تكنولوژی و تكامل انسان

تكنولوژی های جدید را غالباً «تكنولوژی های اطلاعات» می نامند اما اگر اصول بنیادین كاركرد آنها را ریشه یابی كنیم, به گمانم اصطلاح «تكنولوژی فكری» توصیفی جامع تر و مناسب تر خواهد بود

تكنولوژی یكی از حوزه‌های كاوش نشده در علوم اجتماعی است. این خلاء با توجه به اهمیت بنیادین تكنولوژی برای زندگی انسان شگفت‌آور است؛ با این حال، این نكته حقیقت دارد. انتظار می‌رود كه در اقتصاد، كه با تولید و توزیع كالا سروكار دارد، نظریه‌های فراگیر درباره‌ی تكنولوژی وجود داشته باشد، اما این گونه نیست. از نظر اقتصاددانان، تكنولوژی برای این رشته ـ اگر بخواهیم از اصطلاحی فنی استفاده كنیم ـ امری «بیرونی» است. یعنی در بیرون از چارچوب نظریه‌ی اقتصادی قرار می‌گیرد.

چنین به ذهن می‌رسد كه جامعه‌شناسی باید پیشاپیش به طور تمام و كمال به مسأله‌ی تغییرات در ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی حاصل از تكنولوژی‌های جدید و توانایی فزاینده‌ی آن برای دستكاری در طبیعت پرداخته باشد؛ اما تاكنون چنین اتفاقی رخ نداده است. در اینجا اهمیت تكنولوژی با توجه به تجارب و چالش‌های اجتماعی كه در قرن بیست‌ویكم پدیدار می‌شوند مورد بحث قرار می‌گیرد.

اگر بنا بود از گروهی از تجار كه به طور تصادفی انتخاب شده‌اند بپرسید كه «تكنولوژی چیست؟» به احتمال قریب به یقین پاسخ‌هایی كه می‌شنیدید از این قرار می‌بود: «ابزار»، «ماشین»، یا شاید، با پیدایش كامپیوتر پاسخ رایج‌تر این می‌بود «سخت‌افزار به اضافه‌ی نرم‌افزار».

هیچ یك از این پاسخ‌ها نادرست نیستند؛ تنها اینكه این پاسخ‌ها در دنیای امروز ناكافی و نارسا هستند. تجار در پاسخ احتمالاً خواهند پرسید «چرا»؟ چرا باید به چیزی بیش از این درباره‌ی تكنولوژی نیازمند باشیم؟ آیا كافی نیست كه صرفاً بتوانیم ابزار و ماشین مورد نیاز در حوزه‌ی كاری خود و وسایل مورد استفاده در زندگی روزمره را به كار ببریم؟

نخست، درك این مسأله حائز اهمیت است كه همانا سرشت تكنولوژی در حدود ۲۵ سال گذشته از بنیاد دگرگون شده است. داشتن دست كم شناختی مقدماتی از ویژگی‌های این تغییرات بنیادین بی‌شك بخت شما را در دستیابی به موفقیت‌های مستمر تجاری در به اصطلاح عصر اطلاعات، به گونه‌ای چشمگیر افزایش خواهد داد. دوم، اگر مفهوم بهتری از چیستی تكنولوژی در نظر داشته و از پیامدهای اجتماعی تحول تكنولوژیك قدری آگاه باشید بهتر خواهید توانست كاربرد تكنولوژی را به نفع تجارت خود، از نو سازماندهی كنید. اگر از این فرمول‌های ساده‌انگارانه كه می‌گویند تكنولوژی صرفاً سخت‌افزار به اضافه‌ی نرم‌افزار است فراتر برویم قادر خواهیم بود كه این گونه بیندیشیم «چگونه می‌توان تولیدم را به روشی متفاوت سامان دهم؟ به چه روش‌های متفاوتی می‌توانم تكنولوژی را سازمان دهم و از آن استفاده كنم؟»

نكته‌ی مهم این است كه پیوسته از خود بپرسید: «از آنجا كه من در این حوزه‌ی كاری فعالیت می‌كنم، چگونه می‌توانم تكنولوژی را برای افزایش كارآیی، كاهش هزینه‌ها، افزایش سود و غیره به كار برم؟»

اجازه بدهید نمونه‌ای از ماهرانه‌ترین كاربردهای تكنولوژی برای پیشبرد هدف‌های تجاری در تاریخ اخیر را ارائه دهیم. فردی آمریكایی به نام فردریك اسمیت رویایی در سر می‌پروراند. او شركت «فدرال اكسپرس» را تأسیس كرد؛ یك شركت پیك مرسولات كه اكنون در سرتاسر دنیا فعالیت می‌كند. اسمیت به سراغ شركت‌های بزرگ مختلف می‌رفت و می‌گفت «ببینید، شما مجبورید كالاهای زیادی را در انبار نگهداری كنید و انبارهای بزرگی بسازید، چون دقیقاً نمی‌توانید پیش‌بینی كنید كه چه هنگام كالای معینی را تحویل خواهید داد. اما من می‌توانم ترتیب كار را به گونه‌ای بدهم كه سفارش‌ها با تضمین، ظرف ۲۴ ساعت به مقصد برسد. شما می‌توانید از موجودی انبار خود بكاهید و در هزینه‌ها صرفه‌جویی كنید. كامپیوتر می‌تواند هر بسته را ردیابی كرده و حمل به هنگام را تضمین كند. فدرال اكسپرس DHL, UPS ـ همه‌ی این شركت‌ها اساساً داشتن «موجودی انبار دم دستی» را امكان‌پذیر می‌كنند. كاری كه فردریك اسمیت به هنگام تأسیس شركت فدرال اكسپرس كرد سازماندهی مجدد تولید و توزیع كالا براساس كاربرد تازه‌ای از تكنولوژی بود. این استراتژی موجد كارایی است، هزینه‌ها را كاهش می‌دهد، مشتری را راضی نگه می‌دارد و از مشكلات مدیریت موجودی انبوه كالاها در انبار می‌كاهد. اما تعداد اندكی از مردم این را تكنولوژی تلقی می‌كنند. آنان شاید فكر كنند كه «خوب، این فقط زیركی شركت فدرال اكسپرس را می‌رساند». اما آنچه باعث می‌شود اندیشه‌ی اسمیت به طور كامل جامه‌ی عمل بپوشد، كامیون‌ها، هواپیماها، كامپیوترها، ماهواره‌های ارتباطی، پایانه‌های كامپیوترهای دستی است كه در سرتاسر این شبكه مورد استفاده قرار می‌گیرد، آن چه در اینجا دارای اهمیت اساسی است سازمان‌دهی اجتماعی است. این تركیب ماهرانه‌ی تكنولوژی‌های گوناگون در سیستمی یكپارچه و كارآمد است كه واقعاً كیفیت كار را متفاوت می‌سازد. اگر به تكنولوژی صرفاً به چشم «سخت‌افزار به اضافه‌ی نرم‌افزار» نگاه می‌كردید چگونه می‌توانستید تجربه‌ی اسمیت را سرمشق كار خود قرار دهید؟

● ظهور انسان و نخستین تكنولوژی

هسیود، شاعر یونانی، در حدود سال ۸۰۰ پیش از میلاد رساله‌ی مشهوری نوشت به نام كارها و روزها كه داستان پیدایش انسان را روی زمین حكایت می‌كند. بر طبق گفته‌ی هسیود خدایان كه جهان را آفریدند به هر جانوری توانایی‌های خاص دادند؛ برخی از جانوران را بسیار چابك آفریده بودند به نحوی كه می‌توانستند از خطر بگریزند، به برخی مانند ماهیان توانایی تكثیر بی‌وقفه داده بودند، به نحوی كه همیشه از آنان، آن تعداد باقی‌ بماند كه بقای گونه‌ی ماهیان را تضمین كند. به برخی از حیوانات استقامت و عضلات نیرومند داده بودند، اما وقتی نوبت به آفرینش انسان رسید خدایی كه همه‌ی توانایی‌ها را تقسیم می‌كرد، دیگر چیزی در بساطش نمانده بود. به این ترتیب انسان بدون هیچ توانایی معطل مانده بود؛ تا اینكه خدایی به نام پرومته به زمین فرود آمد و آتش را اختراع كرد با آتش، انسان در برابر جانوران شكارچی ایمنی می‌یافت، می‌توانست گرما داشته باشد، غذایش را بپزد، مواد طبیعی را استخراج كند و آنها را تغییر شكل دهد.

پس نخستین تكنولوژی آتش بود. آتش اولین وسیله‌ای بود كه انسان به كمك آن می‌توانست نه تنها با جهان سازگار شود بلكه جهان را تغییر نیز دهد. استفاده از همین اولین تكنولوژی بود كه انسان‌ها را از حیوانات متمایز كرد. اكنون انسان می‌توانست آلیاژهایی همچون مفرغ از فلزات پایه‌ی مس و قلع بسازد، می‌توانست انواع ظرف، اسلحه، انواع و اقسام ابزارها را بسازد. نكته‌ی اصلی تكنولوژی در واقع همین است: ساختن چیزها برای به كاربردنشان. ماهیت فایده‌‌طلبانه و ابزاری تكنولوژی برای فهم مقدماتی تكنولوژی بسیار مهم است. تعریفی كه می‌توانیم از تكنولوژی به معنای بسیار مقدماتی‌اش بدهیم این است: ساختن مواد و ابزارها برای سازگاری با طبیعت و تغییر آن.

انسان پس از آن كه به قدرت تكنولوژی پی برد، از امكان برآورده ساختن نیازهای گوناگون خود نیز آگاه گشت. برای مثال یكی از ابتدایی‌ترین این نیازها حمل و نقل بود. در آغاز انسان‌ها فقط می‌توانستند راه بروند و اشیا را با دست حمل كنند، اما بعد نابغه‌ای ناشناخته چرخ را اختراع كرد. با این پیشرفت جدید تكنولوژیك، یعنی چرخ، مردم اكنون راه بسیار مؤثرتری برای جابه‌جایی اشیا و نیز خودشان یافته بودند. به این ترتیب یك نیاز به اختراع یك تكنولوژی جدید انجامید و ویژگی‌های بدیع این تكنولوژی جدید نیز باعث تداول آن در بیشتر نقاط جهان گردید. با این همه، شماری از تمدن‌ها هرگز چرخ را اختراع نكردند. مایاها كه در جایی می‌زیستند كه امروزه آمریكای مركزی نامیده می‌شود، هرگز با چرخ آشنا نبودند. می‌توانید تفاوت چشمگیر توسعه‌ی تمدن‌های بهره‌مند و تمدن‌های بی‌بهره از چرخ را مطالعه كنید. این را كه چرا مایاها به طور جداگانه چرخ را اختراع نكردند نمی‌دانیم، اما انزوای مایاها از سایر نقاط جهان به این معنا بود كه آنان هرگز به این تكنولوژی انقلابی دسترسی نداشته بودند. در دیگر تمدن‌های بزرگ، مانند مصر و بین‌النهرین، استفاده از چرخ رواج یافت و به این ترتیب تأثیری عمیق بر توسعه و تكامل جامعه گذاشت.

در اینجا تمایز دیگری نمایان می‌شود كه برای درك درست ماهیت تكنولوژی بسیار مهم است. لازم است بین اختراع تكنولوژی جدید و انتشار یا رواج آن در میان مردمان دیگر و سایر نقاط جهان تمایز قائل شویم. بنابراین رواج فرهنگ به امری كانونی برای توسعه‌ی تكنولوژی كاربران تبدیل می‌شود. این شاید نكته‌ای بدیهی بنماید ولی همان گونه كه بعداً خواهیم دید رواج، اساس مفهوم تكنولوژی است. تمایز میان اختراع و رواج، امروزه درست به اندازه‌ی هزاران سال پیش معنادار است.

---