طرحی آمریکایی برای حفظ رژیم وابسته

انقلاب سفید شاه و سیاست خارجی ایالات متحده

‎انقلاب سفید که در سال ۱۳۴۱ از طرف‎ ‎شاه به این اسم نامیده شد و بعد به انقلاب شاه و مردم مشهورگشت یک طرح کلان سیاسی‎ ‎اجتماعی و اقتصادی، برای جلو گیری از انقلاب از پایین‎ ‎‏(مردم) بود و به زعم مجریان آن به دنبال توسعه و پیشرفت ساختارهای سیاسی ،اقتصادی و اجتماعی بود ؛‏ اهرم این انقلاب اصلاحات ارضی بودکه طرحهای دیگر را تحت شعاع قرار می‎ ‎داد. انقلاب سفید در ابتدا شامل ۶ بخش بود و در ادامه ۶ بخش دیگر بدان افزوده شد‎ :

۱) ‎اصلاحات ارضی و الغای نظام ارباب و رعیتی ( در ادامه بحث خواهد شد )

۲) فروش سهام‏‎ ‎کارخانجات دولتی به عنوان پشتوانه اصلاحات ارضی

۳) ملی کردن جنگلها

۳) لایحه اصلاحی‏‎ ‎قانون انتخابات و ایجاد حق رای برای زنان

۴) لایحه ایجاد سپاه دانش

۵) سهیم کردن‎ ‎کارگران در منافع کارگاه های تولیدی و صنعتی

۶) ملی کردن جنگلها‏ علما و روحانیون حوزه علمیه قم‎ ‎مخالفت خود را با این طرح و بویژه اصلاحات ارضی اعلام می دارند و حجت الاسلام‎ ‎کمالوند از علمای خرم آباد را به دربار می فرستند تا موضع علما و دلیل مخالفتشان‎ ‎را با طرح فوق اعلام داشته و جلوی آن را بگیرند ولی شاه چنین اعلام می کند که بقای‎ ‎رژیم به این طرح وابسته است و اصلا امکان برگشت نیست و هیچ راهی وجود ندارد . شاه‎ ‎برای متقاعد کردن علما و برای فرونشانی مخالفتها در تاریخ ۲ بهمن ۱۳۴۱ به قم مسافرت‎ ‎می کند ولی علما به استقبالش نمی آیند و سخنرانی تند وتیزی علما را مورد انتقاد‏‎ ‎قرار داده و علما را مشتی مرتجع قلمداد می کند که با گذشت صدها سال مخشان تکان‎ ‎نخورده است!!! و بدون زیارت حرم حضرت معصومه قم را ترک می کند‎ .

‎در ۶ بهمن ۱۳۴۱ همه پرسی برای‎ ‎انقلاب سفید به اجرا گذاشته می شود و تصویب آن با ۶ میلیون رای موافق در مقابل چند‎ ‎رای مخالف اعلام می شود و پریزیدنت‏‎ ‎کندی ، یا در حقیقت طراح اصلی این لوایح ، نخستین کسی بود که تلگرام تبریکی به شاه‎ ‎فرستاد و چنین ابراز داشت ((مایه خوشوقتی است که اکثریت عظیم ملت ایران رهبری آن‎ ‎اعلیحضرت را در راهی که کاملا منعکس کننده خواسته های ایشان است مورد تائید قاطع‎ ‎قرار داده اند مسلم است که این پشتیبانی ملی اعتماد آن اعلیحضرت را به راهی که‎ ‎برگزیده اند تقویت و عزم شما را در رهبری کشور خویش به سوی پیروزی در مبارزه ای که‎ ‎برای بهبود زندگی ملت خود در پیش گرفته اید

راسخ تر خواهد ساخت‎.))

‎

● اصلاحات ارضی

‎بحث واگذاری زمین واصلاحات از‎ ‎اوایل دهه ۳۰ در کشور شروع شده بود. در سال ۱۳۳۷ شاه بخش کوچکی از زمینهایی را که‎ ‎رضا خان غصب کرده بود به مردم واگذار کرد و در دوره نخست وزیری اقبال طرح اصلاحات‎ ‎ارضی به مجلس فرستاده شد طرحی که با طرحهای بعدی تفاوت عمده ای داشت و به دلیل وجود‎ ‎اکثریت مخالف رد شد و نیز مهمتر از همه مرجع عالی قدر آن دوران آیت الله بروجردی‎ ‎صریحا مخالفت خویش را ابراز داشته بودندایشان معتقد بودند اگر قانونی وضع گردد که‎ ‎هیچ مالکی حق تصرف در املاکش. را نداشته باشد باید از آن جلوگیری کرد.آیت الله‎ ‎بروجردی جلسه ای با حضور علما تشکیل داد و جوابیه ای به شاه و نخست وزیر ارسال داشت‎ ‎که اصلاحات ارضی را برای ایران مناسب نمی دانست و لذا با مخالفت صریح ایشان طرح‎ ‎مسکوت ماند؛ ولی در سال ۱۳۴۰ در پی فوت ایشان و نیز به دنبال نخست وزیری‎ ‎علی امینی که با حمایتهای آمریکا برای اجرای سیاستهای ویژه ای سرکار آمده بود با‎ ‎انحلال مجلس توسط امینی طرح فوق با تفاوتهای زیادی در کابینه به تصویب رسید. امینی،‎ ‎حسن ارسنجانی را به عنوان وزیر کشاورزی انتخاب کرد که قبلا به عنوان

● فردی اصلاح طلب

‎ ‎در امور کشاورزی و اقتصادی در دهه۱۳۲۰ و۳۰ در نشریات و رسانه ها فعالیت کرده بود‎ ‎ولی در ادامه آشوبهایی در مخالفت با امینی به وجود می آید واز طرفی شاه با سفر به‎ ‎آمریکا تعهداتی را که امینی از طرف آمریکاییها تقبل کرده بود شخصا بر عهده می گیرد‎ ‎و عرصه برای امینی تنگتر می گردد (هم حمایت داخلی و هم حمایت خارجی را از دست می‎ ‎دهد) به دنبال آن از نخست وزیری استعفا داده و اعلم که شخصی کاملا مطیع شاه‏‎ ‎بودجایگزین وی می شود. شاه با افزودن طرحهای پنجگانه دیگری که در سفر آمریکا‎ ‎پیشنهاد شده بود آن طرح را انقلاب سفید نامیده و تبلیغات گسترده ای

در خارج و داخل‎ ‎به راه می اندازد و اجرای طرح جنجالی ، یعنی اصلاحات ارضی در سال ۱۳۴۲ از‏‎ ‎شهرستان مراغه شروع می گردد. برنامه ارسنجانی و امینی بسیار مترقی تر از برنامه شاه‎ ‎بود. به موجب این برنامه مالکیت مالکان بزرگ حداکثر به یک روستا محدود می شد و لی در‎ ‎طرح شاه هر یک از اعضای خانواده مالک می توانستند برای خود یک آبادی نگه دارند و در‎ ‎ضمن زمینهای زیر کشت ماشینی و باغات ازشمول قانون اصلاحات معاف شدند‎ ‎و‎ ‎این از شدت مخالفت خانها می کاست و شاه نمی خواست به کلی آنها را از بدنه نظام خارج‎ ‎کند.‏

● چرخش سیاست خارجی‎ ‎آمریکا

در‎ ‎سال ۱۹۶۱ جان اف کندی از‎ ‎حزب دموکرات به ریاست جمهوری ایالات متحده برگزیده شد. از نظر کندی اتکای بیش از حد‎ ‎جمهوریخواهان به نیروی هسته ای و تلاش آشکار و پنهان در به قدرت رسیدن دولتهای دست‎ ‎نشانده در جهان سوم، توانایی و قابلیت خود را در جلوگیری از نفوذ کمونیسم و بحرانهای‎ ‎سیاسی جهان سوم از دست داده بود چنانچه تجربه کوبا و حکومت باتیستا نمایانگر این‎ ‎مسئله بود از این رو کندی با باز سازی نیروهای متعارف نظامی بویژه واحدهای ضد شورش‎ ‎کارآمد برای حضور در کشورهای جهان سوم تلاش کرد از کمکهای نظامی بکاهد و بر ضرورت‎ ‎انجام اصلاحات اقتصادی و اجتماعی در جهان سوم تاکید ورزید‎ ‎و لذا سیاست‏‎ ‎نوسازی و توسعه و دکترین اتحاد برای پیشرفت به جای سیاستهای خشن حکومتهای پیشین در‎ ‎اولویت سیاست خارجی آمریکا قرار گرفت که پشتیبانی بی قید و شرط آمریکا از دولتهای‎ ‎غیر دموکراتیک را به دلیل آسیب پذیری ساختار سیاسی و اجتماعی آن و سیستم دیکتاتوری‎ ‎که مخالفت توده های مردم را بر می انگیخت و نیزهراس از رخنه کمونیسم را به شدت محدود‎ ‎ساخت. وی درصدد برآمد برنامه های کمک نظامی را قطع و اعطای سرمایه برای ایجاد نوسازی‎ ‎و توسعه را جایگزین سازد تا از طریق انقلاب از بالا ،انقلاب خشن از پایین را مهار‎ ‎کنند لذا به منظور مصونیت نظامهای سیاسی هوادار غرب ، برنامه هایی چون اصلاحات ارضی‎ ‎،بهبود نظام آموزشی ،بهداشت ، مسکن و توسعه صنعت را در اولویت قرار داد‎ . ‎اندیشمندان و نظریه پردازان مشهوری همچون یونگ و روستو از تئوریسین های اصلی این‎ ‎نظریات بودند و آنها به کشورهای مختلفی، همچون ایران مسافرت کردند و برنامه توسعه‎ ‎و نوسازی برای آنها تنظیم کردند‎. ‎

● سیاست آمریکا در قبال‎ ‎ایران

ایران به عنوان یکی از اقمار مهم‎ ‎آمریکا در منطقه حساس خاورمیانه و کشوری که همجوار شوروی سابق بوده و بیشترین مرز‎ ‎را با این کشور داشته و نیزاز طرفی جمعیت اکثریت دهقانی ایران (۷۰درصد) وجود رژیم‏‎ ‎دیکتاتوری در راس امور نگرانیهای آمریکا را زیادتر می ساخت و نتیجتا سران کاخ سفید‎ ‎را وادار می ساخت که توجه ویژه ای به ایران مبذول دارند. شرایط سیاسی ،اجتماعی و‎ ‎اقتصادی ایران این نگرانی را تشدید می کرد از نظر سیاسی دیکتاتوری شاه منجر به‎ ‎محبوبیت و گسترش فعالیت احزاب مخالف همچون توده شده بود و مذهبیون را در مخالفت با‎ ‎رژیم کنار آنها قرار می دادو از نظر اقتصادی وضعیت معیشتی مردم در سطح نازلی قرار‎ ‎داشت و لزوم اجرای برنامه های اقتصادی برای توسعه ،نوسازی و جلب سرمایه را ضروری می‎ ‎ساخت. از نظر اجتماعی جامعه اکثریت دهقانی با سیستم ارباب و رعیتی استعداد بالایی‎ ‎برای جذب ایده های کمونیستی داشت چنانچه در کشورهایی همچون کوبا و چین این تجربه‎ ‎حاصل شده بود.

سیاست جان اف کندی در قبال ایران اجرای روشن و جامع برنامه عمومی وی، یعنی اصلاحات از بالا در سایه حمایت قدرت نظامی رژیمهای محصور جهان سوم بود‎ ‎سیاستی که حکومت کشورهای مورد نظر را در مواجه با بحرانها و خطرات کمونیسم مقاوم می‎ ‎ساخت و در راستای حفظ رژیم بود. سیاست ایران از این نظر اجرای مستقیم برنامه اتحاد‎ ‎برای پیشرفت بود که برای کشورهای آمریکای لاتین تدوین شده بودو اگر آشفتگی و‎ ‎ناآرامی رخ می داد در آن صورت اصول مبارزه با شورش از طریق نیروی نظامی واکنش سریع‎ ‎انجام می گرفت‎. ‎‏ در طول یک سال قبل از اجرای انقلاب سفید حداقل ۱۰ نفر‎ ‎از مقامات سیاسی و علمی آمریکا وارد ایران می شوند و با بررسی وضعیت ایران برنامه‎ ‎هایی برای این کشور تجویزمی کنند که نمونه آن مسافرت یونگ و روستو به ایران می‎ ‎باشد.‏

عواملی که شاه را به انجام‎ ‎انقلاب سفید ترغیب می ساخت‎ عواملی که شاه را وادار به انجام‎ ‎اصلاحات می کرد به ترتیب اولویت در ۴ گزینه زیر جا می گیرد‎ :

۱) ‎فشارهای آمریکا‎ :‎اصلی‎ ‎ترین عامل می باشد و چنانچه در بالا ذکر گردید شرایط ایران به عنوان یکی از اقمار‎ ‎اصلی و استراتژیک آمریکا در همسایگی شوروی سابق وضعیت خاصی ایجاب می کردو آمریکا‎ ‎نمی توانست نسبت به این مسئله

بی تفاوت باشد. در این رابطه اسناد و شواهد زیادی از‎ ‎رفت و آمد مقامات دو کشور و مذاکرات آنها وجود دارد ولی چون از ظرفیت مقاله خارج می‏‎ ‎باشد از اشاره تک به تک به آنها اجتناب شده است‎.

۲) ‎جلب حمایت اکثریت مردم‎ : ‎با توجه به سیستم ارباب و رعیتی جامعه دهقانی و اکثریت جمعیت روستایی کشور این‎ ‎اقدامات می توانست به محبوبیت رژیم شاه منجر گردد و به زعم آمریکاییان و شاه این‎ ‎بقای رژیم را تضمین می کرد ولی مسئله ای که قبلا شاه را مخالف اصلاحات قرار می داد‎ ‎وجود لابی قدرتمند ارباب ها در حکومت بود و نیز از طرفی با اجرای اصلاحات شاه‎ ‎پشتیبانی خوانین را از دست می داد و از طرفی شاه هم نگران زمینهای خود،درباریان و‎ ‎هم حکومتیان بود که این مشکل را با دست کاری در طرح اولیه اصلاحات ارضی حل کرد‎.

۳) ‎وضعیت اقتصادی و اجتماعی‎ ‎کشور‎ : ‎چنانچه در بالا ذکر گردید وضع معیشتی مردم در سطح بسیار نازلی بود و این‎ ‎به دامنه مخالفتها می افزود و شاه برای حفظ تاج و تختش هم که شده بود می بایستی‎ ‎برخی اصلاحات را انجام می داد. سیستم ارباب و رعیتی مانع بازده بالا می شد و عملا‎ ‎ابتکار عمل را از میلیونها مردم می گرفت. با این شرایط پتانسیل خوبی برای جذب ایده‎ ‎های کمونیستی ایجاد شده بود‎.

۴) ‎از بین رفتن مخالفتهای‎ ‎داخلی‎ : ‎چنانچه قبلا اشاره شد قبل از امینی لایحه اصلاحات ارضی توسط اقبال به‏‎ ‎مجلس برده شد و مباحث زیادی حول آن شکل گرفت که با مخالفت صریح زعیم عالی قدر شیعیان‎ ‎آیت الله بروجردی مواجه شد و طرح مسکوت ماند و محبوبیتی که ایشان در بین مردم‎ ‎داشتندمانع اصلی مسئله بودولی در سال۱۳۴۰ با فوت ایشان به زعم رژیم دیگر مخالفت‎ ‎داخلی از بین رفته و شرایط مساعدی برای انجام اصلاحات پیش آمده بود ولی چنانچه بعدا‎ ‎مشخص گردید مخالفت شدیدی توسط علمای قم به رهبری امام خمینی (ره) شکل گرفت که منجر‎ ‎به شکل گیری واقعه مهم ۱۵ خرداد گردید واقعه ای که در ادامه به قیمت سقوط رژیم شاه‎ ‎تمام شد.

‎

● ‎نتیجه گیری

چنانچه ملاحظه شد عوامل چندی در‎ ‎اجرای انقلاب سفید دخیل بودند و لی دلیل اصلی در مقاله مورد نظر فشارهای آمریکا‎ ‎قلمداد شد. شاید این سئوال مطرح شود در حالی که شاه در دهه ۱۳۳۰ برخی از زمینهای‎ ‎سلطنتی را واگذار کرد و یا طرح اصلاحات ارضی در دوران نخست وزیری اقبال به مجلس‏‎ ‎برده شد که از نظر زمانی جلوتر از به قدرت رسیدن دموکراتها در آمریکا بود چطور ما‎ ‎ادعا می کنیم که طرح فوق کاملا آمریکایی بوده است؟ و از طرفی ادعا می کنیم طرح فوق‎ ‎توسط دموکراتها که در سال ۱۹۶۰ به قدرت رسیدند به ایران تحمیل شده است . در پاسخ‎ ‎به این سئوال اینکه ابتدا باید بگویم اصلاحات ارضی تنها یکی از بندهای چهارده گانه‎ ‎انقلاب سفید بود ولی مهمتر و جنجالی تر از همه بود و بندهای بعدی طرحهای بودند که‎ ‎به طور کامل قبلا در قالب طرح اتحاد برای پیشرفت برای کشورهای آمریکای لاتین‎ ‎گنجانده شده بودند.

در اینکه شاه قسمتی از زمینهای سلطنتی را قبلا به مردم واگذار‏‎ ‎کرده بود باید این را عرض کنم که این یک قسمت بسیار کوچکی از هزاران آبادی بود که‎ ‎رضا شاه به زور غصب کرده بود و نیز واگذاری آن مجانی نبود بلکه پولی که از واگذاری‎ ‎آن به حساب شاه واریز می شد از اجاره های سالانه آن به صرفه تر بود. و نیز طرحی که‎ ‎اقبال به مجلس برده بود اولا با طرح بعدی امینی- ارسنجانی کاملا متفاوت بود و ثانیا‎ ‎با شرایطی که در مجلس حاکم بود و با توجه به اکثریت نمایندگان فئودال این تصور وجود‎ ‎داشت که این طرح ردخواهد شد و شاید شاه و اقبال علی رغم میل خویش این کار را انجام‏‎ ‎دادند و به اصطلاح سیاسی خواستند توپ را به زمین مجلس بیندازند و خود را به عنوان‎ ‎

اصلاح طلب و طرفدار اکثریت نشان دهند‎ .

‎اشاره گردید‎ ‎عوامل چهارگانه شاه را به انجام انقلاب سفید ترغیب می کرد ولی فشار آمریکا عامل‎ ‎اصلی و بر جسته بود و نیز در اینکه طرحها کاملا آمریکایی بود شکی نیست ولی آیا با‏‎ ‎اجبار به ایران قبولانده شد جای سئوال دارد ولی آنچه مسلم است آمریکا در قبال انجام‎ ‎اصلاحات ،

سیاست تنبیه و تشویق را در پیش گرفته بود و کمکهای مالی خود را منوط به‎ ‎انجام این اصلاحات مد نظر خود می کرد‏‎.

‎محمود کریمی‎

منابع

۱. ازغندی، علیرضا‏ ؛‎ ‎روابط خارجی‎ ‎ایران(۱۳۵۷-۱۳۲۰‏‎ (‎؛چاپ ششم؛تهران ؛ قومس ؛۱۳۸۴‏‎

‎۲.احیائی،زینب‌؛مستشاران آمریکایی در‎ ‎ایران(‎به روایت اسناد)؛ تهران ؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی‎ ‎ایران؛۱۳۸۲‏

۳. سنجر، ابراهیم ؛نفوذ آمریکا در‎ ‎ایران‎(‎بررسی سیاست خارجی آمریکا و روابط با ایران ؛ تهران ؛مولف ،۱۳۶۸‏‎ )

‎۴. فوران ، جان ؛مقاومت‎ ‎شکننده تاریخ تحولات‎ ‎اجتماعی ایران‎ ‎ازصفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی ؛ترجمه احمد تدین؛چاپ‎ ‎چهارم ؛تهران ،موسسه خدمات فرهنگی رسا ،۱۳۸۲‏

۵. آبراهامیان، یرواند ؛ایران بین دو‎ ‎انقلاب

۶. کاتوزیان ،محمد علی همایون ؛

اقتصاد سیاسی‎ ‎ایران‎ ‎از مشروطه تا پایان سلسله پهلوی؛ ترجمه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی ؛‎ ‎چاپ سوم؛تهران ؛نشر مرکز ۱۳۷۳‏

۷. هوشنگ مهدوی ، عبد الرضا؛

سیاست خارجی ایران‎ ‎در دوران پهلوی‎ ‎؛

تهران ؛ البرز‌‌؛۱۳۷۳‏‎

‎۸. فیوضات ،ابراهیم ؛دولت در عصر پهلوی‎ ‎؛تهران ؛چاپخش؛۱۳۷۵‏

۹. مقصودی ،مجتبی و تنی چند از نویسندگان؛تحولات‎ ‎سیاسی و اجتماعی ایران۱۳۲۰الی ۱۳۵۰؛تهران ،

روزنه،۱۳۸۰‏

۱۰. بیل، جیمز ؛عقاب وشیر (تراژدی روابط ایران و‎ ‎آمریکا)؛ترجمه مهوش غلامی ؛تهران ،شهراب،۱۳۷۱‏