خاطرات تلخ و شیرین باغ ایرانی

باغ، واژه‌ای فارسی است که در زبان‌های پهلوی و سغدی نیز به همین شکل (BAGH) به کار برده می‌شد. برخی واژه باغ را مشترک در فارسی و تازی می‌دانند و بعضی نیز بر آنند که این واژه در اصل تازی …

باغ، واژه‌ای فارسی است که در زبان‌های پهلوی و سغدی نیز به همین شکل (BAGH) به کار برده می‌شد. برخی واژه باغ را مشترک در فارسی و تازی می‌دانند و بعضی نیز بر آنند که این واژه در اصل تازی بوده است. واژه باغ معادل پردیس است که خود لغتی وام گرفته شده از زبان مادی (پارادئزا) به معنی باغ و بوستان است.

باغ، مفرح فضایی است که ایرانیان از دیرباز بر ساخت و آبادانی‌اش همت گماشتند و برای سرسبزی و زیبایی‌اش تلاش‌ها کرده‌اند و زمان‌های دراز بر طرحش اندیشیده‌اند. بی‌شک باید ایرانیان را جزو نخستین ملت‌های باغ ساز دنیا به شمار آورد که بسیاری دیگر از تمدن‌ها نیز پیرو آنان بوده‌اند. شاید هوای گرم و خشک حاکم بر این سرزمین، رویای زیستن در بهشت را بیشتر در دلشان برافروخته و لاجرم خلاقیتشان را به این سمت رانده است، طوری که حتی نام این فضاهای سرسبز ایرانیان بلندآوازه گشته و زبان به زبان گسترش یافته است.

از دوران هخامنشیان و بعد از آن سراسر ایران از باغ‌های بزرگ و باشکوه پر بوده است. ویل دورانت در تاریخ تمدن (عصر ایمان) در این‌باره می‌نویسد: باغ به سبک ایرانی مورد تقلید سایر ملل نیز قرار گرفته، در بین مسلمانان و اعراب و در هندوستان هم رواج یافته و در قرون وسطی موجب الهام اروپاییان گردیده است. کاخ الحمرا در اسپانیا، ورسای در فرانسه و تاج محل در هندوستان را شاید بتوان از مهم‌ترین نمونه‌های شاهد بر این مدعا دانست.

مهم‌ترین مشخصه باغ ایرانی که آن را در یک نگاه از باغ‌های دیگر ملل جهان متمایز می‌سازد، هندسه حاکم بر آن است، چراکه طرح کالبدی آن بر اساس ساختار هندسی بسیار دقیق، حساب شده و منحصر بفرد شکل یافته است که در آن از اشکال مربع و مستطیل استفاده می‌شود. نقشه باغ ایرانی از تعدادی خطوط و محورهای قوی تشکیل شده است که باغ را به ۴ قسمت اصلی تقسیم می‌کنند. محورهای اصلی باغ همیشه بر مهم‌ترین مسیرهای عبوری آن منطبق هستند. محل تلاقی محورهای اصلی نیز از مهم‌ترین نقاط باغ است که محل احداث کوشک (عمارت ویلایی تابستانی) یا استخر خواهد بود که این دو نیز از مهم‌ترین اجزای باغ ایرانی‌ هستند.

طرح و ساختار باغ ایرانی قدمتی چند هزار ساله دارد که شاید بتوان اولین نمونه از آن را در اکتشافات باستان‌شناسی باغ سلطنتی کورش در پاسارگاد که سال‌ها پیش توسط دیوید استروناخ تهیه شده است، مشاهده کرد. در مورد ریشه ساختار هندسی باغ ایرانی نظرات متعددی مطرح است که از مهم‌ترین آنها می‌توان از تئوری‌هایی نام برد که ۴ عنصر مقدس آب، باد، آتش و خاک را ریشه فلسفی این طرح برشمرده‌اند. طرح هندسی باغ ایرانی را در نقوش فرش‌های اصیل ایرانی، ظروف سفالین و دیگر هنر‌های تصویری نیز می‌توان مشاهده کرد.

محصور بودن، دیگر شاخصه مهم باغ ایرانی است که برگرفته از روحیه درونگرای مردم این سرزمین است و در دیگر بناهای ایرانیان نیز به صورت عاملی مهم و تاثیرگذار تبلور یافته است.

دیوارهای ضخیم و بلند خشتی و چینه‌ای که دور تا دور باغ مستطیل شکل ایرانی را احاطه کرده‌اند ساکنان آن را امنیت خاطر می‌بخشند و در امان می‌دارند. در دوران صفوی که امنیت ناشی از حکومت مقتدر بر کشور سایه می‌افکند، دیوار باغ‌ها با ارتفاع و ضخامت کمتری به اجرا درمی‌آید و در بعضی موارد نیز مشبک می‌شود.

شاکله اصلی باغ ایرانی مانند دیگر بخش‌های معماری ایران، تا اواسط دوران حکومت قاجار مورد احترام بود و از این زمان اندک اندک در توفان تجدد و غربگرایی، شاخ و برگش درهم می‌شکند و دستخوش تغییرات و بدعت‌های جدی می‌شود و زمانی نیز در آستانه فراموشی قرار می‌گیرد.

باغ‌های ایران در طول تاریخ محل وقوع بسیاری از رویدادهای مهم تاریخی و نظاره‌گر بسیاری از اتفاقات سرنوشت‌ساز بوده‌اند.

تاجگذاری شاهان، قتل نخبگان، اعدام آزادیخواهان، دفن عارفان و... همه از جمله رویدادهایی بوده‌اند که در ۲۵۰۰ سال گذشته، باغ‌های ایرانی شاهد آن بوده‌اند. نگهداری هر باغ ایرانی، کمکی است به حفظ و یادآوری این خاطرات تلخ یا شیرین تاریخی.