سنت های نوروزی در طهران قدیم

عید نوروز در گذشته ای نه چندان دور, تنها به ۱۴روز آغاز فروردین محدود نمی شد و به پیشواز رفتن آن شامل جزییات و ریزه کاری هایی بود که این عید را از اعیاد دیگر متمایز می کرد و رسیدن آن برای همه از پیر و جوان, شادی آور بود

عید نوروز در گذشته‌ای نه چندان دور، تنها به ۱۴روز آغاز فروردین محدود نمی‌شد و به پیشواز رفتن آن شامل جزییات و ریزه‌کاری‌هایی بود که‌این عید را از اعیاد دیگر متمایز می‌کرد و رسیدن آن برای همه از پیر و جوان، شادی‌آور بود. در آن زمان تقریبا تمام کارهای مربوط به عید، توسط اعضای خانواده انجام می‌شد که در بیشتر مواقع، همه در یک خانه زندگی می‌کردند.

● به پیشواز نوروز

▪ رخت نو‌: از آغاز ماه اسفند کم‌کم اندیشه عید نوروز موجب شادی اغنیا و نگرانی فقرا می‌شد و در این میان اوضاع کسبه بازار از همه بهتر بود و فصل رونق بازار فرا رسیده بود. اولین کار، که زمان و دقت بیشتری لازم داشت تهیه رخت و لباس نو بود. البسه کودکان معمولا از رنگ‌های شاد و زنده تهیه می‌شد که معمولا توسط خانم‌های خانه دوخته می‌شد و کفش و کلاه تنها مواردی بودند که از بازار خریداری می‌شد.

● خانه‌تکانی

رسم خانه تکانی، فقیر و غنی نمی‌شناخت و برای انجام شدن آن، تمام وسایل خانه باید بیرون ریخته شده و تمام خانه شسته، جارو و گردگیری می‌شد و بعد تمام اسباب پس از تمیز شدن به داخل برده شده و چیده می‌شد. خانه‌تکانی در آن روزها وقت بسیاری می‌گرفت زیرا از تکاندن فرش، گلیم و قالی شروع می‌شد و با صیقل دادن لوازم فلزی، شستن پارچه‌ای‌ها (ملافه و پرده، روتشکی و پشتی‌ها و...)، شستن در و پنجره‌ها، ظرف و ظروف و دوده‌گیری از اتاق‌ها به پایان می‌رسید.

● سبزه سبز کردن

سبزه عید از ۲۰ روز تا ۱۰ روز مانده به عید باید سبز می‌شد. به‌این ترتیب که خانم خانه به تعداد جمعیت خانواده مشت مشت گندم یا عدس یا هر دانه سبز کردنی دیگر را برداشته و در ظرفی سفالی می‌ریخت، این کار باید طوری با دقت انجام می‌شد که از دستشان دانه‌ای به زمین نیفتد و در ضمن با هر مشت دانه باید برای سلامتی، خوشی، سعادت و گشایش بخت و مال آن شخص دعا می‌کردند، سپس روی دانه‌ها را با آب نیم گرم پوشانده و در جایی نه گرم و نه سرد قرار می‌دادند و هر روز آب تازه بر روی آن می‌ریختند تا جوانه بزنند. این دانه‌های جوانه‌زده را در دستمال مرطوبی نگه می‌داشتند تا برگ‌های آن نیش بزند و بالا بیاید، سپس سبزه را در یک سینی یا بشقاب زیبا قرارداده، و هر روز آب می‌دادند تا سبز شده و برای هفت‌سین آماده شود.

● خوردنی‌های شب عید

▪ سبزی‌پلو: یک شب مانده به تحویل سال، زمان خوردن سبزی پلو با کوکوی سبزی، سیر تازه و ماهی فرامی‌رسید. عقیده به خوردن پلوی سبزی‌دار این بود که می‌گفتند خوردن آن دل را زنده، احشا را تازه ، بدن را رطوبت مفید می‌بخشید و روح تازه به تن می‌دمید. با توجه به‌اینکه در تهران سبزی تازه هنوز نرسیده بود و وسایل تندرو برای رساندن ماهی تازه به تهران موجود نبود، بیشتر تهرانی‌ها از سبزی خشک و ماهی دودی استفاده می‌کردند.

سبزی تازه در گلخانه‌ها عمل می‌آمد و به قیمت گزافی فروخته می‌شد و تازه‌به‌دوران‌رسیده‌ها برای آنکه نشان بدهند سبزی و ماهی تازه استفاده کرده‌اند، آشغال سبزی و کله ماهی را کنار در خانه خود می‌گذاشتند.

▪ رشته پلو: شب سال نو، یعنی شب تحویل سال، وقت خوردن رشته‌پلو بود که خوردن آن آدابی داشت. رشته‌پلو که با رشته پلویی و همراه با خرما و کشمش سرخ کرده آماده می‌شود، غذایی است که نه‌تنها پر قوت و گرم‌کننده مزاج به شمار می‌آمد، بلکه خوردن آن موجب می‌شد که «سر رشته کار»تا آخر سال در دستشان باشد. آداب تهیه و خوردن رشته‌پلو از این قرار بود: اگر مرد و سرپرست خانه دچار مشکلی در کار و کسب شده بود، بشقاب اول برای او کشیده می‌شد، اگر در خانه دختر بخت بسته‌ای بود، او باید زیر دیگ را روشن می‌کرد و موقع کشیدن، در دیگ را باز می‌کرد. رشته خشک کرده ‌این پلو، برای رفع بی‌پولی داخل کیف قرار می‌گرفت. دختر یا پسر بخت بسته در هنگام کشیدن پلو باید از منزل خارج می‌شد و بعد مادر یا مادر بزرگ او بشقابی از برنج برایش می‌کشید و پشت در برده و می‌پرسید کی هستی؟ و او جواب می‌داد باز کن، مادر در را باز می‌کرد و بشقاب را به دستش می‌داد، آن شخص باید دو لقمه پلو را همان بیرون می‌خورد و بعد به داخل می‌آمد تا بختش گشوده شود.

● هفت‌سین

چیدن سفره هفت‌سین یکی از مهم‌ترین آداب استقبال سال نو بود که نچیدن آن معادل با نگون‌بختی در سال جدید به شمار می‌آمد. پارچه سفره هفت‌سین معمولا سفید و تمیز بود که هفت نوع خوردنی که با حرف سین آغاز می‌شد بر روی آن چیده می‌شد که شامل: سیر، سرکه، سماق، سمنو، سبزی، سنجد و سیب بود و با اشیا و مواد دیگر تکمیل می‌شد. اما آداب چیدن از این قرار بود که ابتدا سفره را در محل مناسبی در بالاترین قسمت اتاق پهن می‌کردند و یک جلد کتاب قرآن در وسط سفره گذاشته، کاسه آب و یک گلاب‌پاش در دو طرف آن قرار داده، آینه را در بالا و بشقابی آرد و نان بریده را در دو طرف آب و گلاب قرار داده و چهار گوشه سفره را با چهار شمعدان روشن می‌کردند که نشانه رحمت، گشاده دستی، روشنایی و خیر و برکت بود. مواد هفت‌سین نیز بر روی سفره قرار داده می‌شد که نشان از برکت، سلامتی، زایش، زیبایی و شادابی داشتند. اسفند برای رفع چشم زخم و شیرینی برای شیرین کامی بر سر سفره آورده می‌شد. یک کاسه آب که نارنجی در آن انداخته بودند هم جزو ضروریات سفره بود زیرا نام نارنج را (نا-رنج) به معنی بدون رنج معنا می‌کردند و حضور این میوه را دافع درد و رنج می‌دانستند.

با استفاده از کتاب «طهران قدیم»

نوشته جعفر شهری