پیدایش تئاتر در فرهنگ جهانی

پیدایش آثار نمایشی در یونان, قدمتی طولانی دارد و جایگاه اصلی را در آن, ابتدا داستان های حماسی و سپس اشعار تغزلی «ایلیاد», «اودیسه», آثار شاعران غزل سرای قرن ششم قبل از میلاد به خود اختصاص می دهد

● جستاری كوتاه در سیر تاریخی پیدایش درام از یونان تا روم

▪ پیدایش آثار نمایشی و تئاتر یونان باستان

پیدایش آثار نمایشی در یونان، قدمتی طولانی دارد و جایگاه اصلی را در آن، ابتدا داستان‌های حماسی و سپس اشعار تغزلی («ایلیاد»، «اودیسه»، آثار شاعران غزل‌سرای قرن ششم قبل از میلاد) به خود اختصاص می‌دهد.

ظهور آثار نمایشی و تئاتر یونان، با بازی‌های آیینی ارتباط دارد. این بازی‌ها به خدایان زراعت، دمترا، دختر او كورا و دیانیس، اختصاص داشتند و اغلب به درام مذهبی تبدیل شدند.

دیانیس، خدای نیروهای خلّاقه و هنری طبیعت به حساب می‌آمد. بعدها او خدای شراب و سپس خدای شعر و تئاتر شد. سمبل‌های دیانیس گیاهان به‌ویژه تاك بود. اغلب او را به صورت گاو نر یا بز، ترسیم می‌كردند.

در جشن‌هایی كه به افتخار دیانیس بر پا می‌شد نه‌تنها سروده‌های مذهبی و رسمی بلكه سرودهای شاد، خوانده می‌شد. افرادی كه لباس مبدل به تن می‌كردند و ملتزمان ركاب دیانیس بودند، شادی پر سر و صدایی ترتیب می‌دادند. شركت‌كنندگان راهپیمایی جشن، صورت خود را به شراب آغشته می‌كردند، ماسك می‌زدند و پوست بز، می‌پوشیدند.

از میان بازی‌ها و سرودهای آیینی جشن‌های دیانیس، سه ژانر درام یونان باستان رشد كردند: تراژدی، كمدی و كمدی هجو. تراژدی جنبه جدی كیش دیانیس را منعكس می‌كرد و كمدی جنبه كارناوالی هجوی آن را. درام هجوی توسط ژانر میانی ارائه می‌شد. بازیگران شاد و پایان خوش جایگاه آن را در جشن‌هایی كه به افتخار دیانیس بر پا می‌شدند تعیین می‌كرد؛ نمایش هجوی خاتمه‌ای شد برای نمایش‌های تراژیك.

خود كلمات تراژدی و كمدی می‌توانند چیزهای زیادی از نحوهٔ پیدایش درام یونان، بگویند. «تراژدی» از دو كلمه یونانی تراگوس «بز» و اده «سرود» آمده است به معنی «سرود بزها». این كلمه‌ ما را به سمت هجوهای هم‌سفران دیانیس، سوق می‌دهد، موجودات پاب‍‍ُزی كه دلاوری‌ها و رنج‌های خدا را، مدح می‌كردند. كمدی از كلمه كُمس و ادا آمده است. كمس راهپیمایی جمعیت مست با لباس مبدل در جشن‌های روستایی و به افتخار دیانیس است كه ضحك و شوخی نثار هم می‌كنند. پس می‌توان گفت كمدی یعنی «سرود عیِِّاشان».

تراژدی یونان، اغلب موضوعات خود را از اساطیری می‌گرفت كه برای هر فرد یونانی

به‌خوبی معروف بود. نمایشنامه‌نویس با استفاده از لفافهٔ اسطوره‌شناسی در تراژدی، حیات سیاسی اجتماعی جامعه معاصر را منعكس، و دیدگاه‌های فلسفی، دینی و اخلاقی خود را بیان می‌كرد. به همین دلیل نمایش‌های تراژیك در تربیت سیاسی اجتماعی و اخلاقی شهروندان، نقش به‌سزایی داشت.

سرانجام در نیمهٔ دوم قرن ششم قبل از میلاد، تراژدی توسعه چشمگیری پیدا كرد. تاریخ یونان باستان نشان می‌دهد كه اولین شاعر تراژدی آتن تسپیس (قرن ششم پیش از میلاد) بوده است. اجرای اولین تراژدی او، بهار سال ۵۳۴ پیش از میلاد در جشن دیانیس‌های كبیر صورت گرفت و این سال به عنوان سال تولد تئاتر جهان، پذیرفته شد.

كامل كردن ماسك‌ها و لباس‌های تئاتری را به تسپیس نسبت می‌دهند. اما نوآوری اصلی تسپیس جدایی یكی از اجراكنندگان و هنرپیشه‌ها از كر، بود. این هنرپیشه می‌توانست از ك‍ُر، سؤال كند، به سؤالات ك‍ُر، جواب دهد، در جریان كار پرسناژهای مختلف را توصیف و صحنهٔ اجرا را ترك كند یا دوباره به آن برگردد.

بدین ترتیب تراژدی اولیه یونان گفت‌وگوی ویژه بین این هنرپیشه و ك‍ُر بود. ضمناً اگرچه رشتهٔ هنرپیشه‌ها از نظر تعداد در درام اولیه، خیلی زیاد نبودند و نقش اصلی را ك‍ُر بازی می‌كرد اما دقیقاً هنرپیشه از همان ابتدای حضور حامل شروعی پ‍ُرانرژی و مؤثر بود.

موضوعات معیشتی بیشتر از تراژدی، به كمدی ملحق شد و به‌تدریج موضوع حاكم بر كمدی و تنهاترین موضوع آن شد، اگرچه در كل كمدی مثل سابق مختص دیانیس به حساب می‌آمد. بدین ترتیب نمایش‌های كوتاهی با مضامین معیشتی و مسخره‌آمیز هجوی اجرا شد. این نمایش‌های بدیهه، شكل اولیه تئاتر مردمی خنده‌دار را ارائه داد كه لال‌بازی (میم) نامیده شد. قهرمانان لال‌بازی‌ها چهره‌های سنتی تئاتر ملی بودند؛ برندهٔ غمگین، دزد بازار، دانشمند شارلاتان، ساده‌لوح، احمق‌تر از همه و نظایر آن.

نمایش‌های كمدی قرن پنجم پیش از میلاد، از لحاظ محتوایی سیاسی بود و پیوسته مسائل نظام سیاسی، سیاست خارجه دولت آتن، مسائل تربیتی جوانان، مبارزات ادبی و غیره را مطرح می‌كرد.

به‌روز بودن كمدی باستان، كار را دشوارتر می‌كرد چراكه این كمدی آزادی كامل در توصیف كاریكاتوری شهروندان مختلف حتی با نام واقعی آن‌ها را داشت (شاعران اشیل، سوفوكل، اوریپید، آگافون، رهبر دموكرات‌های آتن كلئون، فیلسوف سقراط و دیگران). ضمناً كمدی باستان معمولاً چهره‌ای خاص و منحصر به فرد را خلق نمی‌كند بلكه چهره‌ای همگانی و نزدیك به چهرهٔ كمدی تئاتر مردمی می‌آفریند. برای نمونه، سقراط در «ابرهای» آریستوفان ویژگی‌های یك شخص حقیقی را ندارد بلكه تمامی خصوصیات یك دانشمند حقه‌باز را دارد كه خود یكی از نقاب‌ها و چهره‌های دلخواه كارناوال‌های مردمی است. این كمدی فقط در شرایط دموكراسی برده‌داری آتن می‌توانست وجود داشته باشد.

▪ تئاتر آتن دموكراتیك

هنر تئاتر یونان باستان اوج شكوفایی خود را در آثار هنرپیشه‌های تراژیك قرن پنجم قبل از میلاد، اشیل و سوفوكل، به دست آورد. خلاقیت اشیل با دورهٔ شكل‌گیری حكومت دموكراتیك آتن، مرتبط بود. این حكومت در زمان جنگ‌های ایران و یونان و با توقف كوتاهی از سال ۴۴۹ ـ ۵۰۰ قبل از میلاد تشكیل شد كه برای سیاست‌های دولت یونان جنبه آزادی‌بخش داشت.

اشیل در الفسین، نزدیك آتن، به دنیا آمد. معروف است كه اشیل در نبردهای مارافون و سالامین شركت كرد. او همچون یك شاهد عینی نبرد سالامین را در تراژدی «ایرانی‌ها» توصیف كرده است. اشیل كمی قبل از مرگ خود به سیسیل رفت و همان‌جا درگذشت.

اشیل حدود هشتاد تراژدی و درام هجوی، نوشته است كه تنها هفت تراژدی او به طور كامل به دست ما رسیده است. از دیگر آثار او فقط قطعات كوچكی باقی مانده است. دیدگاه و جهان‌بینی او در نوع خود مذهبی اسطوره‌ای بود. وی معتقد بود نظمی ابدی وجود دارد كه از عملكرد قانون عدالت جهانی تبعیت می‌كند.

انسان آزاد و غیرآزادی كه قانون عدالت را نقض كرده است از سوی خداوند مجازات خواهد شد و تعادل و توازن برقرار می‌شود. عقیده بر اجتناب‌ناپذیری جزا و شكوه عدالت در همه تراژدی‌های اشیل جریان دارد. اشیل به تراژدی‌های خود هنرپیشهٔ دوم را راه داد و توسط او امكان تجزیه و تحلیل عمیق‌تر درگیری تراژیك را فراهم آورد و جنبهٔ تأثیرگذاری نمایش و اجرای تئاتری را تشدید كرد و این تحول واقعی بود در تئاتر. به جای تراژدی‌های قدیمی كه هنرپیشهٔ واحد همراه كر، كل نمایش را دربرمی‌گرفت، تراژدی جدیدی متولد شد كه در آن پرسناژها روی صحنه با یكدیگر برخورد، و خود، بی‌واسطه، اعمال و رفتار خود را توجیه می‌كردند.

از میان تراژدی‌های این درام‌نویس بزرگ كه تا زمان ما باقی مانده است تراژدی‌های زیر خاص هستند:

«ایرانیان» (۴۷۲ قبل از میلاد)،‌ كه در آن پیروزی یونانیان بر ایرانیان در نبرد دریایی جزیره سالامین (۴۸۰ قبل از میلاد) مدح می‌شود؛ «پرومتی پریكوونی» [پرومته در زنجیر] كه می‌تواند معروف‌ترین تراژدی اشیل باشد.

در این تراژدی از شجاعت پرومتهٔ نابغه صحبت شده است كه به مردم آتش هدیه كرد و به همین دلیل به‌شدت مجازات شد و تریلوژی «ا‌ُرست» (۴۵۸ قبل از میلاد). معروف است نمونهٔ كاملی از این اثر در دست است كه در آن استادی اشیل به اوج خود رسیده است.

اشیل به بهترین افشاكنندهٔ تمایلات اجتماعی زمان خود معروفیت دارد. او در تراژدی‌های خود پیروزی اصول ترقی‌خواهانه را، در توسعه جامعه، در ساختار حكومتی و اخلاق نشان می‌دهد. خلاقیت او تأیید فراوانی بر گسترش اشعار و آثار دراماتیك جهانی گذاشت.

به جای اشیل، سوفوكل (۴۰۶-۴۹۶ پیش از میلاد) وارد تئاتر شد و سنت او را ادامه داد اما هم‌زمان نوآوری‌های خاص خود را در خلاقیت تراژدی، به كار بست. سوفوكل، از خانواده‌ای مر‌ّفه بود. پدر او دارای كارخانه اسلحه‌سازی بود. او تحصیلات خوبی كسب كرد و در سال ۴۸۶ پیش از میلاد در كنكور درام‌نویسان اولین موفقیت خود را نسبت به اشیل به دست آورد. سوفوكل همچنین در هیئت حكومتی و دولتی دخالت داشتند و دارای پست حساسی در دولت بود. وی به عنوان سردار انتخاب شد و همراه پریكول در مأموریت بر ضدجزیره ساموس كه می‌خواست از آتن جدا شود شركت كرد.

از میان بیش از ۱۲۰ تراژدی سوفوكل فقط هفت تراژدی او در دست است. تراژدی‌های سوفوكل ویژگی‌های جدیدی در خود داشتند. اگر در تراژدی‌های اشیل قهرمانان اصلی، خدایان بودند، در تراژدی‌های سوفوكل، مردم نقش اصلی را ایفا می‌كردند؛ اگرچه حتی از حقیقت دور بودند. به همین دلیل است كه در مورد سوفوكل می‌گویند او تراژدی را مجبور كرد تا از آسمان به زمین بیاید. توجه اصلی سوفوكل به انسان و تأثیرات روحی او معطوف است. البته در سرنوشت قهرمانان او تأثیر خدایان حتی اگر در جریان عمل حضور نیابند، مشهود است و این خدایان، همچنان توانا هستند و همچون خدایان تراژدی‌های اشیل می‌توانند انسان را در هم بكوبند و براندازند. اما سوفوكل بیشتر مبارزهٔ ‌انسان را برای تحقق اهداف خود به تصویر می‌كشد. احساس و افكار او، رنجی را كه نصیبش شده است نشان می‌دهد. آثار سوفوكل پیچیده و پ‍ُرتضاد است. تراژدی‌های او نه فقط شكوفایی بلكه بحران رو به رشد نظام سیاسی را كه با مرگ دموكراسی، خاتمه می‌یافت منعكس می‌كرد.

تراژدی یونان با آثار سوفوكل به تكامل خود رسید. سوفوكل بازیگر را وارد تراژدی كرد، بخش گفت‌وگوی خنده‌دار را افزایش و تأثیر گروه ك‍ُر را كاهش داد. نمایش زنده‌تر و موفق‌تر شد؛ به‌طوری كه هم‌زمان سه بازیگر روی صحنه اجرا می‌كردند و به حركات و رفتارهای خود توجیه می‌دادند. با همه این‌ها ك‍ُر در تراژدی‌های سوفوكل، نقش مهمی داشت.

مشهورترین تراژدی‌های سوفوكل، از مجموعه اسطوره‌های تبان است: [آنتیگونا] (حدود ۴۴۲ قبل از میلاد)، «شاه ادیپ» (حدوداً ۴۲۹ قبل از میلاد)، «ادیپ در كلونوس» (سال ۴۴۱ پیش از میلاد و پس از مرگ سوفوكل به اجرا درآمد). اساس این تراژدی‌ها كه در زمان‌های مختلف نوشته و اجرا شده است، اسطوره‌ای است دربارهٔ پادشاه تب، ادیپ و اتفاقات ناگواری كه باعث برانداختن نسل او شد.

تراژدی‌های سوفوكل تجس‍ّم هنری آرمان‌های شهروندی و اخلاقی دموكراسی برده‌داری یونان باستان و دوره شكوفایی آن بودند. این آرمان‌ها عبارت بودند از برابری سیاسی و آزادی همه شهروندان، خدمت بی‌دریغ به وطن، احترام به خدایان، شرافت تمایلات و احساسات انسان‌های توانای با روحیه.

● تئاتر روم

▪ ریشه‌های تئاتر روم

ریشه‌های تئاتر و نمایشنامه‌نویسی روم همچون ریشه‌های تئاتر و نمایشنامه‌نویسی یونان به بازی‌های آیینی و اجزاء و عناصر كارناوالی غنی آن، برمی‌گردد. برای مثال جشن زحل به افتخار ربانیت الهه ایتالیایی، زحل. ویژگی‌ این جشن عوض كردن روابط اجتماعی معمولی بود؛ خدایان را برای زمانی «برده» و بندگان را زمانی «خدا» می‌ساختند.

یكی از ریشه‌های تئاتر روم جشن‌های زراعت و جمع‌آوری محصول بود. همچنین در دوره‌های زمانی مختلف وقتی كه روم فرقه كوچك لاتسیوم را در خود داشت، در روستاها، جشن‌هایی در ارتباط با پایان فصل درو، برگزار می‌شد. در این جشن‌ها، سرودهای شاد و نسبتاً‌ خشن و خالی از ظرافت خوانده می‌شد. این سرودها در قرن‌های آتی نیز خوانده شد و در آن‌ها مبارزات اجتماعی بین مردم عامی و اشراف‌زادگان انعكاس پیدا كرد.

شكل دیگری نیز از تئاترهای ابتدایی، ساتور بود. آنچه در ساتور اهمیت داشت رقص‌های بی‌صدای رقصندگان اتروس بود. در سال ۳۶۴ قبل از میلاد روم دچار مد دریایی شد. برای به رحم آوردن خدایان تصمیم گرفتند نمایش‌های تئاتری ترتیب دهند. بنابراین از اتروس‌ها دعوت شد؛ هنرپیشه‌های رقصنده‌ای كه رقص خود را به همراهی ساز فلوت اجرا می‌كردند. جوانان رومی شروع به تقلید از هنرمندان اتروسی كردند و به رقص‌های خود صحبت‌های خنده‌دار كه البته موزون نیز بود و نیز ایما و اشاره افزودند. بدین ترتیب ساتورها تشكیل شدند (كه در لغت به معنی «مخلوط» است).

ساتورها، نمایش‌های تئاتری با ویژگی‌های كمیك و معیشتی بودند كه گفت‌وگو، شعر، موسیقی، رقص را در خود داشتند.

یكی دیگر از انواع نمایش‌ها با ویژگی كمیك آتلان بود كه از قبایل دیگر ساكن شبه‌جزیرهٔ آنپنین گرفته شده بود كه روم مدام با آن‌ها در حال جنگ بود. جوانان به این بازی‌ها جلب شدند و به ترتیب دادن آن‌ها در روزهای جشن پرداختند.

بدین ترتیب، در روم تقریباً همان نمایش‌های آیینی كه در یونان باستان مرسوم بود وجود داشت. اما تئاتر مردمی از حالت نطفهٔ ضعیف تئاتر، پیش‌تر نرفت و این به دلیل ساختار محافظه‌كارانه زندگی روم و مقاومت شدید كشیش‌ها بود. بنابراین اسطوره‌شناسی مستقلی كه در یونان در حكم «اساس و زرادخانهٔ» هنر از جمله هنر نمایش بود تشكیل نشد.

▪ تئاتر دورهٔ جمهوری روم

رومی‌ها، نمایشنامه‌ها و آثار دراماتیك را به صورت آماده از یونانی‌ها گرفتند و پس از آنكه آن را با مفاهیم و علایق خود دمساز كردند به ترجمه آن‌ها پرداختند.

پس از جنگ اول پانیك در بازی‌های جشن سال ۲۴۰ قبل از میلاد تصمیم گرفته شد تا نمایش‌های دراماتیك ترتیب داده شود. اجرای نمایش را به یك یونانی به نام لیوی آندرونیك كه در اسارت سناتور روم بود، سپردند. سناتور روم به او نام لاتینی لیوی داده بود. لیوی پس از آزادی در روم ماند و به آموزش زبان یونانی و لاتین به فرزندان اشراف پرداخت. این معلم، تراژدی را نیز به اجرا درآورد. همچنین ممكن است كمدی، توسط او از نمونه یونانی ساخته شده باشد و یا شاید فقط توسط او از زبان یونانی به زبان لاتین ترجمه شده باشد. این اجرا اولین تكان و حركت را به گسترش تئاتر روم، داد.

گنی نوی (حدوداً ۲۰۱-۲۸۰ قبل از میلاد) نمایشنامه‌نویس از سال ۲۳۵ قبل از میلاد شروع به اجرا و به روی صحنه آوردن نمایشنامه‌های خود كرد، با دلایل كافی می‌توان او را اولین شاعر اصیل روم نامید. بیشترین شهرت وی، در عرصهٔ‌ كمدی است. نوی بنیانگذار آن نوع كمدی ادبی است كه اصلاح كمدی معیشتی یونان را با خود دارد. كمدی‌های ادبی در طول قرون دوم و سوم قبل از میلاد در روم به اجرا درآمد.

ادامه‌دهندهٔ كار نوی، به عنوان نویسندهٔ آثار كمیك، هم‌دوره‌ای كوچك اوتیت ماكتسی پلاوت بود. آثار او به آن دوره‌ای برمی‌گردد كه روم از یك كشور بر پایهٔ اقتصاد كشاورزی تبدیل به دولتی قوی در منطقهٔ مدیترانه شده بود. به عقیده مشترك قدیمی‌ها، پلاوت یكی از بزرگ‌ترین نمایندگان سبك كمدی ادبی بوده است.

او توانست به شكلی ماهرانه كمدی آتیك نوین را به عوامل آتلان مردمی روم، به دلقك‌بازی و زنده بودن نمایش، به شوخی‌های اغلب قبیح اما نكته‌پردازانه، اتصال دهد.

پوبلی ترنتسی آفر، كه همچون پلاوت در ژانر كمدی فعالیت می‌كرد به نسل بعدی درام‌نویسان متعلق بود. او اهل كارفاگن بود اما هنوز بچه بود كه به روم آورده شد و در اسارت سناتور رومی قرار گرفت. سناتور با توجه به توانایی‌های برجسته این جوان، امكانات تحصیل او را فراهم آورد و سپس او را آزاد كرد.

ترنستی شش كمدی نوشت كه همگی آن‌ها تا زمان حال باقی مانده‌اند. بر طبق معمول او موضوعات این آثار را از مناندر اقتباس می‌كند ضمن اینكه آگاهانه از ویژگی‌های یونانی آن‌ها تبعیت می‌كند. درگیری‌ها در كمدی‌های ترنتسی جنبه خانوادگی دارد و هدف اصلی درام‌نویس، انسانی كردن آداب و اخلاق است. ترنتسی تمایل دارد كه به شخصیت‌های آثار خود، جنبه روانشناختی عمیق‌تری بدهد و چهره‌هایی زنده و جذاب خلق كند. یكی از كمدی‌های مشهور او، تحت عنوان «برادران» (۱۶۰ قبل از میلاد) مسئله مربوط به تربیت جوانان را مطرح می‌كند. در این كمدی، دیدگاه‌های جدیدی حاكم است و ارائه‌دهنده آن معتقد است كه باید نسبت به حیله‌های جوانان، باگذشت بود.

آن‌ها را نه با تنبیه و مجازات بلكه با نصایح نیك، تربیت كرد. ترنتسی را می‌توان از پیش‌كسوتان درام نوین اروپا دانست. تئاتر اروپا، بارها به آثار او رجوع كرده است. تأثیر كمدی‌های «فرمیون» و «برادران» او را می‌توان در آثار ژ.ب. مولیر احساس كرد.

تمایل به گرایش‌های علوم انسانی در نمایشنامه‌نویسی در قرن هجده و در دورهٔ شكل‌گیری درام «بازاری» بورژوازی ایجاد شد. دیدرو، ترنتسی را استاد خود معرفی می‌كند. لسینگ ضمن اینكه كمدی «برادران» را خیلی عالی می‌دانست در «درام‌نویسی هامبورگ» تحلیلی از آن ارائه می‌دهد.

مژگان فرازی

منبع: www.student.ru