شرق عزیز, شرق محروم

اگر طرح توسعه چابهار سرعت یابد می تواند به عنوان مركز فعالیت های تجاری ـ صنعتی و كشتیرانی كشورهای آسیای میانه, كشورهای حاشیه خلیج فارس, شرق آفریقا, كشورهای همجوار دریای سرخ و بخش های شمال غربی چین و هند مورد استفاده قرار گیرد

وقتی سخن از «طرح توسعه محور شرق» به میان می آید یك معنا در خود نهان دارد و آن این كه محور شرق توسعه نیافته، یا لااقل به میزان دیگر نقاط كشور توسعه نیافته است.

نادیده گرفتن «طرح آمایش سرزمین» در برنامه های توسعه به عدم توازن توسعه منطقه ای منجر شده است. به گونه ای كه برخی مناطق بیشتر و برخی كمتر از توسعه برخوردار شدند. با تقسیم ایران به دو نیمه «غربی ـ شمالی» و «شرقی ـ جنوبی» به خوبی عدم تعادل منطقه ای و سرزمینی مشخص می شود. مثلاً در حالی كه نیمه «شرقی ـ جنوبی» ۵۵ درصد از وسعت سرزمین را به خود اختصاص داده تنها ۱۰‎/۲ درصد جمعیت كشور را در خود جای داده و ۸۹‎/۸ درصد دیگر جمعیت در ۴۵ درصد از وسعت پهنه سرزمینی سكنا گزیده اند. نیمه «شرقی ـ جنوبی» ۱۳ درصد از كل شاغلین را در خود جای داده و ۸۷ درصد دیگر شاغلین در نیمه «غربی ـ شمالی» هستند.

در زمینه مسائل زیربنایی مثل راه، راه آهن و بزرگراه نیز منطقه «غربی ـ شمالی» وضعیت بهتری دارد.۸۸‎/۶ درصد از بزرگراه ها در نیمه «غربی ـ شمالی» و۱۱‎/۴ درصد در نیمه «شرقی ـ جنوبی» است. همچنین ۶۷‎/۶ درصد راه آهن در نیمه «غربی ـ شمالی» و ۳۲‎/۴ درصد در نیمه «شرقی ـ جنوبی» كشیده شده است. از جهت خط لوله گاز۸۳‎/۵ درصد در نیمه «غربی ـ شمالی» و ۱۶‎/۵ درصد در نیمه «شرقی ـ جنوبی» قرار دارد. عدم تعادل توسعه ای در زمینه بهداشت و درمان و فرهنگ نیز وجود دارد. مثلاً ۹۰ درصد بیمارستان های كشور در نیمه «غربی ـ شمالی» و ۱۰ درصد در نیمه «شرقی ـ جنوبی» است.

همچنین ۹۲ درصد دانشجویان درنیمه «غربی ـ شمالی» و ۸ درصد در نیمه «شرقی ـ جنوبی» به تحصیل اشتغال دارند.۹۳ درصد سینماهای كشور در نیمه «غربی ـ شمالی» و۷ درصد در نیمه «شرقی ـ جنوبی» است.

بر این موارد می توان نكات بسیار دیگری افزود كه نشان از عدم توازن و تعادل در توسعه سرزمینی دارد كه از عقب ماندگی محور شرق حكایت می كند. منطقه ای كه ۷۰ درصد از مرزهای آبی ایران و ۶۰ درصد از مواد معدنی كشور را در خود جای داده است. برای رفع چنین محرومیتی طراحان توسعه چند سال پیش «طرح توسعه محور شرق» را مطرح كردند. زیرا به رغم همه محرومیت ها شرق ایران دارای استعدادها و ظرفیت های ارزشمند بسیاری است كه شایسته توجه و توسعه است. بر ضرورت پیگیری طرح توسعه محور شرق همین بس كه اگر این طرح با تمام ابعاد آن پیگیری و اجرا نشود نه تنها عقب ماندگی در قطعه ای از سرزمین ما بیشتر و بیشتر خواهد شد بلكه فرصت های بسیاری كه اكنون در این منطقه وجود دارد تبدیل به تهدید خواهد شد. نمونه آن راه اندازی و گسترش بندر «گوادر» پاكستان در مقابل بندر چابهار است.

نمونه دیگر مزیت ترانزیتی شمال به جنوب ایران به عنوان نزدیك ترین مسیر دسترسی كشورهای آسیای میانه به آب های آزاد است كه اگر توجه ای به آن صورت نگیرد از طریق همسایگان ایران جایگزین خواهد شد. محوری كه از یك سو به سرخس و از سوی دیگر به چابهار وصل می شود و می تواند تمام كشورهای آسیای میانه را به آب های آزاد مربوط كند. اعلام كارشناسان بین المللی درخصوص موقعیت استراتژیك چابهار به عنوان بهترین امكان دسترسی ترانزیت شمال ـ جنوب كشورهای حاشیه ایران را به طمع انداخته تا از قابلیت های اندك خود حداكثر بهره برداری را انجام دهند.

اگر طرح توسعه چابهار سرعت یابد می تواند به عنوان مركز فعالیت های تجاری ـ صنعتی و كشتیرانی كشورهای آسیای میانه، كشورهای حاشیه خلیج فارس، شرق آفریقا، كشورهای همجوار دریای سرخ و بخش های شمال غربی چین و هند مورد استفاده قرار گیرد. آنگاه چنین حجمی از ترانزیت كالا و خدمات گمركی و دریایی خود به خود ثروت قابل توجه ای را به شرق كشور تزریق خواهد كرد كه از چندین چاه نفت درآمد بیشتری را به همراه خواهد داشت.بسیاری از كارشناسان بر این عقیده اند كه اگر ایران به فعالیت خود در طرح توسعه شرق سرعت ندهد قابلیت های خود را از دست خواهد داد. اكنون و با شرایطی كه توجه بیشتری به محرومیت زدایی و توانمندسازی نقاط دورمانده از قافله توسعه در دستور كار دولتمردان قرار گرفته آیا می توان به توسعه بیشتر محور شرق امید داشت؟ و آیا در این وانفسای مركززدگی و تجمع ثروت و تولید در پایتخت و نقاط نزدیك به آن می توان به محرومیت زدایی شرق باور داشت یا این كه باید بپذیریم كه شرق محروم، محروم تر خواهد شد؟

سیدجواد سیدپور