میراث فراموش شده نیاکان ما

ایرانی های قدیمی چگونه خانه هایی داشتند

از جمله خصوصیات خانه‌های قدیمی در اکثر شهرهای ایران مساحت زیاد آن بود. سبک معماری آنها نیز به این صورت بود که از دو قسمت اندرونی و بیرونی تشکیل شده بوده. این خانه‌ها از قسمت‌های ذیل تشکیل می‌شده‌اند:

▪ سکو: محلی در دو سوی در ورودی، برای استراحت هنگام انتظار، برای ورود یا گفت‌وگو با همسایه‌ها.

▪ سردر ورودی: هلال تزیینی روی در و تنها قسمت خارج از خانه که اغلب کاشی‌کاری دارد و معمولا طوری ساخته می‌شد که در زمستان‌ها مانع از ریزش برف و باران بود و در تابستان‌ها نیز مانعی برای تابش مستقیم آفتاب به شمار می‌رفت. در بالای سردر، آیاتی از قرآن کریم یا عبارات مذهبی نوشته می‌شد تا هنگام ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند.

▪ در ورودی: در بیشتر خانه‌های سنتی، درهای ورودی دولنگه و چوبی هستند و هر لنگه کوبه‌ای نیز داشت. زن‌ها حلقه‌ای که صدای زیری داشت، به صدا در‌می‌آوردند و مردها کوبه چکشی‌شکل را که صدای بمی داشت.

▪ هشتی: بلافاصله پس از ورودی به فضای هشتی می‌رسیدید اغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه‌هشت ضلعی یا بیشتر مواقع چهار گوش بود. هشتی دارای سقفی کوتاه و یک منفذ کوچک نور در سقف گنبدی‌شکل آن بوده و عموما سکوهایی برای نشستن در آن طراحی شده بود. هشتی برای انشعاب قسمت‌های مختلف خانه و گاه برای دسترسی به چند خانه ساخته می‌شد. در خانه‌های بزرگ، اندرونی و اقامتگاه‌های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جدا‌سازی آقایان و خانم‌ها دوقسمتی ساخته می‌شد.

▪ دالان (راهرو): دالان راهروی باریکی بود که با پیچ و خم واردشونده را از هشتی به حیاط خانه هدایت می‌کرد. پیچ و خم دالان برای رعایت حریم خصوصی خانه بود تا عابر نتواند سریعا فعالیت‌های جاری در حیاط را متوجه شود.

▪ حیاط: حیاط در خانه‌های قدیمی مرکز و قلب ساختمان بود. حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت، ویژگی‌ای بود که از گذشته‌های دور در معماری ایرانی حضور داشت؛ البته این امکان وجود داشت که حیاط از نظر هندسی مرکز خانه نباشد اما از نظر زندگی و انجام فعالیت‌ها و ایجاد ارتباط بین قسمت‌های مختلف خانه، تعبیه دید و سایر مسایل مرکز خانه محسوب می‌شد. حیاط، محلی برای برگزاری مراسم مختلف نظیر مراسم مذهبی، عروسی و تجمع اقوام و معمولا چهار گوش بود. ابعاد حیاط را تعداد و عملکرد فضاهای اطراف آن تعیین می‌کنند. هر حیاط معمولا یک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرایط مختلف محلی نظیر آب و هوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی می‌یابد. سازماندهی فضاهای محصور حیاط به گونه‌ای بود که با تغییرات فصلی و کارکردهای مختلف اتاق‌های مجاور متناسب باشد.

▪ حوض و باغچه: در حیاط‌سازی خانه‌های قدیمی حوض و باغچه معتبرترین عناصر حیاط‌سازی به شمار می‌رفت.

▪ تالار: این عنصر عموما فضایی بود با تزیینات بسیار زیبا و پرکار که در کنار اتاق‌های ساده زندگی در خانه‌های سنتی کاملا مشهود بود. تالار با گچبری، آیینه‌کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و با نقاشی روی چوب تزیین می‌شدند. جبهه رو به حیاط تالار با ارسی‌های پنج‌دری یا هفت‌دری به حیاط خانه مربوط می‌شدند. تالار برای پذیرایی از میهمانان محترم و مخصوص مورد استفاده قرار می‌گرفت.

▪ نشیمن: نشیمن، اتاق‌هایی بود که از تالار اهمیت کمتری داشتند و از اتاق‌های ساده مهم‌تر بودند. نشیمن، محل تجمع افراد خانواده و میهمان‌های بسیار نزدیک به حساب می‌آمد؛ این عناصر از نظر تزیینات بسیار ساده بودند.

▪ آشپزخانه: معمولا مربع یا مستطیل بود و نزدیک آب انبار و چاه آب قرار داشت. درون آشپزخانه، محلی برای پخت و پز، ذخیره چوب و تنور پخت نان و درون دیوار آن طاقچه‌ای برای قرار دادن ابزار آشپزی و غذا تعبیه شده بود.

▪ جهت خانه‌ها: جهت خانه تابع زاویه نور خورشید و قبله بود. در اکثر قریب به اتفاق خانه‌های سنتی، محور اصلی بنا، محور شمالی - جنوبی بودند و بهترین موقعیت را برای گرفتن نور خورشید داشتند تا در روزهای گرم تابستان از سایه و در زمستان از گرمای خورشید برخوردار باشند؛ فضاهای اصلی زندگی نیز در دو سمت شمالی و جنوبی ساخته می‌شدند و فضاهایی که اهمیت کمتری داشتند، به خصوص فضاهای خدماتی در دو سمت شرق و غرب ساخته می‌شدند.

منبع: کتاب معماری خانه‌های ایران - دکتر فاطمه کاتب