رشد و تحول کتب تاریخ نگاری اسلامی

برپایی نمایشگاه بین المللی کتاب تهران, فرصتی برای اهل علم و فرهنگ پدید می آورد تا بتوانند از آثار منتشر شده در این عرصه آگاهی یابند و با تهیه کتاب های مورد نیازشان سطح آگاهی خود را افزایش دهند و در نتیجه گامی در جهت ارتقاء جایگاه علمی و فرهنگی کشورمان برداشته شود

برپایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، فرصتی برای اهل علم و فرهنگ پدید می‌آورد تا بتوانند از آثار منتشر شده در این عرصه آگاهی یابند و با تهیه کتاب‌های مورد نیازشان سطح آگاهی خود را افزایش دهند و در نتیجه گامی در جهت ارتقاء جایگاه علمی و فرهنگی کشورمان برداشته شود. ‏

تاریخ یکی از رشته‌های علوم انسانی است و کتاب‌های تاریخی با مضامین و عنوان‌های گوناگون از گذشته تاکنون به رشته تحریر درآمده‌اند. تاریخ اسلام یکی از شاخه‌های مهم تاریخ، کتاب‌های زیادی را به خود اختصاص داده و عده بسیاری از خوانندگان کتاب به تاریخ اسلام علاقه مند هستند و کتاب‌های مربوط به آن را مطالعه می‌کنند. لذا بر آن شدم که مختصری از تاریخ‌نگاری اسلامی را در این مقاله شرح دهم.

تاریخ‌نگاری اسلامی از قرن دوم هجری آغاز شد. عده‌ای آن را «اخبار» نام نهادند و گروهی به آن «تاریخ» گفتند. اخبار بیشتر شامل «تک نگاری» بود در حالی که تاریخ بیشتر بر حوادث و رویدادها استوار بود و ذکر وقایع به شمار می‌آمد. تاریخ‌نگاری در آن دوره با علم حدیث ارتباط بسیاری داشت و با گذر زمان و تکامل فرهنگ و تمدن اسلامی، تاریخ نگاری نیز رشد یافت و متحول شد. البته باید توجه داشت که مورخین در هر دوره‌ای تحت تأثیر شرایط زمانی و مکانی هستند. در آن دوره نیز شرایط مختلف سیاسی، قومی، اجتماعی و مذهبی بر مورخ اثر می‌گذاشت و نوع نگاه او به تاریخ اسلام را شکل می‌داد. در حقیقت آثار مورخین در هر دوره‌ای منعکس‌کننده فضای سیاسی و فرهنگی جامعه است. اما این مطلب را باید در نظر بگیریم که چون مورخین آن دوره مهمترین وظیفه خود را روایت وقایع و حوادث می‌دانستند در روایت تاریخ عمومی کمتر مورخی پیدا می‌شود که عقاید مذهبی خود را دخالت دهد ولی زمانی که قضاوت تاریخی صورت می‌گیرد، نگاه مورخ و باورهای او آشکارتر می‌شود.‏ مهمترین انگیزه تاریخ نگاری در دوره اسلامی را قرآن کریم در میان مسلمانان ایجاد کرد. قرآن با بیان احوال اقوام و مردمان گذشته که حاوی معانی والای الهی و اخلاقی بسیار است، مسلمانان را به تدبر و جستجو در باب احوال گذشتگان فرامی خواند تا از سرنوشت آنان عبرت گیرند و به آگاهی برسند.‏ همچنین آیات بسیاری در قرآن کریم وجود دارد،که خطاب به پیامبر اسلام(ص) و مسلمانان است و یا به مناسبت وقایع مهمی که در زمان پیامبر اسلام(ص) رخ داده، نازل شده است. و در آن آیات در مورد پیامبر(ص)، اهل بیت پیامبر اکرم(ص)، مهاجرین، انصار، قبایل عرب، منافقین، اهل کتاب، مشرکین و... مطالب بسیار مهمی بیان شده، که سندهای بدون خدشه و بسیار ارزشمندی در مورد تاریخ اسلام به شمار می‌رود و به عنوان حقیقت و شواهد قطعی مورد استفاده مورخین قرار می‌گیرد. ‏

احادیث پیامبر(ص) و معصومین علیهم‌السلام یکی دیگر از منابع مهم اسلامی را تشکیل می‌دهد که تلاش برای تفسیر احادیث انگیزه‌ای برای مسلمانان شد تا به تاریخ اسلام روی بیاورند. در حقیقت کوششی که برای تفسیر آیات قرآن و احادیث صورت گرفت باعث ایجاد بینش تاریخی در میان علمای اسلام شد و تاریخ اسلام با حدیث و تفسیر پیوند یافت.‏ مسلمانان با ورود به سرزمین‌های دیگر با فرهنگ و ادیان اقوام مختلف آشنا شدند. بعضی از این ملت‌ها نظیر ایرانیان دارای فرهنگ و سنت‌های تاریخ‌نگاری مهمی بودند، که در تاریخ‌نگاری مسلمانان بسیار مؤثر افتاد. از طرف دیگر مسلمانان برای خراج گرفتن و اداره سرزمین‌های مختلف می‌بایست به فرهنگ و تاریخ اقوام ساکن در آن سرزمین واقف می‌شدند، علاوه بر آنکه می‌بایست ثبت می‌کردند این سرزمین چگونه به مسلمانان تعلق گرفته است. از سویی اعراب مسلمان تحت تأثیر فرهنگ و تمدن اقوام دیگر قرار گرفتند و از طرفی دیگر مردمان این سرزمین‌ها به دین اسلام گرویدند و قرآن و سیره نبوی بر ساختار ذهن نومسلمانان اثر گذاشت و این اثر باعث تقویت درک تاریخی در میان مورخان اسلامی شد.‏

روند رو به رشد تمدن و فرهنگ اسلامی و تکامل مفهوم دولت و نهادهای حکومتی و آگاهی مسلمانان از نقش تاریخی خود نیز انگیزه‌ای برای ثبت و ضبط تاریخ به دست گروهی از متفکرین مسلمان شد. چنانکه بروز و توالی وقایع نظامی و سیاسی و کشمکش‌ها و دسته بندی‌های قومی و سیاسی و پیدایش فرق مختلف در اسلام و مطرح شدن مساله امامت و خلافت نیز از انگیزه‌های جدی در تاریخ نگاری مسلمانان است.

مورخان مسلمان برای به نگارش درآوردن تاریخ از الگوها و منابع مختلفی بهره‌ جستند که در روزگار مورخ در دسترس بوده است.‏ شیوه‌های نگارش متون تاریخ اسلام نیز متنوع است و همچنین مکاتب مختلفی در این زمینه وجود دارد.

شیوه تدوین و تنظیم در تاریخ‌نگاری اسلامی نیز متفاوت است،ولی به طور کلی انواع تاریخ‌نگاری اسلامی عبارتند از:

۱) سیر و مغازی

۲) مقاتل و فتن و حروب

۳) خراج و فتوح

۴) تاریخ‌های عمومی

۵) تاریخ‌های دودمانی و تک نگاری درباره فرمانروایان

۶) تاریخ‌های محلی

۷) کتاب‌های تاریخی درباره وزارت و دیوان سالاری

۸) فرهنگنامه‌های تاریخی

۹) کتاب‌هایی در باب فرق و مذاهب

در مورد هر کدام از این انواع تاریخ نگاری نمونه‌های بارز و برجسته‌ای موجود است که مورخان از آن بهره‌می‌برند. از مشهورترین آثار در زمینه تاریخ اسلام می‌توان به سیرة رسول‌الله ابن هشام، مغازی واقدی، مقتل الحسین(ع) ابومخنف کوفی، مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی، فتوح البلدان بلاذری، الفتوح ابن اعثم کوفی، اخبار الطوال دینوری، الارشاد شیخ مفید اللهوف سید بن طاووس، تاریخ یعقوبی، مروج الذهب و معادن الجوهر مسعودی، تاریخ الرسل و الملوک محمد بن جریر طبری، تجارب الامم و تعاقب الهمم ابوعلی مسکویه، الکامل فی التاریخ ابن اثیر، الملل و النحل شهرستانی، مقدمه و کتاب العبر ابن خلدون و... اشاره کرد.‏

آثاری که تاکنون بدان اشاره شد به همراه قرآن کریم و کتب احادیث و روایات از منابع دست اول برای مطالعه و تحقیق در مورد تاریخ اسلام به شمار می‌رود.

همچنین شایان ذکر است که علما، طلاب محققین، مورخین و دانشجویان تاریخ اسلام و علوم دینی با تکیه بر منابع دست اول هزاران کتاب، تحقیق، رساله و مقاله در زمینه تاریخ اسلام نگاشته‌اند و به توضیح، تشریح، تبیین تحلیل، تعلیل و تفسیر تاریخ اسلام پرداخته‌اند. گرچه هنوز محققین در ابتدای راه قرار دارند و پژوهش در این زمینه می‌تواند مسلمانان را با سیره پیامبر(ص)، امامان علیهم‌السلام و بزرگان اسلام آشنا سازد و دستاوردهای فرهنگ و تمدن اسلامی را به جهان معرفی نماید. چنانچه دانشمندان و اسلام شناسانی مانند؛ استاد مرتضی مطهری، دکتر سیدجعفر شهیدی و... در این عرصه خدمات گرانسنگی به جامعه علمی و فرهنگی ایران ارائه داده‌اند.‏

محمد ‌هاشمی