دانشگاه, محفل علم و پژوهش یا کارخانه تولید مدرک

بررسی علل رشد افت کمی و کیفی تحصیلی در میان دانشجویان

افت تحصیلی تنها به اول راهنمایی و سوم راهنمایی و اول دبیرستان ختم نمی‌شود بلکه در سطح دانشگاه نیز ادامه دارد و دانشجویان چه به لحاظ کیفی و چه کمی دچار افت تحصیل هستند. روزی روزگاری حرفه دانشجویی یک شغل به اصطلاح تمام و کمال بود و دانشجو کار دیگری نداشت و به چیزی مگر بالندگی اندیشه و تخصص خود نمی‌اندیشید. ولی چه شد که امروزه تنها نامی از آن یدک کشیده می‌شود و دانشجو بودن در رده دوم و سوم حرفه و شغل دانشجو قرار دارد؟

بی‌گمان باید ارتباط و همبستگی بین عوامل تاثیرگذار بر افت تحصیلی دانشجو شناسایی و ژرف‌کاوی شود و سهم هریک از عوامل اصلی مشخص گردد.

برای نمونه حرف‌های یک دانشجوی دامپزشکی شنیدنی است: <پزشکی، نخستین گزینه‌ام بود ولی در رشته دامپزشکی پذیرش شدم. با این همه کوشیدم خوب بخوانم و در رشته تحصیلی خود کار کنم، اما زندگی سخت امروز حتی در سطح دانشجویی، وادارم کرد یک کار نیمروز بیابم و همین کار، هم شوق دانشجویی را در من کشت و هم زمان و وقت درس خواندن را. و آن قدر زندگی مرا به حاشیه راند که از اصل که همان ادامه تحصیل بود، دور افتادم.>

بسیاری از دانشجویان برای به تاخیر انداختن دوره سربازی خود و جهت برخوردار شدن از معافیت تحصیلی، به تحصیل در هر رشته‌ای تن در می‌دهند. برای عده‌ای دیگر نیز زمان مطالعه و آمادگی پذیرفته شدن در رشته مورد نظرشان تنگ است، از این‌رو به پیروی از هرچه پیش آمد خوش آمد، در یک رشته از صد رشته انتخابی سرگرم تحصیل می‌شوند، که نتیجه‌اش روشن و پیداست.

آسیب‌های زندگی خوابگاهی در افت تحصیلی دانشجویان جدیدالورود بی‌تاثیر نیست. زیرا فرد از دبیرستان به یک دانشگاه در یک شهر غیربومی می‌آید و از خانواده‌اش فاصله می‌گیرد.

آرای کارشناسان برای ریشه‌یابی افت تحصیلی، گاه همسان و گاه در تقابل یکدیگر است، مانند: آزادی در انتخاب ۱۰۰ رشته، هدف به تاخیر انداختن دوره خدمت سربازی نه کسب دانش، شاغل بودن، ویژگی فردی و روحی و جسمی و عدم اعتماد به نفس، سن بالا، وضعیت مالی ضعیف خانواده، ارتباط اندک با استادان، وضعیت نامناسب مسکن، گرانی کتاب و جزوه و...، سختی رشته تحصیلی، ناآشنایی استادان با متدهای نوین تدریس، کمبود وسایل کمک آموزشی، نبود کلاس‌های تمرین، نگرانی از آینده شغلی، اشتباه و ناآگاهی در نحوه اخذ دروس واحدها و فاصله افتادن بین دیپلم و ورود به دانشگاه.‌

نتیجه برآمده از تحقیق خبرگزاری مهر حاکی‌ست که در نیم‌ سال تحصیلی سال گذشته، از میان ۱۱۰ هزار دانشجوی ۴۲ دانشگاه علوم پزشکی کشور یک‌هزار و ۲۰۵ نفر مشروط شده‌اند، که بیشترین میزان دانشجویان مشروطی در دانشگاه علوم پزشکی تهران و شهید بهشتی به ترتیب ۱۱۸ و ۸۸ نفر بوده است.

● کمی یا کیفی؟

دکتر شهلا کاظمی‌پور جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه تهران در گفتگو با روزنامه اطلاعات، افت تحصیلی دانشجویان را نه کمی بلکه کیفی می‌داند و می‌گوید: <اصولا برای افت تحصیلی چه در آموزش و پرورش و چه در دانشگاه، تعریف درستی وجود ندارد، یا این تعریف قابل اعتماد نیست و سنگ محک‌ها تنها مردودی یا تجدیدی یا مشروط شدن است. در حالی که ملاک باید آگاهی و میزان دانش دانشجو باشد، که عموما دچار افت کیفی هستند.>

کاظمی‌پور بر این باور است که دانشجو رشته تحصیلی را فدای به تاخیر انداختن دوره سربازی می‌کند و می‌فزاید: <دانشجو با این هدف و بی‌توجه به رشته پذیرفته شده، به ادامه تحصیل می‌پردازد و کارش به بن‌بست می‌کشد. برای عده‌ای دیگر انگیزه اصلی تحصیل و آن‌چه وادار به تحصیل‌شان کرده، چشم هم‌چشمی است و تنها هدف‌شان مدرک گرفتن و اهمیت نداشتن دانش و دانستگی. برخی در دانشگاه خیلی رک به من می‌گویند که شاغل هستند و تنها یک مدرک احتیاج دارند برای پایه شغلی گرفتن یا کسب موقعیت بهتر اجتماعی و خانوادگی. در حالی که در گذشته ما جرات نداشتیم به استادمان بگوییم شغل داریم. اگر دانشجویی دارای حرفه و شغل بود از سوی استاد توبیخ می‌شد، وظیفه دانشجو تنها کسب دانش بود و یگانه شغل‌اش دانشجویی.>

● گسترش ظرفیت اشتباه‌

این جامعه‌شناس، بالا بردن ظرفیت شکلی دانشگاه‌ها و پذیرش زیاد دانشجو را به تنهایی اشتباه می‌داند و توجه می‌دهد که باید به کیفیت دانشگاه‌ها توجه کرد. گسترش دانشگاه بدون افزایش امکانات و عنایت نداشتن به گزینش اساتید نخبه و آشنا به متد تدریس روز، از دید شهلا کاظمی‌پور خطاست.‌

حتی برداشتن کنکور نیز بدون سختگیری در گزینش دانشجو و استاد به نظر این پژوهشگر، کمکی به حل مساله نمی‌کند. وی می‌گوید: <باید با نگاه کمیت‌ساز وارد شویم. به گمانم اگر کیفیت را در آموزش عالی در نظر بگیریم، آمار افت بسیار بیش از ۳۰درصد است و با افزودن دانشگاه آزاد و غیرانتفاعی به دانشگاه دولتی این رقم بالا می‌زند. دانشجو با ورود به دانشگاه کار را تمام شده می‌انگارد و از تکاپو می‌افتد چون نحوه پذیرش غلط است. تلاش عمده دانشجو منحصر است به همان شرکت در کنکور و قبول شدن در آن. حال آن که در دانشگاه‌های جهان کوشش دانشجو پس از ورود به دانشگاه تازه آغاز می‌شود و با سخت‌گیری‌ها نا دانشجوها از ادامه تحصیل وا می‌مانند.>

دکتر شهلا کاظمی‌پور تشکیل انجمن‌های علمی دانشجویی را برای پیشگیری از افت تحصیلی بی‌فایده می‌داند و می‌افزاید: <اگر اتفاقی در درون دانشجو نیفتد، تشکیل صدها انجمن نیز قادر نیست ترغیبی در دانشجو برای کسب دانش به وجود بیاورد. باید اقرار کرد که پدیده مدرک‌گرایی و این باور که تنها مدرک نه فراگیری دانش، کار، شخصیت و موقعیت اجتماعی می‌آورد، یک عامل مخربی شده که دانشجو را از کنکاش و پژوهش انداخته است.>

این مدرس دانشگاه عوامل جنبی را در افت تحصیلی رد می‌کند و می‌گوید: <البته منکر گرانی و تورم سرسام‌آور نیستم که همه گروه‌ها را تحت فشار قرار داده؛ ولی گرانی کتاب، مشکل مسکن و نبود خوابگاه همیشه بوده. کمرویی و... نیز پدیده‌های تازه‌ای نیستند و انسان‌ها در همه دوره‌ها با این‌ها درگیر بودند. باید علت‌ها را در جای دیگری جستجو کنیم. این پراکنده‌گویی و نبود وحدت کلام در عوامل افت تحصیلی سبب می‌شود که به راهکارهای واحدی نرسیم؛ و این می‌رساند که به پژوهش عمیق‌تری در این زمینه نیاز است.>

این جامعه‌شناس تاخیر ورود به دانشگاه را مخرب نمی‌داند و براین باور است که در زمره عوامل بازدارنده نیست و افراد با سن بالاتر با آگاهی بیشتری به دانشگاه ورود می‌کنند و با دید بازتر و پخته‌تری به تحصیل می‌پردازند. از سویی دارامندی یا نداری نیز از دید وی نمی‌تواند پارامتر مهمی محسوب شود. کاظمی‌پور می‌گوید: ما دانشجویان بسیاری داریم که از خانواده فقیرند و خوب درس می‌خوانند؛ و از آن سو دانشجویانی از خانواده مرفه‌اند و به لحاظ کمی و کیفی دچار افت تحصیلی‌اند.

● کمبود امکانات دانشگاهی‌

دکتر کاظمی‌پور روی کمبود امکانات تحصیلی انگشت می‌گذارد و می‌افزاید: <یک دانشجو به سبب نبود امکانات باید مدت‌ها منتظر بماند تا واحد خود را برای گذراندن انتخاب کند. از سویی به سبب نبود استاد و اشتغال استادان در چند شیفت آنها را خسته تدریس می‌کند و در نتیجه نمی‌توانند مفاهیم را به خوبی به دانشجو انتقال دهند؛ با این وضعیت، گسترش دانشگاه‌ها چه لزومی دارد. وقتی پیشنهاد دادم برای دانشجویان ضعیف یا عقب‌مانده، کلاس جبرانی و تقویتی بگذارید، رئیس دانشکده گفت که همه کلاس‌ها در چند شیفت پر است و استادان دوبله و سوبله تدریس می‌کنند و جایی برای کلاس تقویتی نداریم.

این مدرس دانشگاه معتقد است کمبود استاد، دانشگاه‌ها را وادار کرده است که بی‌توجه به دانش افراد، به گزینش استاد بپردازند: <کثرت دانشجو و نبود استاد سبب شده حتی برخی با فوق‌‌دیپلم بتوانند در دانشگاه تدریس کنند. البته ملاک مدرک نیست، ولی چنین استادی برای جبران مافات و لاپوشانی کمبود دانش و تجربه خود سختگیری‌های بی‌جایی چه در طرح پرسش و چه در برگزاری امتحانات می‌کند و دانشجو را خسته و وازده از تحصیل برجا می‌گذارد و سبب افت تحصیلی‌اش می‌شود.>

وی در عین حال توانایی استاد را تنها در دانش وی نمی‌بیند و می‌گوید: <یک استاد باید توانایی‌اش پنجاه پنجاه باشد. ۵۰ درصد دانش، ۵۰ درصد آشنایی به متد روز و مجهز بودن به فن بیان. و این می‌رساند که نوع و شیوه تدریس تا چه اندازه در موفقیت‌ درسی دانشجو دخیل است. یک دانشگاه با استادان نخبه نیز چه بسا در پرورش متخصص نتواند موفق باشد، اگر اساتید آن ناتوان از انتقال مفاهیم باشند. و متاسفانه این سلسله مراتب معیوب در دانشگاه‌های ما همچنان تکرار می‌شود و در پذیرش استاد و دانشجو، هر دو به خطا می‌رویم. اگر یک دانشجوی خوب، یک استاد خوب نداشته باشد، در صورت فارغ‌التحصیلی در کار و جامعه موفق نخواهد بود و اگر استاد دانشگاه شود، چون الگوی خوبی نداشت، دانشجوی خوبی نمی‌تواند بپرورد. بنابراین ضروری‌ست در استخدام اساتید تجدید نظر شود و شایسته سالاری جای رابطه‌گرایی را در استخدام استاد بگیرد. و در صورت برداشتن کنکور و حتی از هم‌اکنون، دانشجو پس از گذراندن یک دوره یک ساله به کلاس درس دانشگاه برود. ما چرا نمی‌خواهیم قبول کنیم که با تست زدن نمی‌شود پی به هوش و توانایی و دانش داوطلب دانشگاه برد. پذیرش دانشجو به کلی باید تغییر کند اگر خواهان آن‌ایم که ادامه تحصیل دانشجو دچار چنین وضعیتی نباشد. دانشجویی که با زدن تست وارد دانشگاه شده، دوره دانشجویی‌اش دوره پرباری نخواهد بود و فردا پس از فارغ‌ شدن از دانشگاه، مشکلات‌اش پایان نگرفته و هنگام کاریابی دچار مشکل خواهد شد و سرانجام با پارتی یک شغلی که شاید هیچ ربطی به مدرک‌اش نداشته باشد، پیدا خواهد کرد.>

● ۳۰ درصد افت‌

بنا به آمار ارائه شده از طرف دکتر حسن مسلمی نائینی مدیرکل امور دانشجویان، ۳۰ درصد دانشجویان به رشته تحصیلی خود بی‌رغبت‌‌اند. این آمار براساس نتیجه طرح پایش سلامت روانی سالانه که توسط وزارت علوم در بین جمعیت آماری ۴۰ هزار نفر انجام گرفته، به دست آمده است.

مسلمی بر این باور است که داوطلبان آموزش عالی شناخت کافی از رشته‌های دانشگاهی ندارند و در نتیجه در انتخاب خود دچار اشتباه می‌شوند. و همچنین افت تحصیلی در آن‌ها که شهریه می‌پردازند و نیز دانشجویان غیرانتفاعی و دانشجویان شبانه بیشتر مشاهده می‌شود. در <کمیسیون موارد خاص> نیز این گروه‌ها بیش از دیگران دیده می‌شود و کمیسیون می‌کوشد به کمک این دانشجویان که ترم‌های مشروط آن‌ها زیاد است، بشتابد.

در همین حال حمید یعقوبی سرپرست دفتر مرکزی مشاوره وزارت علوم بر این نکته که پسران بیش از دختران دانشجو دچار افت‌اند، تاکید دارد و می‌گوید که کاهش انگیزه تحصیلی و در نتیجه افت تحصیلی و مشروط شدن از جمله مشکلات نگران کننده دانشجویی‌ست و در سرانه دانشجویی قابل توجه؛ که تاکنون نادیده گرفته شده است.

از سوی دیگر برای برخی مبنای افت تحصیلی تنها پایین آمدن نمره است و به دانش دانشجو بی‌توجه می‌مانند. علیرضا شریفی استاد دانشگاه با بیان این نکته به عوامل دیگری توجه می‌دهد که تازگی دارد. از جمله این که کلاس‌های دانشگاه جذابیتی برای دانشجو ندارد. وی می‌گوید: برخی استادان دانشگاه را بادبیرستان اشتباه می‌گیرند و همان روش دبیر در دبیرستان را در دانشگاه و در ارتباط با دانشجو پیاده می‌سازند و کلاس دانشگاه را به کلاس تک منبعی، کلاس متکلم وحده و کلاس جزوه‌ای تبدیل‌ می کنند. استاد جزوه می‌گوید و دانشجو تند تند می‌نویسد و ازبر می‌کند و همان را تحویل می‌دهد. بنابراین به دور نیست در چنین کلاسی، پیشرفت غایب باشد. افزون بر این به سبب بیکاری پنهان و آشکار در جامعه، دانشجو نگران است شغل مناسب با دانش خود نیابد و پس‌ از فارغ‌ شدن از تحصیل به‌ کاری پرت خواهد پرداخت و همین پیش‌نگری، سبب نابودی انگیزش تحصیلی در وی می‌شود.‌استقلال دانشگاه‌ها، مورد مهم دیگری است که ا ین مدرس دانشگاه به آن اشاره می‌کند و این که اکنون دانشگاه‌های ما ادامه وزارت علوم‌اند، در حالی که وزارت علوم باید زمینه‌ساز فعالیت دانشگاه‌های مستقل باشد. از این رو دانشگاه‌ها قدرت ابتکار و نوآوری خود را از دست داده‌اند و در ایجاد یک فضای نو برای تحصیل دانشجو ناتوان هستند. علیرضا شریفی توجه نکردن به کوشش‌های پژوهش و مطالعاتی دانشجو را عاملی می‌داند که کلاس‌های درس را به انتقال دانش محدود با منابع محدود بدل کرده است و می‌گوید: اگر دانشجو به یک زبان روز دنیا آشنا نباشد، این محدودیت افزایش پیدا خواهد کرد. از سوی دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی نیز به روز نیستند و بیشتر موزه کتاب‌اند تا کتابخانه.‌

وی سپس اشاره می‌کند به کلاس‌های دانشگاه و برای نمونه دوره کارشناسی را مثال می‌زند که استاندارد درنظر گرفته برای آن ۱۵ تا ۱۸ نفر است در حالی که اکنون ۵۰ تا ۶۰ دانشجو در کلاس می‌نشینند و گاهی این رقم به ۷۰ نفر می‌رسد و در نتیجه ارتباط چندانی بین استاد و دانشجو برقرار نمی‌شود. از سوی دیگر حضور دانشجوی شاغل خسته در کلاس، تنها برای حل مسئله حضور و غیاب است نه حضور به عشق دریافت دانش.

این استاد دانشگاه، عامل پرداخت شهریه را در افت تحصیلی رد می‌کند و آن را دارای سندیت علمی نمی‌داند و نتایج پیشین را خلاف این داده‌ها برمی‌شمرد و بر این باور است که دانشجویانی که شهریه می‌دهند برای آن که پول اضافی به دانشگاه پرداخت نکنند تلاش بیشتری برای گذراندن واحدها می‌کنند.

● ‌تردید در وجود افت تحصیلی‌

علی عباس‌پور رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، برآورد وزارت علوم از مساله افت تحصیلی دانشجویان را خلاف داده‌های پیشین می‌داند و تاکید دارد که وزارت علوم باید نتایج نظرسنجی را به مجلس گزارش کند، چرا که اکنون تنها خبرهایی از رسانه‌ها به مجلس رسیده است. وی نگران‌کننده خواندن افت تحصیلی دانشجویان را نیز به زیر پرسش می‌برد و آمار ۳۰درصدی افت تحصیلی را مورد تردید قرار می‌دهد و از وزارت علوم می‌خواهد که داده‌های آماری را برای بررسی به کمیسیون مجلس بفرستد. از سوی دیگر عباس‌پور تلویحا افت تحصیلی دانشجویان را با تفکیک دولتی و غیردولتی می‌پذیرد و معتقد است که در دانشگا‌ه‌های غیردولتی از آن جایی که دانشجو ملزم به پرداخت شهریه، کار در بیرون و درگیر دغدغه آینده است، دچار افت می‌شود. وی در تحلیل خود از دانشگاه‌های دولتی، علت افت تحصیلی دانشجویان را به ظرفیت اندک دانشگاه‌ها نسبت می‌دهد و این که در ۱۵ سال گذشته، بدون تغییر مانده‌اند یعنی فقط ۹۰ هزار دانشجو پذیرش می‌شوند. به گفته وی رقابت برای راهیابی به دانشگاه‌های دولتی شدید است و با توجه به محدودیت ظرفیت رشته‌های پرهواخواه، رویکرد دانشجوها به رشته‌های دیگر از سر ناچاری صورت می‌گیرد و سبب بی‌علاقگی در تحصیل در آن‌ها می‌شود.‌

عباس‌پور تائید می‌کند که مجلس در این مورد تحقیق مستقلی انجام نداده ولی اگر گزارش وزارت علوم برسد، مجلس با یک تیم تحقیقاتی روی آن بررسی علمی انجام خواهد داد و عوامل موثر را بازنگری خواهد کرد.

کارشناسانی نیز هستند که می‌گویند باید طرحی اجرا شود تا دانشجویانی که دلبستگی‌ای به رشته تحصیل‌شان ندارند تغییر رشته دهند که با انگیزه ژرف‌تری به ادامه تحصیل بپردازند.

علی درویشی ‌