درباره اعتماد ناخواسته

ادبیات «آمریکای لاتین»

اعراب می‌گویند هیچ‌کس نمی‌تواند «هزار و یک شب» را به آخر برساند، نه آنکه خواندنش ملال‌آور باشد بلکه به این علت که آدمی احساس می‌کند درگیر ماجرایی تمام نشدنی شده، ماجرایی عجیب که در آن گم می‌شود تا به آن حد که حتی هویت خودش را هم فراموش می‌کند.

در ادبیات آمریکای لاتین جادویی از جنس هزار و یک‌شب وجود دارد، حتی نویسندگان معاصرتر، به‌‌رغم نوشتن رمان‌های بیشتر سیاسی و بالطبع واقعی‌تر باز خواننده را با خود به دنیای پرشگفتی و راز و رمزدار می‌برند، یکی از این نویسندگان «آریل دورفمن»(۱) (متولد ۱۹۴۲) است، دورفمن در رمان‌های خود ما را با ادبیاتی همراه می‌کند که آن را آمیزه‌ای از ادبیات «دانته» و «کافکا» نام نهاده‌اند مثلا در رمان «آخرین ترانه مانوئل سندرو» دورفمن به مقوله‌ای کاملا رئال اما مدرن یعنی «انقلاب» می‌پردازد اما به یکباره آن را جادویی می‌کند. ماجرا درباره پسر مانوئل سندرو است که هنوز به دنیا نیامده و در رحم مادرش است اما از اینکه پای به دنیایی چنین آکنده از پستی و فساد بگذارد سرباز می‌زند، به همین خاطر طی اعلامیه‌ای اعلام می‌کند تامادامی که دنیا بر این پاشنه می‌چرخد حاضر نخواهد بود وارد آن شود، به این‌سان انقلاب جنین‌ها شروع می‌شود، انقلابی که همچون تمام انقلاب‌ها مساله‌اش نپذیرفتن دنیای موجود است.

اما آنچه به خصوص به دورفمن ویژگی‌ای کافکایی می‌بخشد رمان اعتماد است. داستان درباره زن جوانی به نام بارباراست که وارد اتاقی در هتلی در پاریس می‌شود اما به محض ورود به اتاق هتل زنگ تلفن به صدا در می‌آید و مرد – لئون – او را از آن سوی خط به نام می‌خواند، آنگاه مکالمه‌ای میان این دو آغاز می‌شود که ۹ساعت به طول می‌انجامد، مرد زن را حتی بهتر از خودش می‌شناسد، گذشته، حال و آینده‌اش را و حتی با خصوصی‌ترین رفتارها و خصایل شخصی‌اش نیز آشناست. لئون هم مثل شهرزاد قصه‌گو هر بار داستانی را برای باربارا تعریف می‌کند اما تمام ماجرا مبهم است فضای کافکایی داستان آدمی را در تعلیقی مدام قرار می‌دهد تعلیق آنگاه شدیدتر می‌شود که تمامی داستان و در واقع مکالمه در پای تلفن انجام می‌گیرد و هویت دانای کل محرز نیست.

دانای کل – لئون – بنا بر موقعیت و اطلاعاتی که دارد به مخاطب خود – زن – اعمال قدرت می‌کند تا او را وادار به اعتماد کند. مساله موقعی پیچیده‌تر می‌شود که مرد مدعی هویتی‌ دیگر برای زن می‌شود.

دوگانگی یا چندگانگی هویت‌ها یا در واقع تکثر هویت‌ها در ادبیات آمریکای لاتین سابقه‌ای طولانی دارد. بورخس به خصوص بر ابهام موضوع می‌افزاید. در بعضی از داستان‌هایش راوی حتی به قهرمان داستان بدل می‌شود و در بعضی دیگر شخصی می‌شود که از یک فرد دو هویت متفاوت و حتی متضاد وجود دارد. مثلا در داستان کوتاه «مرگ دیگر» دو پدرو دامیان با دو خصوصیت متفاوت وجود دارند که اگرچه یکی هستند اما یکی در ۱۹۴۶ در محلی به نام آنتره ریوس و دیگری در ۱۹۰۴ در مالولر می‌میرد.

در اعتماد تنها این زن نیست که تغییر هویت داده می‌شود بلکه ما با چهره‌ای دیگر و هویت دیگر از مرد روبه‌رو می‌شویم. در اینجا زن داستان و خواننده کتاب بهت‌زده و معلق به همه هویت‌ها شک و حتی سعی می‌کنند از موقعیت قرارگرفته خارج شوند یعنی آنکه زن تلفن را قطع کند و از هتل خارج شود و خواننده کتاب را ببندد. اما جادویی پنهان در کار است که آنان را از این کار باز می‌دارد.

روایت در روایت یا به تعبیری واقعی‌تر قصه در قصه تاثیری عجیب ایجاد می‌کند؛ تاثیری که سرگیجه‌آور و تمام‌نشدنی است و البته چاره‌ای جز اعتماد باقی نمی‌گذارد زیرا به محض تردید در اعتماد ناگاه صدای «دانای کل» که معلوم نیست از نویسنده یا از شخصی فراتر از اوست خواننده یا حتی نویسنده را مخاطب قرار می‌دهد تا قصه‌های ناگفته یا پنهان‌مانده را بازگو کند.

در انتها دانای کل می‌گوید: «به راستی راهی برای فرار از تاریخ وجود ندارد»(!) اما تمام مساله آن است که برای «تعلیق‌شدگان» تاریخ چه مفهومی می‌تواند داشته باشد؟ آیا همان چیزی است که دانای کل روایت می‌کند و ما خیال می‌کنیم می‌دانیم و ناگزیریم که به آن اعتماد کنیم؟ یا شاید به تعبیر کوکتو «دانای کل» دروغ‌گویی است که همیشه راست می‌گوید.

نادر شهریوری (صدقی)

پی‌نوشت:

۱- آریل دورفمن، ترجمه عبدالله کوثری، ص ۱۴۳