نفوذپذیری بصری، راه‌کارهای مردمی و تبعات

زهرا غزنویان

توضیح عکس: موقعیت خانه و خانه مقابل، به گونه‌ایست که فرد امکان باز گذاشتن پنجره اطاق خود را ندارد.
نفوذپذیری بصری، یکی از اشکال شناخته‌شده نفوذپذیری و از مهم‌ترین دغدغه‌ها و چالش‌های بسیاری از ساکنان خانه‌های معاصر است. منظور از آن، ارتباطی است که به لحاظ دیداری، بین درون و بیرون ایجاد شده و امکان بسط یافتن این دو فضا در امتداد یکدیگر را برای کاربران فراهم می‌سازد. نفوذپذیری در فرهنگ معماری ایرانی و اسلامی نیز از موضوعات مورد تاکید است که هشام مرتضی در کتاب «اصول سنتی ساخت‌وساز در اسلام» به آن پرداخته است.

خصلت «درون‌گرایی» معماری ایرانی را نیز با همین مفهوم می‌توان در ارتباط قرار داد. درون‌گرایی با این‌که تعابیر مختلفی از آن وجود دارد ولی نقطه تمرکزش بر «پرهیز از نشان دادن حالات درونی به صورت تظاهر» و «نپرداختن به ظاهر و در عوض کار بر روی درون و حالات درونی» است. «نداشتن ارتباط بصری مستقیم فضاهای داخل با فضای شهری بیرون خود» نیز مهم‌ترین ویژگی آن محسوب می‌شود. (ویکی‌پدیای فارسی، مدخل درون‌گرایی)

نفوذپذیری بصری بنابراین، پاسخی فرهنگی به این پرسش است که رهگذران و افراد فضای بیرونی، اجازه دیدن کدام عناصر و بخش‌های درونی خانه را دارند و بالعکس، چه فاکتورها و بخش‌هایی از فضای بیرونی باید در چشم‌انداز ساکنان فضاهای درونی فرار گیرد؟ به عبارت بهتر، همان‌طور که بیولوژی، مبتنی بر شکلی از نفوذپذیری یا تراوایی انتخابی عناصر بین درون و بیرون سلول‌هاست و وجود این ساختار، به موجود زنده، امکان بقاء می‌دهد، نظام اجتماعی هم نیازمند ساختارمند کردن ارتباطات درون و بیرون به منظور متعادل نگه داشتن آنست که در این‌جا ذیل مفهوم نفوذپذیری مورد بحث قرار می‌گیرد.

تجربه زیستن در خانه‌های معاصر ایران آن هم در شهرهای بزرگ و پرتراکم امروز، چه ارتباطی بین درون و بیرون را ایجاد کرده است؟ ساکنان در این مورد، چه توضیح و احساسی دارند؟ در پژوهشی کیفی، از 6 خانواده ساکن در شهرهای تهران، کرج و قزوین پیرامون این مفهوم سوالاتی پرسیده شد که شامل دوبخش اصلی بودند: اول، الگوی ایده‌آلی که برای این مفهوم در ذهن دارند و دوم، تلاش‌هایی که در  فضای خانگی خود برای نیل به نفوذپذیری مطلوبشان انجام داده‌اند؟

بررسی‌ها نشان داد ساکنان عموما تمایلی برای دیده شدن فضای درونی‌شان توسط افراد بیرون از این فضا ندارند. از 14 نفری که مورد مصاحبه قرار گرفتند 10 نفر تاکید داشتند که اصلا نمی‌خواهند هیچ بخشی از فضای داخلی خانه دیده شود. 4 نفر مابقی هم که اغلب مرد هستند مشروط این قضیه را پذیرفتند. مثلا یکی از آن‌ها گفت: «من مشکلی ندارم که داخل خانه بخواهد دیده شود. ما وقتی از خودمان مطمئن باشیم و پوشش هم داشته باشیم و طرف مقابل هم فهم و شعور داشته باشد نگاه نمی‌کند.» و یا دیگری تاکید کرد: «از نظر دیده شدن داخل خانه، خوب برایم مهم نیست که پذیرایی دید داشته باشد چون کسی کار غیراخلاقی‌ای نمی‌کند ولی فضای اطاق شخصی نباید دید داشته باشد.» دختر جوان مجردی هم مشابه این حرف را می‌زند: «دوست دارم بخشی از دیوار خانه فقط شیشه باشد اما نه مکان‌هایی که اغلب خودمان در آن می‌نشینیم. دوست ندارم این مکان‌ها دیده شوند. جاهایی که خودمان نمی‌شینیم اشکالی ندارد که فقط شیشه باشد، مثل آشپزخانه.» پسر جوانی ساکن در خانه والدین است چنین استدلال آورد: «من اصلا برایم مهم نیست که داخل دیده شود چون کاری برای پنهان کردن ندارم. اوایل وقتی که در خانه یواشکی سیگار می‌کشیدم می‌ترسیدم و برایم مهم بود که دیده نشوم چون مثلا ممکن بود همسایه برود و به مادرم بگوید ولی الان مهم نیست. آن اطاق برای من امر شخصی‌ای ندارد که نخواهم دیده شود، یا کتاب می‌خوانم، یا پای کامپیوترم و یا بازی می‌کنم.»

«وجود یک عامل بازدارنده درونی در افراد»، «تمایز قائل شدن بین نفوذپذیری فضاهای عمومی و خصوصی» و نیز «نوع فعالیت جاری در فضا» پیش‌شرط‌هایی است که از نظر این افراد نفوذپذیر بودن فضای داخلی به بیرون را توجیه می‌کند. به غیر از این موارد، سایر اطلاع‌رسان‌ها با این تیپ از نفوذپذیری به دلایلی مخالفت می‌کردند که مهم‌ترین آن‌ها مسئله پوشش و حجاب بود. از جمله می‌توان به استدلال این فرد اشاره کرد: «نامحرم نباید داخل خانه را ببیند. خانه، جایی است که آدم در آن لخت است و گاهی دوست دارد با لباس زیر در اطاق بگردد. باید راحت باشد. اگر قرار باشد داخل خانه در معرض دید باشد که آدم باید رسمی لباس بپوشد و روسری سر بکند که در آن صورت دیگر خانه، امن و راحت نیست.» و یا این مورد: «مسلم است که از این وضعیت، اذیت می‌شوم. دیوارهای خانه ما کوتاه است. برای همین، کارگرهای جمع‌آوری زباله که می‌آمدند از بالای ماشینشان تا ته اطاق ما معلوم بود و من مجبور می‌شدم یا حجاب بگیرم و یا جایی پنهان شوم که دیده نشوم.»

عموما زن بودن و نیز پایبندی به شعایر مذهبی، با میل به پنهان نگه داشتن درون خانه در ارتباط قرار داده می‌شود ولی یافته‌های این مطالعه گویای آنست که گرچه افرادی با این ویژگی‌ها میل زیادی برای محفوظ نگه داشتن خانه دارند ولی این به معنای آن نیست که افرادی با عکس این ویژگی‌ها نیز عکس این تمایل را نشان می‌دهند. به نظر می‌رسد نفوذناپذیر بودن خانه از بیرون به داخل، همچنان یک الگوی فرهنگی مطلوب تلقی می‌شود.

اما افراد در مقابله با الگوهای رایج نفوذپذیری بصری که درون خانه‌ها را بیش از انتظار ساکنانشان به روی بیرون گشوده چه می‌کنند؟ ساده‌ترین کار، استفاده از شیشه‌های مشبک یا شیشه‌مات‌کن یا استفاده از پرده است؛. کاری که این اطلاع‌رسان در توجیهش می‌گوید: «گرچه پنجره همسایه‌های ما دقیقا روبه‌روی پنجره ما نیست. یکی‌شان بالاتر است و یکی‌شان پایین‌تر و دید خیلی زیادی ندارند ضمن این‌که متقارن هم نیستند یعنی مثلا پنجره اطاق خواب ما به پنجره آشپزخانه آن‌ها باز می‌شود. با این‌حال مادرم پرده‌ها را می‌کشد. من دوست ندارم داخل خانه‌مان دید داشته باشد. اگر مطمئن باشم که همسایه‌هایم حتی اگر بخواهند هم نمی‌توانند داخل خانه‌ام را ببیند آن‌وقت پرده نمی‌گذارم.»

برخی به این اکتفا نکرده و حصاری به دور خانه می‌کشند: «چون این‌جا توالتش داخل حیاط است و ما مجبوریم مدام داخل حیاط شویم، ایرانت‌های دورتادور را کشیدیم که داخل، دیده نداشته باشد... از وقتی ایرانت کشیدیم گرچه دید دیگران به داخل خانه‌مان از بین رفت ولی دید خودمان به بیرون هم از بین رفت و دیگر هیچ جا را نمی‌بینم.» در مواردی هم که سایر تدبیرها پاسخگو نباشد، تغییرات کالبدی‌تری اعمال می‌شود: «خانه ما از همه طرف اشراف دارد برای همین مجبور شده‌ایم از شیشه‌مات کن استفاده کنیم. برای همین فقط از یک جا به بیرون دید دارد و آن هم در ورودی اطاق به حیاط است. سایر در و پنجره‌ها را ناچارا مات کرده‌ایم. نصب پرده هم خیلی خانه را تاریک کرد برای همین زیرپرده‌ای را که جنبه جلوگیری از دید داشت درآوردیم و دورتادور حیاط را ایرانت کشدیم که مشکل دید حل شود. با این‌حال هنوز از طبقه دوم خانه روبه‌رویی داخل معلوم است چون پنجره آن‌ها بالای ایرانت ماست. خانه روبه‌رویی می‌تواند از پنجره حیاط خلوت، آشپزخانه ما را ببیند که دوست ندارم و قصد تعویض جای پنجره و انتقال آن به سقف را دارم.»  

همان‌طور که ملاحظه شد، علی‌رغم تنوع استدلال‌ها مبنی بر «محرم/ نامحرم» یا ضرورت حفظ «حریم شخصی و خصوصی» و... همچنان اصل مسئله نفوذناپذیری یا نفوذپذیری محدود بیرون به درون، به قوت خود باقی است. دیده شدن توسط دیگران آن هم زمانی که شخص به این منظور آماده نشده به هیچ‌وجه خوشایند نیست و حسی از واقع شدن در موقعیت ضعف یا حتی مورد تعرض قرار گرفتن را برای آن‌ها دربردارد. این تجربه حسی را حتی شاید بتوان با مفهوم «سراسربین[1]» فوکو تحلیل کرد؛ آن‌جا که فضای معمارانه به «زندان‌بان‌ها اجازه می‌دهد که تمامی زندانی‌ها را زیر نظارت خود داشته باشد بدون این‌که آن‌ها بتوانند مطمئن شوند که در کدام لحظه تحت نظارت‌اند.» (ویکی فارسی، مدخل سراسربین) ساختاری که درنهایت، اعمال کنترل و اعمال سلطه گروهی بر گروه دیگر را به خوبی ممکن می‌سازد. دیده شدن توسط دیگران، آن هم در وضعیتی که شخص آمادگی این نمایش را ندارد و حتی نمی‌داند که چه زمانی، توسط چه کسانی، با چه هدفی و چگونه مورد مشاهده قرار می‌گیرد با حسی از جنس ناامنی همراه بوده و درحقیقت، نوعی واکنش دفاعی را در او، نسبت به دیگران برانگیخته می‌سازد.

این حس، افراد را وادار به عکس‌العمل می‌کند ولی اصلاح مسئله نفوذپذیری فضای داخلی، از طرفی نیازمند تغییرات کالبدی خانه است که امری دشوار و هزینه‌بر محسوب می‌شود و از طرف دیگر- همان‌طور که حائری هم در کتاب «خانه، فرهنگ، طبیعت» نتیجه می‌گیرد-  با برخی قوانین و موانع شهرسازی مواجه می‌شود. به عنوان مثال، می‌توان از قطعه‌بندی‌های نامناسب زمین و نیز عدم رعایت فاصله کافی و زاویه مناسب بین دو واحد مسکونی روبه‌روی هم یاد کرد. به همین دلیل راه‌حل‌ها اغلب معطوف به مدیریت فضای نیمه‌ثابت (به تعبیر ادوارد هال) است که به جای اصلاح، کلا صورت‌مسئله نفوذپذیری را پاک می‌کند و ساکنان برای آن‌که از بیرون دیده نشوند، ندیدن بیرون را نیز به عنوان یک جبر می‌پذیرند. این موضوع با توجه به گرایش غالب خانه‌ها به سمت کوچک شدن، کیفیت سکونت را به شدت تحت تاثیر قرار داده و تبعات روانی و اجتماعی متعددی به دنبال دارد. از جمله آن‌ها می‌توان به صحبت‌های این فرد اشاره کرد: «چون بالای حیاط را با ایرانت پوشانده‌ایم به آسمان دید نداریم. پیشنهاد راه‌اندازی ماهواره را هم برای همین به شوهرم دادم که شاید کمی فضای خانه بهتر شود. الان با وجود ماهواره خیلی بهتر شده است... زیاد که توی خانه باشیم دلم می‌گیرد، حتی وقت‌هایی که تنها هم نیستم، می‌گویم برویم بیرون دو ساعت دور بزنیم، روشنایی و آسمان را ببینیم و بعد برگردیم..»  مسئله را به شیوه دیگری، این فرد نیز مطرح می‌کند: «همه، همیشه پرده‌هایشان را در طول روز و شب کشیده‌اند چون به محض کنار زدن پرده یا حس می‌کنی مزاحم کس دیگری هستی یا دیگران مزاحم تو شده‌اند. گاهی که پنجره را باز می‌کنم پنجره همسایه دقیقا روبه‌رویم است و می‌تواند این برداشت که پنجره را بازگذاشته‌ام که خانه آن‌ها را دید بزنم. من نرفته بودم که چشم‌چرانی کنم ولی خوب، منظره دیگری جلوی من نیست.»

تقویت سایر اشکال نفوذپذیری برای ارتباط با بیرون (مانند نفوذپذیری تکنولوژیک) و نیز خانه‌گریزی و میل به حضور در فضای بیرون از خانه، از تبعات مهم این قطع شدن ارتباط بصری درون و بیرون است که خود، موضوعاتی جداگانه برای بحث و مطالعه هستند.  

منابع:

• هال، ادوارد.تی، 1379، بعد پنهان، منوچهر طبیبیان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• حائری مازندرانی، محمدرضا، 1388، خانه، فرهنگ، طبیعت، تهران، انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
• مرتضی، هشام، 1387، اصول سنتی ساخت‌وساز در اسلام، ترجمه ابوالفضل مشکینی و کیومرث حبیبی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری.
• بنتلی، ای ین و دیگران، 1387، محیط‌های پاسخ‌ده، ترجمه مصطفی بهزادفر، تهران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
• غزنویان، زهرا، 139، انسان شناسی فضای خانگی شهری؛ از مطلوبیت تا واقعیت، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: ناصر فکوهی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
• فوکو، میشل، 1391، مراقبت و تنبیه: تولد زندان، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشر نی.
• ویکی‌پدیای فارسی، مدخل‌های: درون‌گرایی، سراسربین.

 

 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294

 

[1] Panopticon