جامعیت وحی محمّدی صلی الله علیه وآله به گستره علم آن حضرت

بحث تفصیلی از جامعیت قرآن و پرداختن به تمام جوانب, عوامل و ملاك های آن مجال وسیعی را می طلبد در این مقال پس از بیان آیات مربوط جامعیت قرآن و دسته بندی و ذكر اقوال اندیشمندان اسلامی, نظر مورد قبول و دلایل و تحلیل آن به اختصار, بیان می گردد

رسالت هر پیامبری به گرفتن وحی تشریعی اوست كه متن پیام و گوهر رسالت او خواهد بود و نزول هر پیامی به قدر ظرفیت وجودی گیرنده آن است. با توجه به این كه پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)كامل ترین انسان ها و شریعتش آخرین مرحله برنامه الهی برای بشر است، قرآن كریم نسبت به دیگر كتاب های آسمانی از جامعیت برخوردار است. حضرت پیامبراكرم(صلی الله علیه وآله) در بیان آنچه خداوند از میان پیامبران، فقط به او داده است، می فرماید:

اُوْتِیْتُ جَوامِعَ الْكَلِمِ; به من جوامع دانش (گنجینه های معرفت) داده شد.

قرآن كریم در مورد فضیلت برخی انبیا بر برخی دیگر می فرماید:

«تلكَ الرسلُ فضّلنا بعضَهم علی بعض» (بقره: ۲۵۳); برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم.

و نیز در مورد برتری قرآن كریم بر كتاب های دیگر می فرماید:

«و اَنزلنا اِلیكَ الكتابَ بالحقِّ مُصدقاً لِما بین یَدیهِ من الكتاب و مهیمناً علیهِ» (مائده: ۴۸); و ما این كتاب (قرآن) را بحق به سوی تو فرو فرستادیم، در حالی كه تصدیق كننده كتاب های پیشین و حاكم بر آن هاست.

این كتاب الهی متناسب با ویژگی های امّت آخرالزمان می باشد. قرآن در این زمینه می فرماید:

«و لقد اَنزلنا اِلیكم كتاباً فیه ذكرُكم افلا تعقلونَ» (انبیاء: ۱۰); در حقیقت، ما كتابی به سوی شما نازل كردیم كه شرف شما در آن است. آیا نمی اندیشید؟

گرچه برخی از مفسّران در تفسیر این آیه شریفه بر این باورند كه «فیه ذكركم» یعنی شرف شما در قرآن است اگر به آن عمل كنید، اما چنان كه علّامه طباطبائی نیز معتقد است، خدا در این آیه، بر امّت پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) منّت می گذارد و مراد از «ذكركم» بیان لایق حال آن ها و آخرین مرحله از معارف حقیقی متعالی است كه بشر لیاقت درك آن را دارد و آنچه از دین الهی در جامعه امكان اجرا دارد.

بحث تفصیلی از جامعیت قرآن و پرداختن به تمام جوانب، عوامل و ملاك های آن مجال وسیعی را می طلبد. در این مقال پس از بیان آیات مربوط جامعیت قرآن و دسته بندی و ذكر اقوال اندیشمندان اسلامی، نظر مورد قبول و دلایل و تحلیل آن به اختصار، بیان می گردد. تذكر این نكته ضروری است كه علی رغم توجه دانشمندان مسلمان به موضوع جامعیت قرآن از صدر اسلام تاكنون، تمام جوانب این مسأله مورد بحث تفصیلی و دقیق قرار نگرفته و پرونده آن همچنان برای تحقیق باز است. در سال ۱۳۷۸، كتابی به نام جامعیت قرآن از آقای سید محمدعلی ایازی منتشر شده است. هنگام مطالعه معلوم شد تمام محتوای این كتاب همان مطالبی است كه در سال ۱۳۷۶ به نام جامعیت دین، در مجموعه مقالات كنگره مبانی فقهی حضرت امام خمینی(قدس سره) چاپ شده است كه نشان می دهد در نظر نویسنده محترم جامعیت دین همان جامعیت قرآن است. در حالی كه درستی این مطلب متوقف به این است كه ثابت شود: اولاً، تمام دین در قرآن آمده است و تمام محتوای قرآن دین است حال آن كه این دو مبنای مهم نه تنها اثبات نشده، بلكه سخنی از آن به میان نیامده است. در صفحه ۵۷ كتاب سؤال می شود قرآن تا چه حد به مسائل دین پرداخته است؟ و در صفحه ۵۸ آمده است: آیا قرآن ارائه اطلاعاتش اعم از مسائل دینی و غیردینی است؟ این قبیل سؤالات نشان می دهد دین و قرآن مساوی هم نیستند. حال چگونه جامعیت این دو یكی می باشد، توضیح داده نشده است.

● آیات دالّ بر جامعیت قرآن

آیاتی كه در بحث از جامعیت قرآن كریم مورد استناد قرار گرفته، عبارتند از:

آیه اول. «وَ ما مِنْ دَابَّهٔ فِی الْأَرْضِ وَ لا طائِر یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْكِتابِ مِنْ شَیْء» (انعام: ۳۸); و هیچ جنبنده ای در زمین و نه هیچ پرنده ای كه با دو بال خود پرواز می كند، نیست، مگر آن كه آن ها نیز گروه هایی مانند شما هستند. ما هیچ چیز را در كتاب (لوح محفوظ) فرو گذار نكرده ایم.

آیه دوّم. «وَ لا رَطْب وَ لا یابِس إِلاّ فِی كِتاب مُبِین» (انعام: ۵۹); و هیچ تر و خشكی نیست، مگر این كه در كتابی روشن ثبت است.

آیه سوّم. «أَ فَغَیْرَ اللّهِ أَبْتَغِی حَكَماً وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیْكُمُ الْكِتابَ مُفَصَّلاً» (انعام: ۱۱۴); پس داوری جز خدا جوییم، با این كه اوست كه این كتاب را به تفصیل به سوی شما نازل كرده است؟

آیه چهارم. «ما كانَ حدیثاً یُفتری و لكن تصدیقَ الّذی بین یدیهِ و تفصیلَ كلِّ شیء و هُدیً و رحمهًٔ لقوم یُؤمنون» (یوسف: ۱۱۱); سخنی نیست كه به دروغ ساخته شده باشد، بلكه تصدیق آنچه (از كتاب هایی) است كه پیش از آن بوده و روشنگر هر چیزی است و برای مردمی كه ایمان می آورند، رهنمود و رحمت است.

آیه پنجم. «وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فِی كُلِّ أُمَّهٔ شَهِیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِكَ شَهِیداً عَلی هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَیْكَ الْكِتابَ تِبْیاناً لِكُلِّ شَیْء وَ هُدیً وَ رَحْمَهًٔ وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ» (نحل: ۸۹); و به یاد آور روزی را كه در هر امّتی گواهی از خودشان برایشان برانگیزیم و تو را هم بر این امّت گواه آوریم، و این كتاب را، كه روشنگر هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است، بر تو اقوال گوناگون درباره جامعیت قرآن

میان مفسّران قرآن اختلاف است كه آیا آیات ۳۸، ۵۹ و ۱۱۴ سوره «انعام» مربوط به قلمرو بیانات قرآن كریم می باشند یا نه. و این اختلاف در مورد آیات ۳۸ و ۵۹ از این جا ناشی می شود كه مراد از «كتاب» در این دو آیه، «قرآن كریم» است یا «لوح محفوظ» و «علم خدا»، كه اگر مراد قرآن كریم باشد، هم مضمون با دو آیه ۱۱۱ سوره «یوسف» و ۸۹ سوره «نحل» خواهند بود.

و اختلاف نظر در مورد آیه ۱۱۴ سوره «انعام» ناشی از این است كه «مفصلاً» را به معنای «روشن و غیر مختلط بودن احكام و معارف» آن بگیریم و یا همانند مرحوم طبرسی به معنای «بیان كننده تمام مایحتاج بشر» بدانیم، كه در این صورت، این آیه نیز هم مضمون با آیات ۸۹ سوره «نحل» و ۱۱۱ سوره «یوسف» می شود.

اما نسبت به آیه ۸۹ سوره «نحل» و آیه ۱۱۱ سوره «یوسف»، اتفاق نظر وجود دارد كه در باب قلمرو بیانات قرآن است.

اندیشمندان اسلامی و مفسّران قرآن كریم برداشت ها و تفاسیر گوناگونی از این آیات دارند كه می توان آن ها را به چند گروه تقسیم كرد:

الف) یك گروه به نحوی اطلاق آیه را قبول دارند. این گروه نظرات گوناگونی ارائه داده اند; از جمله:

ـ ظاهر اطلاق آیات مراد است; یعنی قرآن كریم تمام احكام و معارف و علوم را دربر دارد.

ابن مسعود می گوید: خداوند در قرآن كریم، همه علوم را نازل كرده و هر چیزی را برای ما بیان نموده است; زیرا می فرماید: «نَزَّلْنا عَلَیْكَ الْكِتابَ تِبْیانَاً لِكُلِّ شَیء.»(نحل: ۸۹)

محی الدین عربی و ابو حامد غزّالی و جلال الدین سیوطی نیز معتقدند كه قرآن كریم تمام علوم را دربر دارد و علوم اولین و آخرین از آن منشعب می شوند. ابو حامد غزّالی می گوید: تمام علوم در افعال و صفات خداوند داخل بوده، در قرآن شرح ذات و صفات و افعال خداوند آمده است.

ـ قرآن كریم با اشارات بر همه چیز دلالت دارد. مرحوم علّامه طباطبائی معتقد است: قرآن با دلالت لفظی، امور مربوط به هدایت را مطرح می كند; چون كتاب هدایت می باشد و ممكن است با اشارات یا امر دیگری، بر همه چیز دلالت كند.

ـ قرآن كریم با داشتن باطن، كه در روایات متعددی به آن اشاره شده و برخی از آن ها صحیح است، بیانگر همه چیز است و افراد عادی به دلیل تیرگی دل و نداشتن لیاقت لازم، از رسیدن به تمام آن معارف عاجزند و فقط پیامبراكرم(صلی الله علیه وآله)و ائمّه اهل بیت(علیهم السلام)می توانند به تمام آن برسند. آقایان آیهٔ اللّه جوادی آملی، دكتر صادقی و حجج اسلام رجبی و لاریجانی این نظر را پذیرفته اند. برای این نظر، به روایات نیز استشهاد شده است; مانند: «حقیقت قرآن را كسی كه به آن خطاب شده است، می فهمد.»

ـ قرآن به اجمال بیانگر همه چیز است و تفصیلش برعهده پیامبراكرم(صلی الله علیه وآله) و ائمّه اهل بیت(علیهم السلام)می باشد. كسانی همچون شیخ طوسی و زمخشری بر این قول هستند.

ب) گروه دیگری از مفسّران و دانشمندان اسلامی اطلاق آیات را نپذیرفته، و به نحوی آن را قید زده اند. این گروه نیز نظرات گوناگونی دارند:

ـ جامعیت قرآن مربوط به احكام دینی، یعنی حلال و حرام و اوامر و نواهی الهی، است. این دیدگاه به ابن عباس نسبت داده شده است.

ـ جامعیت قرآن در بیان امور مربوط به هدایت می باشد. بیش تر مفسّران و صاحب نظران عصر حاضر و برخی از مفسّران پیشین در باب قلمرو احكام و معارف قرآن، این قول را پذیرفته اند; مانند امین الاسلام در مجمع البیان، فخر رازی در تفسیر كبیر، سید محمود آلوسی در روح المعانی، ابوحیان اندلسی در بحر المحیط، سید قطب در فی ظلال القرآن، محمد عبده در المنار، ابن عاشور محمد بن طاهر در التحریر و التنویر، آیهٔ الله مكارم شیرازی و آیهٔ الله معرفت. این گروه از دانشمندان با توجه به قلمرو دین و هدف از نزول قرآن كریم، كه آن را مربوط به امور هدایتی و دینی می دانند، اطلاق آیات و جامعیت را قید می زنند.

ـ جامعیت قرآن در بیان علوم و معارف مورد نیاز پیامبر و امام(علیه السلام)(نظر مختار): بدون شك، قرآنی كه در دست ماست، با دلالت لفظی، تمام امور دینی وهدایتی را شامل نمی شود، تا چه رسد به این كه همه چیز را در برداشته باشد; مثلاً، در روایات آمده است كه ۱۲۴ هزار پیامبر از سوی خداوند مبعوث شده اند، اما نام و احوال تعداد اندكی از آن ها در قرآن كریم آمده است. قرآن كریم خود بر این مطلب اشاره دارد:

«و رُسلاً قَد قَصصناهم عَلیكَ مِن قبلُ و رُسلاً لم نقصصُهم علیك» (نساء: ۱۶۴); و پیامبرانی كه آن ها را بر تو نقل كرده ایم و پیامبرانی را (نیز برانگیختیم) كه ماجرای آن ها را بر تو حكایت نكرده ایم.

بنابراین، نمی توان پذیرفت كه مراد از «كتاب» و «حدیث» در آیات مورد بحث، همین قرآن كریم با دلالت لفظی باشد و به اطلاق آیه نیز اخذ كرد. پس باید از اطلاق آیات دست برداشت، و یا پذیرفت كه باطن قرآن یا قرآن موجود در لوح محفوظ مراد می باشد، و یا مراد بیان اجمالی یا دلالت غیر لفظی است.

به نظر می رسد باید تا حد امكان، تلاش شود ظاهر آیه حفظ گردد و اطلاق آن تقیید نشود، به ویژه با توجه به دلالت روایات متعدّد ائمّه اهل بیت(علیهم السلام)بر جامعیت قرآن نسبت به همه چیز، كه برخی قابل اعتمادند، مگر این كه نتوان به هیچ وجه این اطلاق را حفظ كرد و مراد از «حدیث» و «كتاب»، قرآن نازل شده باشد.

بنابراین، برای اتخاذ موضع صحیح در مورد تفسیر آیات مربوط به جامعیت قرآن، مسائل متعددی از جمله مطالب ذیل، باید مورد بحث قرار گیرند: ۱ـ مراد از «حدیث» در آیه ۱۱۱ سوره «یوسف» و «كتاب» در آیه ۸۹ سوره «نحل»، قرآن نازل شده بر پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) است، یا قرآن موجود در لوح محفوظ و یا علم خداوند؟

ـ جامعیت مورد نظر در این آیات كدام است؟

ـ احكام و معارف جامع مورد نظر در این آیات، از ظاهر قرآن قابل استفاده است، یا از باطن آن؟

ـ دلیل وجود بطن برای قرآن كدام است؟

ـ آیا غیر از پیامبراكرم(صلی الله علیه وآله) و ائمّه اهل بیت(علیهم السلام) كسی می تواند به معانی بطنی جامع قرآن نایل شود؟

ما دو مسأله اول را مورد بحث و بررسی قرار می دهیم كه در ضمن آن، پاسخ سؤالات دیگر نیزروشن می شود.

● مراد از «حدیث» و «كتاب» در آیات مربوط به جامعیت قرآن

چنان كه پیش تر گفته شد، اتفاق نظر هست كه مراد از «كتاب» در دو آیه ۱۱۱ سوره «یوسف» و ۸۹ سوره «نحل» قرآن عربی نازل شده و موجود در دست مسلمانان می باشد. و این اتفاق نظر صحیح است; زیرا در آیه ۱۱۱ سوره «یوسف»، سخن از دروغ نبودن قرآن و تصدیق كتاب های دیگر الهی است كه در آیات متعددی، این دو مطلب در مورد قرآن كریم آمده است. در یك آیه، این دو وصف با هم آمده است، كه می فرماید:

«و ما كانَ هذا القرآنُ اَن یفتری من دونِ اللّه و لكن تصدیقَ الّذی بین یدیهِ و تَفصیل الكتاب لا ریبَ فیهِ من ربِّ العالمینَ.» (یوسف: ۳۷)

پاورقیها:

ابوعلی فضل بن الحسن طبرسی، مجمع البیان، ج ۷ـ۸، ص ۶۵

همان، ج۸۹، ص۹۱; ونیزابی نصرمحمّد بن مسعود العیاشی، تفسیر العیاشی، ج ۱، ص ۱۲

ر.ك: محی الدین عربی، رحمهٔ من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن، ج۲، ص ۷۷ـ ۷۸ / جلال الدین السیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۴، نوع ۶۵، ص ۳۳

ابوحامد غزالی، جواهر القرآن، ص ۸; اما غزّالی در احیاء العلوم معتقد است كه درقرآن كریم به اصول و كلیات علوم اشاره شده است. ر.ك: همو،احیاءالعلوم،ج۱، ص ۲۸۹

سین طباطبائی، پیشین، ج ۱۲، ص ۳۳۴

ر.ك: عبدعلی جمعهٔ عروسی حویزی، پیشین، ج۳، ص۷۴ـ۷۴، كه ۱۹ روایت می باشد.

ابی علی فضل بن حسن طبرسی، پیشین، ج ۶ ـ ۵، ص ۴۱۶ و ص ۵۸۵

ر.ك: عبدعلی جمعه عروسی حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج ۳، ص ۷۴ ـ ۷۷

ر.ك: محمّد بن عبدالرحیم النهاوندی، تفسیر القرآن و تبیین الفرقان، ج ۱، ص ۲۸ / عبدالله جوادی آملی، كیهان اندیشه، ش ۳۹، سال ۷، ص ۳۲; در مورد سخنان حضرت پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)ر. ك: جلال الدین السیوطی، معترك الاقران فی اعجاز القرآن، ص ۱۳ كه از قول شافعی آمده است: «جمیع آنچه امّت می گوید شرح سنّت و سنّت شرح قرآن است وتمام آنچه نبی به آن حكم كرده از قرآن كریم فهمیده است.»

برای حضرات معصوم(علیهم السلام) منابع علمی دیگری نیز ذكر شده است، ولی به نظر می رسد قرآن طرق رسیدن به آن منابع است. ر.ك: ناصر مكارم شیرازی، پیام قرآن، ج ۷، مبحث منابع پیامبران/احمد مطهری و غلامرضا كاردان، علم پیامبر و امام در قرآن.

جلال الدین مولوی، مثنوی معنوی، دفتر سوم

برای اطلاع از بررسی روایات بطن، ر.ك: علی اكبر بابائی، «باطن قرآن»، معرفت، سال هفتم، ش ۲۴، پاییز ۱۳۷۷ / محمدكاظم شاكر، روش های تأویل قرآن، ص ۸۷ـ۹۷ / سید حیدر علوی نژاد، «ظاهر و باطن قرآن در گسترده روایات»، فصلنامه پژوهش های قرآنی، ۵ـ۶، (بهار ۱۳۷۵)

محمد بن یعقوب كلینی، پیشین، ج ۱، كتاب «الحجهٔ» باب «ان الائمه اذا شاؤوا ان یعلموا علموا»، ح ۱، ص ۳۸; احتمال دیگری در حدیث این است كه «علم» مجهول از باب تفعیل باشد. ر.ك: محمد باقر مجلسی، مرآهٔ العقول، ج ۳، ص ۱۱۸.

حسین بن روح الصفار القمی، بصائر الدرجات، ج ۱۱، ص ۶۳ / عبدعلی جمعه عروسی حویزی، پیشین، ج ۱، ص ۱۳۳ ـ ۱۳۵

همان، ص۱۰۹،ح۲; تمام احادیث باب ۲۱ از جزء ۲ قریب به این مضمون هستند.

محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج ۳، ص ۷۳

حسین بن روح الصفار القمی، پیشین، ج ۴، ص ۱۲۰

ر.ك: محمد حسین طباطبائی، پیشین، ج ۷، ص ۸۱ و ۱۲۹ / عبدالله جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن كریم، ص ۲۲۴ ـ ۲۲۶ / محمد بن محمد زمخشری، الكشاف فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۲۱ و ۳۱

ر.ك: ابی علی فضل بن الحسن الطبرسی، پیشین، ج۲، ص۳۵۳

محمدبن جریرطبری،جامع البیان فی تفسیرالقرآن،ج۱۴،ص ۹۰

ر.ك: محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج ۱، ص ۳۲۳ ـ ۳۲۴

ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، پیشین، ج ۱، ص ۷۶

محمد بن عبدالرحیم نهاوندی، نفحات الرحمن، ج ۱، ص ۲۸

محمد حسین طباطبائی، پیشین، ج ۱، ص ۱۱۸ ـ ۱۱۷

حسین بن روح الصفار قمی، پیشین، ص ۱۱۶

عبد علی جمعهٔ عروسی حویزی، پیشین، ج ۱، ص ۷۱۴، حدیث ۶۶

محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۸۹، ص ۹۰

عبد علی جمعه عروسی حویزی، پیشین، ج ۲، ص ۲۶۲ ح ۳۲۰

محمدبن یعقوب كلینی، پیشین، ج ۱ كتاب «الحجهٔ»، باب «ما جمع القرآن كله الاّ الائمه(علیه السلام)»، حدیث ۶ ص ۳۳۳

امام خمینی، مصباح الهدایهٔ، ص ۶۱ ـ ۷۱ / شبیه این سخن در كتب دیگری نیز آمده است; مانند: سیدحیدر آملی، تفسیر محیط الاعظم، ج ۱، ص ۳۲ / صدرالمتألّهین، تفسیر القرآن الكریم، ج ۲، ص ۳۴۲ / عبدالله جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن، ج ۷، ص ۲۴۵

محمد بن یعقوب كلینی، پیشین، ج ۱، كتاب «الحجهٔ»، باب «انه لم یجمع القرآن كلّه الا الاوصیاء»، ح ۲

ر.ك: محمدی ری شهری، میزان الحكمه، ج ۴، احادیث ۱۹۴۹۵ تا ۱۹۵۰۱

ر.ك: جعفرسبحانی، الالهیات، ج۳، ص۲۰ و۱۷۳/ همو، منشور جاوید، ج ۱۰، ص ۱۵۴

همان، ج ۳، ص ۷۴ـ ۷۷ / احادیث ۱۷۲ ـ ۱۹۰ از شماره ۱۷۶ ـ ۱۸۴ در اصول كافی، ج ۱ باب «الردّ الی الكتاب والسنهٔ...» ص ۵۹ ـ ۶۰ نیز آمده است.

احمد بن محمد بن علی المقری الفیوصی، المصباح المنیر، ج ۱، ص ۲۷۴

نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، خطبه ۱۴۴

ر.ك: محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج ۱۱، ص ۴۲۶

ر.ك: ابوطاهر یعقوب فیروزآبادی، تنویر المقباس عن تفسیر ابن عباس، ص ۲۲۹; جلال الدین در مورد دروغ نبودن قرآن، ر.ك: هود: ۱۳، و به تصدیق بودن قرآن در بیش از۱۶آیه، اشاره شده است:ازجمله: بقره: ۴۱ و ۸۹ / احقاف: ۱۲.

ر.ك: محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج ۱، ص ۳۲۳ ـ ۳۳۴

ر.ك: علامه حلّی، كشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح حسن حسن زاده آملی، ص ۳۴۹

مانند «و ما یعلم تأویله الا اللّه والراسخون فی العلم» (آل عمران: ۷) با ضمیمه روایتی از امام صادق(علیه السلام) كه تأویل را به بطن تفسیر فرموده اند. ر. ك: حسین الصفار القمی، پیشین، ص ۱۹۶، ح ۷

محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۱۷۳، روایت ۱۸، باب ۱; این روایت، از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده است.

مجموعه مقالات كنگره مبانی فقهی حضرت امام خمینی(قدس سره)، جامعیت شریعت، ج ۱۰، ص ۹۹ـ۲۲۱

محمدبن حسن الشیخ الطوسی، التبیان فی تفسیر القرآن / محمودبن محمد بن محمد زمخشری، پیشین، ج ۲، ص ۴۸۱ و ۵۱۶

محمدباقر مجلسی، مرآهٔ العقول، ج ۳، ص ۲۰، ح ۵

محمد بن یعقوب كلینی، پیشین، ج ۱، كتاب «الحجهٔ»، باب «انّ الراسخون فی العلم هم الائمه(علیه السلام)»، حدیث ۳

همان، ص ۴۸

سید هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۲۷۰، ح ۶

ر.ك: محمد بن حسین صفار قمی، پیشین، ص ۲۱۶ـ ۲۱۲ / ابی جعفر بن یعقوب كلینی، پیشین، ج۱، كتاب «الحجهٔ» باب «انه لم بجمع القرآن كلّه الّا الائمهٔ(علیهم السلام)و انّهم یعلمون علمه كلّه»، ح ۱ / محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۸۹، كتاب القرآن باب «انّ للقرآن ظهراً و بطناً و ان علم كل شی فی القرآن و ان علم ذلك كلُّه عند الائمه علیهم السلام و لا یعلمه غیرهم الّا بتعلیمهم.»

ر.ك: عبدالله جوادی آملی، پیشین، ج ۱، ص ۲۲۶ / محمد صادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنّهٔ، ج ۱۴ ص ۴۴۸ / محمود رجبی، معرفت، سال دوم، ش ۲، مسلسل ۶، ص ۱۰ / صادق لاریجانی، انتظار بشر از دین غیر مطبوع، ص ۱۵۷

محمد بن یعقوب كلینی، اصول كافی، ج ۱، كتاب «الحجهٔ»، باب «ان الائمه ورثوا علم النبی و جمیع الانبیاء و الاوصیاء» ح ۷، ص ۳۲۷

ر.ك: محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج ۱، ص ۷

محمد حسین طباطبائی، المیزان، ج ۱۴، ص ۲۷۷

محمد محمدی ری شهری، پیشین، ج ۴، ص ۳۲۰۲ حدیث ۱۹۸۱۳

محمدبن یعقوب، پیشین، ج ۱، كتاب «الحجهٔ»، باب «إنّ الائمهٔ یعلمون علم ما هو كان و ما كائن و ما یكون»، ج ۴ / در بصائر الدرجات، جزء ۳، باب ۵ نیز چندین حدیث بر این مضمون آمده است.

محمد محمدی ری شهری، میزان الحكمهٔ، ج۴، ص ۳۲۰۲، حدیث ۱۹۸۹

ر.ك: محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج ۷، ص ۳۲۸

محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۳۴۹

---