷۷ به بعد.

۲۸ـ محمد محمدی گیلانی، پیشین، ص ۸۰.

۲۹ـ۳۰ـ ر. ك. به: محسن قرائتی، تفسیر نور، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۴; ج ۲، ص ۱۴۴.

۳۱ـ مرتضی مطهری، انسان كامل، تهران، صدرا، ۱۳۷۰، ص ۴۱.

۳۲ـ مرتضی مطهّری، پیشین، ص ۵۳ و ۵۲.

۳۳ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، ش ۴۳۷.

_۳۴ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، ش ۲۳۵.

۳۵ـ سید محمد حسین طباطبائی، پیشین، ج ۴، ص ۳۸.

۳۶ـ همان، ج ۴، ص ۹۷ ـ ۱۴۸.

۳۷ـ «الصبرُ من الایمانِ كالرّأسِ مِن الجسدِ.» نهج البلاغه،كلمات قصار، ش۸۲.

---