قورباغه در آب جوش

نگاهی دوباره به بزرگترین بلا ی جان سیاره زمین

قورباغه کوچکی را بگیرید و آن را در ظرف آب جوشانی بیندازید. خواهید دید قورباغه بخت برگشته از هراس جانش و دمایی که به او تحمیل می‌شود بلافاصله از ظرف خود را بیرون پرتاب خواهد کرد. بار دیگر همان قورباغه را در ظرفی که در آن آبی با دمای معتدل وجود دارد قرار دهید و ظرف را روی شعله بگذارید و کم‌کم شروع به حرارت دادن آن کنید. خواهید دید قورباغه بی‌نوا بدون آن‌که احساس خطری جدی کند درون آب باقی می‌ماند و آنقدر به حضورش در آب ادامه می‌دهد تا کم‌کم بپزد. نمی‌دانم اگر قورباغه‌ای را از کنار برکه‌ای بگیرم و این آزمایش را انجام دهم آیا قورباغه این عکس‌العمل را بروز خواهد داد یا نه، اما موجودی را می‌شناسیم که دقیقا دارد رفتار همین قورباغه را تکرار می‌کند؛ موجودی به نام انسان. انسان امروز بسرعت در حال ذوب شدن در بلایی است که خود آن را به وجود آورده، ولی در عین حال هنوز متوجه عمق فاجعه‌ای که هر لحظه در آن فرو می‌رود، نیست. ما زمین و سیاره خود را اندک اندک گرم می‌کنیم و به نظر می‌رسد در این فرآیند گرمایشی بدون آن‌که چندان واکنشی از خود نشان دهیم تنها با ناباوری شاهد پیش رفتن در راهی هستیم که هرچه می‌گذرد بازگشت از آن دشوارتر می‌شود.

بارها و بارها درباره پدیده‌ای به نام گرمایش زمین خوانده و نوشته‌ایم، اما لازم است که هر از گاهی به طور مشخص آن را دوباره به یاد بیاوریم. اگر مردم تهران لازم است که هر روز یا هر هفته یادی از خطر مرگباری که زیر پایشان قرار دارد زلزله بکنند تا شاید بتوانند با آماده نگاه داشتن خود از بلاهای بیشتر این بلای پیش‌بینی‌ناپذیر جلوگیری کنند مردم جهان و از جمله کشور ما هم باید هر از گاهی به یاد مساله مهم و اساسی گرمایش زمین بیفتند تا شاید دست به اقدامات خردی بزنند که بتواند نقشی در کاهش دامنه‌های این مصیبت عمومی داشته باشد.

گرمایش زمین بلایی است که گازهای گلخانه‌ای بر سر سیاره ما می‌آورند. داستان این گازها که معروف‌ترین آنها گازهایی چون دی‌اکسید کربن و متان هستند،‌ داستان اهمیت تعادل در طبیعت است. اگر این گازها در جو زمین وجود نداشتند هیچ موجود زنده‌ای نمی‌توانست بر این سیاره زندگی کند. وجود این گازها به مقدار مشخص باعث می‌شود حرارتی که طی روز و زمانی که خورشید بر فراز افق زمین است به سیاره ما می‌رسد،‌ در جو زمین باقی بماند و همه آن به فضا بازنگردد. بدین ترتیب اختلاف دمای شب و روز در سیاره زمین تا آن حد افزایش نمی‌یابد که امکان تطابق حیات با آن از میان رود. اگر این گازها در جو وجود نمی‌داشتند یا مقدار آنها از حد مشخصی کمتر بود سرنوشت ما شبیه سرنوشت سیاره عطارد یا مریخ می‌شد که در اولی هر شبانه‌روز دما از بین جهنمی سوزان تا زمهریری غیرقابل تحمل متغیر باشد و در دیگری مانند مریخ که مقدار این گازها کم است،‌ اختلاف دمای صبح و شب به بیش از ۱۰۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد.

اما وجود این مقدار متعادل گازهای گلخانه‌ای در جو زمین اگر اندکی افزایش یابد خود به نابودکننده حیاتی منجر خواهد شد.

با افزایش انباشت این گازها در جو زمین، لایه حرارتی مقاوم موجود در جو زمین ضخیم‌تر شده و اجازه نمی‌دهد تابش‌های حرارتی که به شکل امواج نور مرئی به سطح زمین می‌رسند پس از از دست دادن انرژی و تبدیل به پرتوهای حرارتی بتوانند از جو زمین فرار کنند، بنابراین این گازها درون جو ما به دام می‌افتند و افزایش میزان آنها باعث ایجاد پدیده گلخانه‌ای می‌شود. به این ترتیب با افزایش این گازها دمای میانگین زمین اندک اندک افزایش می‌یابد و با افزایش این دمای میانگین سیاره ما از حالت تعادل قبلی خارج می‌شود و اینجا دقیقا همان مقطعی است که ما نقش قورباغه‌ای خود را ایفا می‌کنیم. دمای محیط ما اندک اندک بالا می‌رود. صنایع ما که از آغاز دوران صنعتی و بویژه کشف و استخراج و استفاده گسترده از منابع نفتی به شکل بی‌سابقه‌ای به آزاد کردن و ارسال گازهای گلخانه‌ای به جو زمین اقدام کرده‌اند، سپری حرارتی را بر فراز سیاره ما ایجاد کرده‌اند. این سپر حرارتی باعث افزایش دمای میانگین سیاره ما شد و در نتیجه آن تغییرات بسیار وسیعی شروع به رخ دادن کرد.

تغییراتی که به نظر می‌رسد اگر فکری به حال آنها نشود بزودی چهره سیاره ما را دگرگون خواهند کرد؛ ما انسان‌ها مدت‌ها متوجه این تغییرات نبودیم و تمام توجه خود را به منافعی که استفاده از سوخت‌های فسیلی برایمان به ارمغان آورده بود، معطوف و بلافاصله شروع به استخراج بیشتر، استفاده بیشتر و آلوده کردن بیشتر کردیم تا این‌که عده‌ای از دانشمندان با بررسی میزان دمای میانگین در طول تاریخ متوجه افزایش بی‌سابقه و غیرمعمول دمای میانگین سیاره و میزان گازهای گلخانه‌‌ای در جو زمین شدند. اگرچه باور این‌که انسان در طول تنها چند صد سال باعث چنین تخریبی شده باشد بسیار مشکل بود و همین امر باعث شد بسیاری آن را انکار کنند، اما کم‌کم و در طول سال‌های اخیر تقریبا همه دانشمندان به این باور رسیده‌اند که باید این موضوع را به عنوان واقعیتی تلخ و حقیقتی ناخوشایند بپذیرند و سعی کنند راه‌حلی برای آن ارائه کنند. متاسفانه ارائه همه این راه‌حل‌ها نیازمند عوض کردن عاداتی است که در این مدت نه تنها ما که دولت‌ها و اقتصاد جهان به آن خو گرفته‌اند و مهم‌ترین آن تغییر الگوی مصرف سوخت‌های فسیلی است و این همان جایی است که صاحبان صنایع به طور جدی در برابر آن موضع می‌گیرند. از یک سو کشورهای صنعتی حاضر نیستند روند شتابان توسعه خویش را به دلیل هزینه‌هایی که استفاده از منابع انرژی جدید دارند، کند کنند و از سوی دیگر کشورهای در حال توسعه گناه این تغییرات مخرب را به گردن کشورهای توسعه‌یافته انداختند و آنها را که بیشترین نقش را در گرمایش زمین دارند به حل این مشکل دعوت می‌کنند و در حالی که این مذاکرات زمانی در اتاق‌های در بسته در حال جریان است، سیاره ما هر لحظه بیشتر با خطری مواجه می‌شود که قربانی آن ما انسان‌ها هستیم.

گرم شدن زمین باعث خواهد شد بسیاری از موجوداتی که حیات آنها به شرایط دمایی خاصی وابسته است بسرعت در حالت انقراض قرار بگیرند.

این وضعیت برای مرجان‌ها و برخی گونه‌های دریایی بسرعت مشاهده می‌شود؛ اما در همان حال، برخی دیگر از گونه‌ها با از بین رفتن گونه‌های پایین‌دستی و عدم تعادلی که در محیط زیست به وجود می‌آورند، دستخوش تغییر می‌شوند. تغییر اندک دما باعث می‌شود کلاهک‌های یخی زمین که در حکم تعدیل‌کننده جریا‌ن‌های آب و هوایی هستند بسرعت شروع به آب شدن کنند. شکسته شدن کوه‌های عظیم یخ که هرروزه در قطب رخ می‌دهد نمونه‌ای از این موارد است و نگاهی به نقشه یخ‌های شمالی در ۵۰ سال اخیر نشان از کاهش قابل ملاحظه و چشمگیر محیط اقیانوس منجمد شمالی دارد و برخی دانشمندان پیش‌بینی می‌کنند تا سال ۲۰۱۵ عملا تابستان‌ها چیزی از قطب شمال زمین باقی نماند. این رویداد فقط خانه خرس‌های قطبی را نابود نمی‌کند، بلکه باعث تغییر جریان‌های موثر دریایی و در نتیجه آن آب و هوایی می‌شود و در نتیجه هرروز هاریکن توفان‌های حاره‌ای قوی‌تر و مخرب‌تری ظهور می‌کنند و عرصه جولان آنها نیز افزایش می‌یابد، به طوری که برخی نواحی مانند جنوب ایران که تاکنون شاهد بروز این توفان‌ها نبوده‌اند، این تجربه را از سر می‌گذرانند. ادامه این روند آثار مرگبار بسیاری در پی خواهد داشت؛ اما راه‌حل آن نه تنها در اختیار دولت‌ها و صاحبان صنایع بزرگ است که حتی من و شما نیز می‌توانیم در این مبارزه سهمی ایفا کنیم. استفاده از وسایل نقلیه عمومی یا دوچرخه، خاموش کردن چراغ‌ها یا ابزارهای برقی غیرضروری، عایق کردن خانه و استفاده از انرژی‌های جایگزین نمونه‌ای از این فعالیت‌هاست که اگر به طور عمده مورد توجه قرار گیرد، می‌تواند باعث کمک به حل این بحران شود.

انسان اینک متوجه خطری عظیم شده است که تهدیدش می‌کند. ما حرارت آب را احساس کرده‌ایم و فقط مانده که اراده بیرون پریدن از این آب جوشان را به دست آوریم. متاسفانه فرصت زیادی باقی نمانده است و اگر اندکی تعلل کنیم دیگر جایی برای زیستن نخواهیم داشت.

پوریا ناظمی