حفظ محیط زیست با اندیشه دینی میسر است

محیط زیست در حال نابودی است دغدغه بسیاری از انسان ها, امروز به تغییر شرایط آب و هوایی باز می گردد

محیط زیست در حال نابودی است. دغدغه بسیاری از انسان‌ها، امروز به تغییر شرایط آب و هوایی باز می‌گردد.

دمای زمین نسبت به گذشته گرم تر شده ​ و دگرگونی اوضاع زیست جهان انسان، حیات را به حالت اضطراری رسانده است. پیشتر طلوع اندیشه مادی عصر آزادی انسان خوانده می شد، اما آنچنان از شواهد معلوم است، این اندیشه حالا به غروب محیط زیست منجر شده است.

نیاز انسان به محیط زیست اثبات نمی خواهد، کشاورزی، صنعت، بهداشت و بسیاری از حوزه های انسانی تابعی از طبیعت اند. حال با تخریب بی مهار طبیعت و از بین رفتن لوازم حیات انسان این سوال به وجود آمده ​ که چرا شرایط به چنین نقطه بحرانی رسید و برای تغییر آن باید چه اقداماتی انجام گیرد؟ بهبود کلی شرایط همواره باید با آگاهی از علل ایجاد شرایط موجود حاصل شود و درنگی روی مساله نشان می دهد مشکل از جایی آغاز شد که انسان خود را در مرکز جهان قرار داد. به نظر می رسد یاد آوری اندیشه دینی می تواند رفتار انسان را در قبال طبیعت اصلاح کند.

پیش از نظام مدرن و حاکمیت عقلانیت ابزاری، انسان طبیعت را تجلی خدا می دانست. به نظر انسان جهان نظمی الهی داشت و رفتار انسان نسبت به طبیعت حاکی از احترام و قدردانی بود.

زیست انسان در محیطی تحقق می یافت که خداوند با حکمت الهی زمینه آن را فراهم ساخته بود. بلایای طبیعی، امتحانی الهی در نظر گرفته می شد و بشر در پیشگاه کائنات حالتی از خشوع داشت. توان انسان در آن روزگار هنوز به حدی نرسیده بود که طبیعت را تهدید کند.

با آغاز فلسفه مدرن شاهد هستیم دکارت طبیعت را به یک ماشین مکانیکی تقلیل داد. به نظر این بنیانگذار، فلسفه مدرن انسان دارای حیات است و دیگر موجودات مانند ماشین کار می کنند و فاقد روح اند. با تسری انسانگرایی در دوران روشنگری، اخلاق بر مدار انسان مستقر شد. محوریت انسان در مرکز کائنات، تنها رفتارهایی را توجیه می کرد که به سود انسان باشد. از این رو محیط زیست انسان و طبیعت که پیشتر نقش برجسته ای در حیات داشت به فراموشی سپرده شد و منطق سود به جان زمین افتاد.

حالا این انسان بود که باید نظم جدیدی در جهان حکمفرما می کرد و همین نظم، مرام های اخلاقی جدیدی را تحمیل کرده بود که می توان قدر مشترک همه آنها را انسانگرایی دانست. بر مبنای فایده گرایی باید بیشترین سعادت (یا لذت) برای بیشترین تعداد انسان ها تخصیص یابد، نظریه رقیب فایده گرایی که از محصولات اندیشه ای فیلسوف برجسته آلمانی، ایمانوئل کانت است نیز به انسانیتی نظر دارد که هرگز وسیله قرار نمی گیرد و همواره در حکم غایت است.

از این منظر، محیط زیست از حق محروم خواهد شد. در یک طرح اقتصادی تنها حق نوع بشر باید در نظر گرفته شود و مصالح بیشترین تعداد نفوس انسانی است که توجیه گر طرح های اقتصادی خواهد بود و طبیعت در معرض تهدید افزایش دامنه حق انسانی، مظلوم پیشرفت صنعتی و تجاری خواهد بود. نگاهی به حجم درخت های نابود شده برای تولید کاغذ، نهنگ های شکار شده، باغ های آباد در کنار دریاچه های خشکیده، نتایج این نگاه را نشان می دهد.

دستاورد های پزشکی و صنعتی هرچند سلامت و تولید فراوان​در پی داشت، اما حالا شاهد آنیم که کمبود آب و مواد غذایی، تغییرات زیست محیطی در سطح جهان، آلودگی ها، سلاح های هسته ای یا بیولوژیکی، کاهش تنوع بیولوژیکی و افزایش گرسنگی و فقر نوع بشر را تهدید می کند. براساس گزارش بانک جهانی، یک سوم جمعیت جهان از بهداشت مناسب و یک میلیارد از آب آشامیدنی سالم محرومند، بیش از یک پنجم جمعیت جهان در معرض وضعیت ناسالم ناشی از دود و دوده زندگی می کنند، صدها میلیون کشاورز و بومی در تامین معاش خود که وابسته به طبیعت و نظم خودگردان آن بود ناتوان شده اند، خاک فرسایش یافته ​ و یک چهارم زمین های مشروب دچار مشکل شوری آب هستند.

تاریخ انسانگرایی از آگاهی به مشکلات ناشی از حاکمیت بشر نشان دارد. انسان های مدرن کوشیده اند همواره نقاط کور نظریه هایشان را اصلاح کنند، اما محیط زیستی که تحت مالکیت انسان است هر روز بیشتر معلول بدرفتاری های نوع بشر واقع می شود؛ بشری که خود را در استفاده از طبیعت محق می داند اگرچه حالا می خواهد درمانی بر زخم هایی که زده است بیابد، اما باز طبیعت چونان برده است و انسان چونان اربابی آزاد و چنین مالکی به دنبال بیشترین سود است.

نگاه دینی اما طبیعت و انسان را هم عرض یکدیگر می نشاند. در این نگاه طبیعت از آن انسان نیست و هر دو مملوک خداوند هستند و باید حقوق مستقلی داشته باشند؛ هر چند در دیدگاه دینی (بخصوص ادیان یکتاپرست و ابراهیمی) انسان را اشرف مخلوقات می دانیم، اما خداوند همه چیز را برای مصرف و خوشی انسان نیافریده ​ و جهان محل آزمودن انسان است.

با این نگاه می توان گفت رفتار انسان ​ نسبت ​ به طبیعت یکی از مواد امتحانی​ انسان است. رفتار کنونی انسان در قبال طبیعت و تبدیل آن به ملک طلقی برای منافع مادی که حالا آینده بشر را با تهدید نابودی مواجه کرده​، مردود شدن اشرف مخلوقات را در پی خواهد داشت.

در ادیان شرقی و بویژه در آیین مائو و کنفوسیوس ما شاهد نوعی سرسپردگی به طبیعت هستیم. این سرسپردگی درست برعکس منطق جدیدی است که طبیعت را سرسپرده انسان می داند و فرزند آدم در سودای غلبه بر طبیعت است. هرچند داستان در ادیان ابراهیمی و بخصوص اسلام متفاوت است، اما قرآن نیز ترجیح انسان را بر طبیعت، به خاطر جانشینی خداوند می داند، خلافتی که خود رفتاری خداگونه ​می طلبد.

قرآن کریم البته با اشاره به خلافت انسان در نظام طبیعت، آن را از نشانه های خود عنوان کرده است. در قرآن کریم موجودات دارای روح اند و به تسبیح خداوندمی پردازند. ما شاهدیم که از طبیعت به عنوان نعمت و مایه کرامت انسان یاد شده و انسان از ایجاد فساد در نظام طبیعی نهی شده است.

آیاتی در قرآن، محیط زیست را حق همگانی دانسته است، خداوند در قرآن می فرماید: «و اوست آن (آفریننده ای) که همه آنچه درزمین است، برای شما آفرید.» (بقره/۲۹) این آیه بهره برداری از منابع و منافع زمین را متعلق به همه انسان ها در همه زمان ها می داند که باید به طور اصولی و صحیح در جهت رفع نیازها و رعایت دیگر انسان ها در همه دوره ها صورت پذیرد. از این رو به نظر می رسد تخریب طبیعت برای رسیدن به سودی آنی برای نسلی که در زمان حال زندگی می کند، مخالف منطق دینی رفتار با محیط زیست باشد، چراکه بر اساس چنین منطقی، «خداوند زمین را برای همگان (یعنی همه نسل ها) آفریده است.» (الرحمن/۱۰)

خداوند انسان را خلیفه خود در زمین قرار داده و طبیعت را برای روزی انسان مقرر کرده ​، اما این منبع روزی باید برای همیشه باقی بماند. درست نیست طبیعت را به بهانه حاکمیت انسان نابود کرد، زیرا این رفتار نابودی خود انسان را به دنبال خواهد داشت.

نگاه دینی برخلاف نگاه مدرن طبیعت را مستقل از انسان نمی داند و آن را برای حیات ضروری قلمداد می کند. پیشرفت، محصول اعمال نظر انسان بر طبیعت است، اما ظرافت نگاه دینی در حفظ طبیعت، نجات انسان را در حفظ همین طبیعت می داند، آنچه امروز به فراموشی سپرده شده و حالا عواقب آن دامنگیر انسان شده است.

میثم قهوه چیان