گوشه گیری ناشی از افسردگی است

حتما افرادی را دیده اید که کمتر تمایل دارند در اجتماع حاضر شوند و از ارتباط با دیگران گریزانند و انگ هایی هم از قبیل درون گرایی, اجتماعی نبودن یا داشتن اختلال شخصیتی به آنها زده می شود

حتما افرادی را دیده‌اید که کمتر تمایل دارند در اجتماع حاضر شوند و از ارتباط با دیگران گریزانند و انگ‌هایی هم از قبیل درون‌گرایی، اجتماعی نبودن یا داشتن اختلال شخصیتی به آنها زده می‌شود...

شاید بعضی نیز از بودن چنین عضوی در خانواده دچار نگرانی شوند و به طرق مختلف درصدد رفع مشکل برآیند اما قبل از اینکه قضاوتی درباره آنها داشته باشیم، بهتر است شناسایی خصوصیات رفتاری و شخصیتی انسان‌های گریزان از اجتماع را برعهده روان‌پزشکان و صاحبنظران بگذاریم. با دکتر سامان توکلی، روان‌پزشک و روان‌درمانگر و عضو کمیته روان‌درمانی انجمن علمی روان‌پزشکان ایران در این‌باره گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ آیا از دیدگاه علم روان‌پزشکی، اجتماع‌گریزی یکی از نشانه‌های افسردگی است یا یک اختلال شخصیتی؟

افراد مختلف شیوه رفتاری و شخصیت متفاوتی دارند. ممکن‌است فردی خیلی اجتماعی باشد و دیگری کمتر، یا حتی در یک خانواده ممکن‌است برادر یا خواهری کاملا اجتماعی باشند و به راحتی با دیگران ارتباط برقرار کنند، اما برادر یا خواهر دیگر از تنهایی و خلوت خود بیشتر لذت ببرد یا به فعالیت‌های فردی علاقه بیشتری داشته باشد. این تفاوت‌ها اختلال محسوب نمی‌شود که مستلزم تغییر فرد باشد. اینها در واقع ویژگی‌های شخصیتی هستند که ممکن‌است از فردی به فرد دیگر متفاوت باشند و رنگ‌آمیزی شخصیتی افراد مختلف را شکل می‌دهند.

▪ پس چه زمانی اجتماع‌گریزی اختلال محسوب می‌شود؟

کمبود ارتباط‌های اجتماعی زمانی اختلال محسوب می‌شود که یا در خود فرد ایجاد احساس ناراحتی کند یا روی زندگی و عملکرد او در حیطه‌های شغلی، تحصیلی، خانوادگی و اجتماعی تاثیر منفی بگذارد. این حالت که بر احساس رضایت فرد از زندگی خود یا بر عملکرد او تاثیر منفی می‌گذارد ممکن است در شرایط مختلف و اختلال‌های متفاوت دیده شود.

▪ اختلال شخصیتی اجتماع‌گریزی از ابتدا یعنی از همان شکل‌گیری شخصیت در دوران کودکی با انسان وجود دارد یا ممکن است بعدها شکل بگیرد؟

کاهش روابط اجتماعی و انزوا، ممکن است در دوره‌ای از زندگی فرد و در اثر اختلال‌های روان‌پزشکی مانند افسردگی، اضطراب، وسواس و مانند آن ایجاد شود. برای مثال افسردگی را در نظر بگیرید. افسردگی با مجموعه‌ای از نشانه‌ها شناخته می‌شود و یکی از این نشانه‌ها بی‌علاقگی به حضور در جمع و کاهش ارتباط‌های اجتماعی است یا افرادی که دچار اختلال اضطراب اجتماعی هستند از حضور در جمع و از اینکه صحبت کنند و مورد توجه و دقت دیگران قرار گیرند، دچار اضطراب می‌شوند که این مساله ممکن است باعث شود از بودن در چنین فضاهایی اجتناب کنند و حضورشان در جمع کمتر شود اما مواردی دیگر از اختلال‌ وجود دارد که ممکن است این علامت در آنها، نه به‌صورت دوره‌ای، بلکه به شکل یک علامت پایدار وجود داشته باشد. برای مثال، افرادی که دچار اختلال‌های طیف اوتیسم یا درخودماندگی هستند از زمان تولد نقصان‌هایی را در توانایی‌های ارتباطی و اجتماعی دارند که خود را به شکل بی‌توجهی به حضور در جمع یا تعاملات اجتماعی نشان می‌دهد یا افرادی که دچار برخی از اختلال‌های شخصیتی، مانند اختلال شخصیتی اسکیزویید یا اسکیزوتایپال هستند نیز ممکن است گرایشی به ارتباط‌های اجتماعی نشان ندهند و به فعالیت‌ها و علایق فردی خود بیشتر تمایل داشته باشند و این مساله می‌تواند باعث اختلال در عملکرد اجتماعی‌شان شود. همچنین در نوعی دیگر از اختلال‌های شخصیت که با نام اختلال شخصیت اجتنابی شناخته می‌شود، افراد به‌رغم تمایلشان به حضور در جمع به دلیل احساسات منفی، اضطراب و ترس از طرد شدن در ارتباط‌های اجتماعی ممکن است از حضور در جمع اجتناب کنند.

▪ در این‌باره بیشتر توضیح می‌دهید؟

همان طور که گفتم، کمبود ارتباط اجتماعی در چند نوع از اختلال‌های شخصیتی بیشتر دیده می‌شود. مورد اول اختلال شخصیتی اجتنابی یا دوری‌گزین است. این افراد از بودن در شرایط اجتماعی دچار اضطراب می‌شوند و از اینکه از جانب دیگران پذیرفته نشوند، می‌ترسند یا احساس شرم می‌کنند و ممکن است خجالتی به نظر برسند. به همین دلیل، افراد دچار اختلال شخصیت اجتنابی از موقعیت‌های اجتماعی کناره‌گیری می‌کنند و ممکن است این وضعیت بر موفقیت‌ها و دست‌یافت‌های آنها در زمینه‌های مربوط به تحصیل، کار و روابط بین‌فردی تاثیر سوء‌ بگذارد. این افراد ممکن است به روابط و تعامل‌های اجتماعی علاقه داشته باشند اما به دلایل ذکرشده و نیز شاید کمبودهایی که در تجربه‌های اجتماعی داشته‌اند، در این امر ناتوانند. مورد دیگر، اختلال‌های شخصیتی اسکیزویید و اسکیزوتایپال است. یکی از مهم‌ترین علایم این اختلال‌ها، کمبود ارتباط‌های اجتماعی و کناره‌گیری کامل از تعامل با اطرافیان است. به نظر می‌رسد این افراد به دیگران یا حضور در جمع و ارتباط‌های اجتماعی اهمیت نمی‌دهند و به آن علاقه‌ای ندارند و برعکس از انجام کارهای فردی رضایت بیشتری به دست می‌آورند.

▪ درمان چیست؟

به‌طور کلی درمان وقتی ضرورت می‌یابد که اختلال شخصیتی باعث احساس ناراحتی یا نارضایتی در فرد یا باعث بروز اختلال در عملکرد اجتماعی، شغلی، خانوادگی یا اجتماعی فرد شود. تمام مواردی که ذکر شد، روش‌های درمانی خاص خود را دارند. برای مثال، در مواردی که کاهش روابط اجتماعی ناشی از اختلالی مانند افسردگی، اضطراب، وسواس و مانند آن است، درمان دارویی یا غیردارویی آن اختلال‌ها، باعث بهبود علایم بیماری و از جمله بهبود روابط و عملکرد اجتماعی فرد خواهد شد. اختلال‌های شخصیتی هم درمان‌های خاص خود را دارند که اغلب مبتنی بر روان‌درمانی است. باید توجه داشت که تعدیل یا اصلاح الگوهای پایدار و قدیمی شخصیتی نیازمند درمانی تخصصی و اغلب طولانی‌مدت است تا به تدریج چنین ویژگی‌هایی که در سال‌های طولانی عمر همراه فرد بوده‌اند، اصلاح و تعدیل شوند. در اختلال‌های طیف اوتیسم نیز مداخلاتی مانند رفتاردرمانی می‌توانند تا حد قابل‌توجهی به بهبود عملکرد فرد کمک کنند.

▪ حرف آخر؟

نباید انتظار داشت همه افراد از نظر اجتماعی شبیه هم عمل کنند و به اندازه هم اجتماعی باشند. نباید فرزند یا خواهر و برادرتان را با دیگران مقایسه کنید و نگران تفاوت‌های بین آنها بشوید. مثلا فردی که درون‌گراست یا از نظر شخصیتی فرد آرامی است و کمتر با دیگران ارتباط برقرار می‌‌کند را نباید اجتماع‌گریز یا دچار اختلال تلقی کرد. تفاوت‌های فردی بین انسان‌ها مساله‌ای است که هویت و شخصیتشان را تعریف می‌کند و این تفاوت‌ها تا زمانی که باعث ناراحتی یا افت عملکرد فرد نشده‌اند، ویژگی‌ها و رنگ‌آمیزی‌ شخصیتی او را تشکیل می‌دهند و ممکن است افرادی با تفاوت‌های قابل‌توجه با یکدیگر زندگی خوب و رضایت‌بخشی داشته باشند و انسان‌های موفقی هم باشند.

پرنیان پناهی

پرسشی از دکتر سامان توکلی روان‌پزشک