قالیبافی هنر دست زنان ترکمن

قالی یا فرش ترکمن از دیرباز در میان مردم ایران زمین و جهان زبانزد بوده است. خیلی پیشترها یعنی در حدود سال ۵۸۰ هجری شمسی مارکوپولو، جهانگرد معروف ایتالیایی، قالی ترکمن را تحسین …

قالی یا فرش ترکمن از دیرباز در میان مردم ایران زمین و جهان زبانزد بوده است. خیلی پیشترها یعنی در حدود سال ۵۸۰ هجری شمسی مارکوپولو، جهانگرد معروف ایتالیایی، قالی ترکمن را تحسین کرده ودر مورد آن می نویسد: «زیباترین فرش های دنیا، پارچه هایی از ابریشم قرمز و رنگ های بسیار زیبا و دلپسند را زنان ترکمن می بافند.». فرش ترکمن در همان سالها و پس از آن، بهترین فرش آسیای مرکزی بوده است. تمام فرشهای ترکمن که اکثرا"ترکیب هنرمندانه و زیبایی از رنگهای سرخ و سرخ تیره، سبز غلیظ و سنگین، زرد تیره، رنگ نارنجی، رنگ سفید و لاکی و رنگهای سورمه‏ای می باشند، امروزه نیز همچون گذشته زینت بخش خانه ها و سالنهای مجللی می باشندکه جلوه ای خاص و زیبایی شایسته ای به منازل می بخشد و تحسین همگان را بر می انگیزد.

هنر قالی بافی در بین مردم ترکمن چکیده ای است از ذوق ، صنعت ، سلیقه ، حوصله و بردباری مردم این دیار که با خون آنها عجین شده و از نسل های گذشته به نسل امروزی رسیده است. هنر قالی‏بافی در ترکمن‏صحرا تنها به دست زنان زحمتکش و هنرمند انجام می‏شود. این هنر از مادر به دختر منتقل می‏شود و به مثابه ثروتی در دست زنان و دختران است. البته هنر زن ترکمن تنها محدود به قالی‏بافی نمی باشد بلکه نمدمالی، سوزن‏دوزی، خورجین و گلیم‏بافی، از جمله هنرهای این زنان توانمند می باشند.

از میان این هنرها، قالی‏بافی در اقتصاد خانواده نقش مهمتری دارد. به همین دلیل در بیشتر خانه‏ها یا آلاچیق ترکمنها یک دستگاه قالی‏بافی دیده می‏شود که زنان یا دختران خانواده بر روی آن به قالی‏بافی مشغولند. به این ترتیب زنان هنرمند ترکمنی در نتیجه مساعی و مهارت و استعداد هنری‏شان نقش بسیار بارز و گسترده‏ای در اقتصاد خانواده خود دارند و در حقیقت به طور گسترده و فزاینده‏ای به درآمد خانوار خود می‏افزایند. نخی که برای تار قالی مصرف می‏شود از شهر خریداری می‏شود اما پشم قالی را که گره‏های قالی را با آن می‏بافند، خود از پشم گوسفند می‏چینند.آنان پشم را در ابتدا شسته و بعد از خشک کردن با شانه پایه‏دار شانه می‏کنند. پشم شانه شده را با دوک ساده‏ای می‏ریسند.

معمولاً زنان مسن به ریسیدن و تابیدن و گاهی رنگ‏آمیزی پشم می‏پردازند و دختران کوچک و دختران و زنان جوان که چشمانی حساس و انگشتانی ظریف و باریک دارند به بافتن قالی مشغول می‏شوند. تبحر دختران و زنان در قالیبافی به حدی است که بدون نیاز به نقشه محل شروع و انجام هر نقش را در زمینه قالی می دانند و با مهارت و ظرافت خاصی شروع به نقش آفرینی می کنند که امروزه در اندازه ها و انواع مختلف بصورت قالی و قالیچه و گلیم و ... در سراسر دنیا داد و ستد می شود.

قالی هایی که به دست زنان ترکمن بافته می شود موارد استفاده فراوانی دارد. «خالی» نوعی قالی برای تزیین و آرایش خانه است، «نمازلیق» قالیچه های بسیار کوچکی است که روی آن نماز می خوانند ، «قاپی گلیم» قالی هایی نه چندان بزرگ است که بر جلوی در ورودی خانه ها می اندازند و ده ها نام دیگر بر انواع قالی هایی که به دست زنان و دختران ترکمن بافته می شود که موارد استفاده گوناگونی دارد. از طرح های معروفی که زنان ترکمن با آن قالی خود را زینت می دهند می توان به «ماری گل»، «تکه گل»، «درنق گل»، «قفسه گل» اشاره کرد. «امبری» در این باره می نویسد: «یکی از صنایع مهم آسیای میانه که محصول آن از راه ایران و قسطنطنیه به اروپا می رسد قالی است که مرهون ذوق و مهارت زنان ترکمن است و گذشته از درخشندگی و استحکام بافت، شگفت انگیزتر آن است که زنان چادرنشین تا این اندازه در طراحی و قرینه سازی صاحب ذوق هستند و در بسیاری از موارد نسبت به کارگران اروپایی برتری دارند و قالیبافی سبب ایجاد کار برای گروه زیادی از دختران و زنان جوان شده است.»

قالی ترکمن معرف نبوغ ذاتی وهنر واستعداد سرشار بانوان این دیار می باشدو می تواند در صادرات غیرنفتی کشور واشتغال زایی سهم بسزایی داشته باشد. شایسته است رکودی را که طی دو دهه اخیر در بازار فرش دستبافت ایران به دلیل برخی مشکلات ایجاد شده و از درخشش آن کاسته، با حمایت و هدایت این صنعت از سوی دولت و مسئولین دوباره رونق یابد و بانوان ترکمن با اطمینان خاطر و با صلابتتر بتوانند موسیقی زندگی ترکمن که همان صدای ضربات یک نواخت شانه بر تار و پود قالی است، را بنوازند.

اذر هیو جی