موانع خلاقیت در سازمان ها

در این مقاله, سعی کرده ایم موانع موجود در مسیر معرفی ایده های نوآورانه و به ثمر رسیدن آنها را به صورت خلاصه و اجمالی معرفی کنیم

در این مقاله، سعی کرده‌ایم موانع موجود در مسیر معرفی ایده‌های نوآورانه و به ثمر رسیدن آنها را به صورت خلاصه و اجمالی معرفی کنیم. در دنیایی که پیشرفت تکنولوژیک و صنعتی مهم‌ترین ابزار رقابت برای آسایش و آرامش زندگی بشری تلقی می‌شود، شرکت‌ها و سازمان‌های پیشتاز، از این موضوع غافل نبوده و برای رسیدن به پیشرفت اقتصادی، سرگرم شکار محصولات و تکنولوژی‌های جدید هستند تا بتوانند خدمات یا محصولات خود را از طریق نوآوری، جایگزین محصولات یا خدمات گذشته کنند.

به گفته «آرتور شوپن هاور» فیلسوف برجسته آلمانی، مسئله تا زمان شناخته شدن، سه مرحله ذیل را پشت سر می‌گذارد:

▪ در مرحله اول، مسخره به نظر می‌رسد

▪ در مرحله دوم، برای حل آن کوشش می‌شود

▪ در مرحله سوم، بدیهی و واضح شده است!

● عوامل مؤثر بر خلاقیت

خلاقیت فردی، زمانی به اوج خود می‌رسد که افراد توسط تعهد درونی، چالش‌پذیری، رضایت شغلی و مکانیزم‌های خودکنترلی و خودنظمی، تحریک شوند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که عوامل فردی به‌طور مستقیم و عوامل سازمانی به‌طور غیرمستقیم، بر خلاقیت تأثیر دارند. در نتیجه، سازمان‌ها برای بروز و ارتقای خلاقیت، می‌بایستی شرایط و زمینه‌های زیر را فراهم سازند.

● شرایط سازمانی

۱ . ساختار سازمانی ارگانیک: دادن آزادی کافی به افراد در اتخاد و اجرای تصمیمات مرتبط با کار خود تا بتوانند استعدادهای بالقوه خویش را به فعلیت برسانند؛ داشتن شرح وظایف کلی و منعطف؛ داشتن وظایف متنوع و غیرتکراری؛ قدرت مبتنی بر خبرگی و شایستگی فردی؛ وجود حداقل قوانین و مقررات در محل کار.

۲ . جو سازمانی: می‌بایستی به نحوی باشد که منابع مالی (تجهیزات و امکانات مورد نیاز انجام وظایف در اختیار کارکنان باشد) و فرصت کافی برای انجام وظایفشان را در اختیار داشته باشند. آنها باید در بیان نظرات مختلف خود احساس امنیت کرده و بتوانند به صورت آزاد با یکدیگر ارتباط برقرار کنند؛ شایعه‌پراکنی بین آنها به حداقل برسد؛ ایجاد شرایطی که افراد عمیقاً ‌به فعالیت‌های سازمان متعهد و علاقه‌مند شوند و با شوق اشتیاق در محل کار حاضر شوند.

۳ . سیستم پاداش: می‌بایستی به‌گونه‌ای باشد که افراد به دلیل عملکرد مناسب، مورد تحسین و تقدیر قرار گیرند، بتوانند در زمینه کارها و ایده‌های مورد علاقه خود فعالیت کنند، به واسطه داشتن نقش بیشتر در پیشبرد فعالیت‌های گروهی، پاداش بیشتری دریافت کنند؛ بر اساس میزان عملکرد و سعی و تلاشی که می‌کنند، پاداش دریافت کنند؛ به دلیل ارائه ایده‌ها و عملیاتی کردن آنها، مورد تشویق و حمایت قرار گیرند؛ و معیارهای پرداخت اعم از حقوق، دستمزد،‌ پاداش و ... در سازمان عادلانه باشد و پاداش افراد متناسب با شرایط شغلی آنها باشد.

۴ . سبک رهبری: نوع رهبری می‌بایستی مشارکتی و حمایتی باشد و این یعنی مشارکت دادن افراد در تعیین اهداف و تصمیماتی که بر سرنوشت آنها تأثیر می‌گذارد؛ شناسایی و حل مسائل با همکاری و همفکری کارکنان؛ تشویق کارکنان به همکاری با یکدیگر و فراهم‌سازی شرایط ابراز ایده برای افراد.

● شرایط گروهی

۱ . سیستم ارتباطات گروه: دسترسی سریع و آسان اعضا به اطلاعات درون‌سازمانی و برون‌سازمانی مورد نیاز، برقراری ارتباط میان افراد گروه یا بین افراد با سایر گروه‌ها و همچنین با افراد در سطوح بالاتر یا پایین‌تر در سازمان؛ طراحی محل کار به نحوی که تسهیل‌کننده ارتباط میان افراد و همچنین دیگر افراد گروه‌های سازمان باشد؛ حمایت از انتشار مقالات و نتایج پژوهش‌ها و دادن فرصت مطالعاتی به افراد.

۲ . انسجام گروه: افراد گروه، دارای هدف و چشم‌اندازی مشترک و علاقه‌مند به آن باشند؛ سطح توانایی افراد نزدیک به هم باشد و صداقت و راستی میان افراد وجود داشته باشد.

۳ . تنوع گروه: افراد، دارای فرهنگ‌ها و قومیت‌های مختلفی باشند، افراد گروه، متشکل از زن و مرد باشد و افراد دارای تخصص‌های علمی مختلفی باشند.

● شرایط فردی

فراهم‌سازی شرایط فردی با مشخصه‌های زیر، باعث افزایش خلاقیت در سازمان می‌شود:

استقلال، یعنی علاقه‌مندی به آزادی در انجام کارها (انتخاب نوع کار و نحوه زمان انجام آن)؛ نداشتن ترس و نگرانی از شکست‌ها و دادن فرصت یادگیری به افراد به منظور افزایش ریسک‌پذیری آنها. سازمان می‌بایستی شرایطی فراهم سازد تا افراد، اعتمادی عمیق به توانایی‌ها و مهارت‌های خویش در انجام وظایف مربوطه داشته باشند. افراد، در مشاغلی که به آن عشق می‌ورزند به کار گمارده شوند. افراد باید در زمینه‌های مرتبط شغلی خود از دانش نظری و تجربی کافی برخوردار شوند، از آخرین پیشرفت‌های مرتبط با کارشان آگاه شوند. همچنین، افراد می‌بایستی از مهارت‌های فنی لازم مرتبط با فعالیت‌های کاری خود (که حاصل آموزش و تجربه است) برخوردار باشند.

با این وجود، با افزایش خلاقیت در سازمان‌ها می‌توان کمیت و کیفیت خدمات را ارتقاء ‌بخشید، هزینه‌ها را کاهش داد و از اتلاف منابع جلوگیری کرد. در نتیجه، شاهد افزایش کارایی و بهره‌وری در سازمان خواهیم بود. زیرا عمده فعالیت در سازمان‌ها توسط افرادی انجام می‌شود که عامل ایجاد فضایی خلاق و عامل پرورش خلاقیت هستند.

در اینجا، به منظور شناخت عوامل بازدارنده ارائه خلاقیت، موارد ذیل را مطرح می‌کنیم:

● انتخاب موضوع

به‌طور کلی برای انتخاب موضوعات علمی و فنی به منظور ایجاد خلاقیت یا نوآوری، باید به موارد زیر توجه ویژه کرد:

▪ میزان علاقه به موضوع

▪ سطح دشواری موضوع

▪ زمان مورد نیاز برای اجرای نوآوری

▪ موادی که به کار گرفته می‌شود و هزینه آن

▪ میزان راهنمایی مورد نیاز از دیگران

▪ ایمنی موضوع

▪ استفاده از دورریختنی‌ها و لوازم موجود در اطرافتان

▪ کاربرد جدید برای وسایل موجود، می‌تواند نوآوری و حتی اختراع تلقی شود

▪ بخشی از نوآوری را می‌توان به تکمیل وسیله‌ای ساده نسبت داد و آن را بهینه کرد

▪ تلفیق و یا ترکیب می‌تواند الگویی مناسب برای ایجاد نوآوری باشد

● چگونه فرایند انتخاب مسئله را کوتاه‌تر کنیم؟

▪ انتخاب مسئله‌ای که بهترین نسبت هزینه به درامد را دارد

▪ هرچه مسئله ریشه‌ای‌تر باشد، منافع آن بیشتر است

▪ بهتر است به جای کاهش دادن نتایج کارکردی زیان‌بار، علت ایجاد آن را از بین ببرید

▪ میزان سختی به‌کارگیری یک راه حل، عاملی مهم در انتخاب راه‌حل‌هاست

فراموش نکنید که راه‌حل‌های انقلابی به دلیل فرهنگ و ذهنیت موجود در اغلب سازمان‌ها، معمولاً مورد پذیرش قرار نمی‌گیرد.

● نابودکننده‌های خشن افکارتان را بشناسید و با آنها مبارزه کنید

نابودکننده‌های خشن افکار، ‌مواد مشروحه ذیل هستند که گرچه برخورد زیادی با آنها داریم اما از تأثیر مخرب آنها غافل هستیم. این موارد را هرگاه که ایده‌ای خوب به ذهنمان می‌رسد، به کرّات از دیگران می‌شنویم. لذا باید آنها را بشناسید، در برابرشان موضع بگیرید و از ایده خود دفاع کنید:

- البته این ایده در تئوری درست به نظر می‌رسه، ولی ...

- مسئولیتش رو به عهده می‌گیری؟

- وقت کافی نداریم!

- خیلی گرون تموم میشه!!

‌- این کار مربوط به محدوده‌ی تخصصی ما نیست!

- تا حالا همچین کاری را انجام نداده‌ایم و تجربه‌ی کافی نداریم!‌

- به نظرت بعداً می‌تونیم بقیه رو قانع کنیم؟؟

- من به عنوان متخصص به شما میگم که ...

- این ایده به فکر هر کسی می‌رسه!

- بیشتر به یه رویا شبیهه!

- به اندازه‌ی کافی پول نداریم!

- البته شما بهتر می‌دونید که ما ...

- صددرصد اگه به همین سادگی که شما میگید باشه!!!

نقطه مشترک تمامی مخاطبانی که متن حاضر را مطالعه کرده‌اند، این است که می‌خواهند نوآور باشند، از ایده‌های خود دفاع کنند. نه براحتی تسلیم می‌شوند و نه اجازه دارند که تسلیم شوند.

هنگامی که ایده جدید خود را برای اولین بار در جمع مطرح می‌کنید، در طرف مثبت آن جلسه قرار دارید. از سوی دیگر، اجازه ندارید از مبارزه مودبانه و مؤثر در برابر اعضایی که تصمیم نهایی را می‌گیرند، شانه خالی کنید. اگر پیشنهاد شما توسط یکی از نابودکننده‌های خشن افکار کشته شود، دفاع از پیشنهاد برای بار دوم کاری بسیار مشکل است. هنگامی که برای بار سوم پیشنهاد خود را ارائه می‌دهید، تصمیم‌گیران با نابودکننده‌های ساده افکار نظیر: «باز هم که همون پیشنهاده» براحتی از کنار آن رد می‌شوند.

● نابودکننده‌های ملایم افکار

نابودکننده‌های ملایم افکار، بسیار خطرناک هستند زیرا خطرشان به سرعت قابل تشخیص نیست. در صورتی که ایده‌ای پرهزینه، وقت‌گیر، غیرعملی و یا بی‌ارزش مطرح شود، باز هم فرصت برای دفاع از آن وجود دارد. هنگامی که از ایده‌ای دفاع می‌کنیم، از هر سو مورد توجه قرار می‌گیرد. توجه، مهم‌ترین عامل ادامه حیات یک پیشنهاد است زیرا می‌تواند ارزش آن را نشان دهد. عدم توجه و بی‌علاقگی، یک خیانت است زیرا تمامی توجهات را دفع می‌کند. با مهر «تکراری» بودن، ایده‌ای تازه به کهنه، موضوعی نامشخص به موضوعی بدیهی و موضوعی تازه به مایه کسالت شنوندگان تبدیل می‌شود.

اطلاعات کسی که کلمه تکراری بودن را با صدای بلند می‌گوید، در ظاهر فراتر از زمان است و هنگامی که تکراری بودن مطرح می‌شود، بلافاصله یادداشت‌هایی محبت‌آمیز دریافت می‌کنید که به شما توصیه می‌کنند، دفعه بعد به هنگام ارائه ایده، در ارائه بدیهیات و موارد آشنا، دقت بیشتری داشته باشید!

شعاری غلط می‌گوید: ارائه ایده‌های زیاد، نتیجه عادی بودن ایده، هیجان فردی و کم‌تجربگی است. این مانع بخواهیم یا نخواهیم در مسیر شما قرار می‌گیرد زیرا مسن‌ترها به تجربه نیازی ندارند و آنان را انبوهی از تجربه حمایت می‌کند.

عبارت کشنده «تکراری» درواقع متخصص تغییر چهره است. او همواره خود را در چهره‌هایی تازه نمایان می‌سازد. او را بشناسید و با هجومش مبارزه کنید، هنگام بیان ایده‌های خود اگر عبارت‌های زیر را شنیدید، شمشیر مبارزه را آماده نبرد کنید:

- این که فکر تازه‌ای نیست!

- خیلی قدیمی شده!

- نکته‌ی تازه‌ی ایده چی هستش؟

- ایده‌ی جالبی هستش، اما قبلاً‌ امتحان شده!

- دقیقاً همون کاری هستش که ما برای پروژه‌ی فلان انجام دادیم!

- این ایده را چند سال پیش انجام داده‌ایم!

- ما همیشه همین کار رو انجام میدیم!

- مشابه این ایده رو زیاد شنیدیم!

و در نهایت این موضوع را بدانید که علت وجودی نابودکننده‌های افکار عبارتند از:

▪ آموزش ناهمسو با خلاقیت

▪ استفاده از الگوهای قالبی

▪ شتابزدگی در ارزیابی

▪ تأکید بر مفروضات قبلی

▪ فشارهای اجتماعی

▪ چاره‌جویی‌های کوتاه‌مدت

● نتیجه‌گیری

نابودکننده‌های افکار، به دو دسته خشن و ملایم تقسیم نمی‌شوند بلکه می‌توان آنها را بر اساس زمینه‌های مختلف دشمنی با افکار، تقسیم‌بندی کرد. در اصل، منهدم کردن افکار، نوعی دفاع و دلیلی بر ضعف تلقی شده است. کسی که ایده‌ای را مطرح می‌کند، می‌خواهد اعتماد به نفس خود را افزایش دهد، اما با این کار، به چهار گروه زیر اعلام خطر می‌کند:

- آنهایی که با پیشنهاددهنده رقابت دارند

- آنهایی که با ترقی دیگران، اعتماد به نفس خود را در خطر می‌بینند

- آنهایی که نیازهای اجتماعی خود را در خطر می‌بینند

- آنهایی که نیاز ایمنی‌شان (امور روزمره، آسایش) به خطر می‌افتد

- با شناخت دقیق عوامل بازدارنده خلاقیت، در زمینه ارتقای فضای حل خلاقانه مشکلات سازمان‌ها، کوشا باشیم.

حسین ملازینلی (کارشناسی ارشد کیفیت شرکت سایپا)

منابع

۱ . روش اختراع، جمشید غفرانی، انتشارات آموزش و سنجش

۲ . توسعه ساختارهای مهندسی و تکوین محصول در صنعت مجله علمی پژوهشی اقتصاد و مدیریت، سیدحسینی - ناظمی

۳ . روش گروهی حل مسئله، مایک رابسون

۴ . فرمول نابغه‌ها، برایان تریسی

۵ . مبانی مدیریت کیفیت، ابوالفتح لامعی