کشاورزی زیستی ـ دلایل استفاده از کشاورزی زیستی ـ بخش هفتم

سیاستهای تولید محصول سالم

● سیاست‌های حمایتی دولت‌ها از کشاورزی زیستی

امروزه در دنیا با آشکار شدن زیا ن‌های مهلک سموم دفع آفات نباتی و کودهای شیمیایی، مردم جهان از کشاورزی متکی به مواد شیمیایی فاصله گرفته و به کشاورزی زیستی که بر پایه‌ی کودهای زیستی و دفاع طبیعی نباتات در برابر آفت‌هاست، روی آورده‌اند.

باتوجه به استقبال جهانی از کشاورزی زیستی، دولت‌های حاکم بر این کشورها نیز همواره درصدد حمایت از این نوع کشاورزی بوده‌اند به‌نحوی‌که سالانه از سوی دولت‌های آمریکا، ژاپن،آلمان و سایر کشورهای اروپایی،که از بزرگترین تولیدکنندگان محصولات زیستی در جهان هستند، سیاست‌های حمایتی درجهت تبدیل کشاورزی بر پایه‌ی مواد شیمیایی به کشاورزی زیستی انجام می‌پذیرد. از جمله این سیاست‌ها، پرداخت یارانه، تخصیص وام‌های بلندمدت، احداث مرکز تحقیقاتی به‌منظور پیشبرد کشاورزی زیستی و بازاریابی است.

امروزه با رشد شگفت انگیز کشاورزی زیستی در آمریکا، اروپا و ژاپن به‌منظور افزایش قابلیت رقابت با کشورهایی همانند آلمان، یارانه‌هایی برای تبدیل کشاورزی متکی به مواد شیمیایی به کشاورزی زیستی می‌پردازند. این یارانه‌ها منجر به رشد هرچه بیشتر این کشاورزی شده‌است به‌نحوی‌که از سال ۱۹۸۹ تا سال ۱۹۹۲ دولت آلمان به‌منظور کاهش تاثیرات زیست محیطی کشاورزی و برآوردن نیاز مصرف کنندگان به غذای سالم، به هر کشاورزی که به کشاورزی زیستی روی می آورد، به‌ازای هر هکتار ۳۰۰ الی ۵۰۰ مارک (۱۹۰ تا ۳۱۶ دلار آمریکا) یارانه پرداخت می‌کرد. یارانه‌ها در دوران سخت انتقال یعنی هنگامی‌که میزان برداشت محصول به‌دلیل قطع وابستگی زمین به کودهای شیمیایی کاهش می‌یابد و زمانی‌که محصولات زیستی نمی‌تواند سودآور باشند یا منتظر دریافت گواهی تأیید هستند بسیار کمک می‌کند. درنتیجه این یارانه‌ها در سرتاسر آلمان متحد جدید، تعداد مزارع زیستی شش برابر شده و میزان منطقه تحت کشاورزی زیستی ده برابرافزایش یافت.

● محدودیت استفاده از کودهای شیمیایی

دردهه‌ی گذشته، کشاوزی زیستی رشد بسیاری کرده‌است و در بسیاری از کشورها اکنون به‌عنوان صنعتی با سرعت رشد بالا محسوب می‌شود. در اروپای متحد، سطح زیر کشت کشاورزی زیستی ۴ برابرشده است؛ در کشاورزی زیستی مصرف محدود کودهای شیمیایی و سموم آفات نباتی در جلوگیری از آلودگی محیط زیست بسیار موثر می‌باشد. در تقویت حاصل‌خیزی زمین‌های زراعی غیر از کودهای شیمیایی، عوامل بیولوژیک نیز بسیار موثر است. یکی از عوامل بیولوژیک موثر در حاصل‌خیزی خاک‌ها، مواد آلی، به‌خصوص هوموس خاک می‌باشد. در کشورهای اروپایی در چند ساله اخیر فروش کودهای شیمیایی کاهش یافته و در مقابل فروش کودهای آلی و معدنی افزایش یافته است. کود آلی باکتوسول دارای ازت، فسفر و درصد بالایی ماده‌ی آلی بوده و اثرات مثبت بر هوموس خاک، افزایش جمعیت موجودات خاک وتحریک ریشه و افزایش مقاومت گیاه به آفات دارند. تمام این عوامل در کشاورزی پایدار اهمیت دارد؛ در هر یک از استانداردهای محصولات کشاورزی زیستی، استفاده از برخی آفت‌کش‌ها و کودها بدون استفاه معرفی می‌شوند در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود(نیکبخت، ۱۳۸۲ )

● مبارزه‌ی بیولوژیکی

با مطالعه در چرخه‌ی مبارزه‌ی بیولوژیک (دفاع طبیعی) در دنیا به سه دوره مشخص می‌توان پی برد:

ـ دوره‌ی اول: دوره‌ای که هنوز سموم شیمیایی پیدا نشده بود و حشرات، باکتری‌های مفید (دشمنان طبیعی) و پرندگان، آفات را از بین می‌بردند و تعادل لازم را در طبیعت برقرار می‌کردند.

ـ دوره‌ی دوم: با پیدایی سموم دفع آفات نباتی، این دوره آغار می شود. استفاده آسان و عملی ازسموم و تأثیر سریع آن بر روی آفات نباتی موجب شد که استفاده از سم به سرعت در سراسر جهان گسترش یابد و تا هنگامی‌که آثار مخرب و منفی سموم شیمیایی ظاهر نشده بود، بیشتر افراد بر این باور بودند که بهترین و موثرترین شیوه را برای از بین بردن آفات کشاورزی یافته‌اند اما آثار منفی و زیان آور سموم دفع آفات نباتی آشکار شد و به‌تدریج بیش از ۴۰۰ گونه از آفات در مقابل سم‌های شیمیایی مقاوم شدند. این امر به آلودگی بیش از حد محیط زیست و نابودی حشرات مفید وآفت خوار توسط سموم شد.

ـ دوره‌ی سوم: این چرخه پس از آن‌که زنگ خطر در سراسر جهان به صدا درآمده بود آغاز شد. رویکرد جهانی استفاده از دشمنان طبیعی و دفاع بیولوژیک، حاصل یک تجربه‌ی تلخ و زیانبار بود. امروزه در دنیا ۴۰۰ آفت فراگیر گیاهی وجود دارند که در برابر سموم شیمیایی مقاوم شده‌اند. در سال ۱۸۸۸میلادی اروپائیان توانسته بودند با استفاده از سموم شیمیایی تمام آفات و بیماری‌های مزارع و میوه‌ها را از بین ببرند، اما در این سال شپشک استرالیایی بر سراسر قاره‌ی اروپا سایه افکند، هیچ سمی قادر به ازبین بردن این آفت نبود؛ در این زمان کارشناسان با بررسی حشرات مفید و ضد آفت پی به نوعی کفشدوزک، بنام ودال کاردینالز بردند. پس از آن، نخستین زنگ خطر استفاده‌ی بی رویه از سموم دفع آفات نباتی در سال ۱۹۹۲ در کنفرانس ریو به صدا درآمد و شیوه‌های تلفیقی در مبارزه با آفات جانشین استفاده از سموم شیمیایی و شیوه‌های زراعی، مکانیکی و شیمیایی به کار گرفته شدند، در این زمان مبارزه‌ بیولوژیکی (دفاع طبیعی) بسیار مورد توجه قرار گرفت.

باگذشت بیش از ۵ دهه مردم جهان خواستار میوه‌ها و سبزی‌هایی هستند که بدون استفاده از سموم دفع آفت نباتی تهیه شده و در واقع کشاورزی زیستی در جهان خواستار بسیاری پیدا کرده است. امروزه انسان پی برده است که باید بستر را برای بازگشت دوباره‌ی دشمنان طبیعی فراهم کند و کاربرد سموم شیمیایی را متوقف کند.

در کشور ما نیز حشرات مفید توسط سازمان تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور در قالب طرح‌های دفاع بیو لوژیکی پرورش یافته و به تولید انبوه رسیده و توسط سازمان حفظ نباتات وزارت کشاورزی برای مبارزه با آفات به‌کار گرفته شده است.

با حمایت وزارت کشاورزی از سال ۱۳۷۲ به بعد ۲۰ مرکز پرورش حشرات مفید ایجاد شده است و حدود ۲۰ هزار هکتار از مزارع کشاورزی تحت پوشش دفاع طبیعی قرار گرفته است.

● نقش کشاورزی پایدار در تولید محصول سالم

در سال‌های اخیر با تشدید روند رو به تخریب اکوسیستم‌های طبیعی، ضرورت برنامه ریزی برای پیدایی تعادلی پایدار مورد تاکید قرار گرفته است. به‌عبارت دیگر زیان‌های محیطی و مشکلات ناشی از استفاده‌ی نامعقول از منابع طبیعی و به‌خصوص خاک در اثر عملیات کشاورزی نوین(آلودگی آب، محیط زیست و یا فرسایش خاک) دانشمندان را به فکر چاره اندیشی انداخته و به‌همین دلیل کشاورزی پایدار مطرح شد. کشاورزی پایدار را می‌توان کشاورزی اقتصادی بیان کرد که با حداقل تخریب وآلودگی محیط زیست همراه است به‌نحوی‌که بتواند مواد غذایی و کشاورزی مورد نیاز بشر را تامین کند.

بر اساس دیدگاه بیان شده، دوران بهره‌برداری بدون قید و شرط خاک و اتکای محض به تکنولوژی کود و سم پایان یافته و راه برای توسعه‌ی بیوتکنولوژی خاک به‌منظور استفاده از حداکثر کارآیی موجودات خاکزی هموار شده است. با این نگرش به خاک‌ها به‌عنوا ن اکوسیستم‌های طبیعی می‌نگرد و موقعیت و نقش حساس موجودات خاکزی مورد توجه قرار می‌گیرد؛ لازم به توضیح است بررسی‌ها در زمینه‌ی بهره‌گیری ازکارآیی این موجودات در ابعاد وسیع روبه گسترش نهاده است. دلایل اصلی اوج گیری این‌گونه بررسی‌ها را می‌توان در دو مورد خلاصه کرد:

الف) بروز مشکلات اقتصادی و زیست محیطی ناشی از مصرف بی رویه‌ی کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات

ب) افزایش میزان امراض ناشی از مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات

ج) پیشرفت‌های شگرف در علوم پایه و مهندسی ژنتیک

امروزه تولید مواد غذایی در سطح جهانی باید براساس اجرای سیستم کشاورزی پایدار و حفظ محیط زیست پایه گذاری شود و یکی از راه‌های سالم نگه داشتن محیط زیست، کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی و جایگزینی روش‌های بیولوژیک به‌جای روش‌های شیمیایی در تولیدات کشاورزی زیستی است.

● به‌ چه دلیل باید به کشاورزی زیستی بیشتر توجه شود؟

۱)هزینه‌های تولید محصولات کشاورزی زیستی، به دلیل استفاده‌ی محدود از آفت کش‌ها، کودهای شیمیایی، پرتوافکنی و محافظ‌ها در تمام مراحل زنجیره‌ی غذایی نسبت به کشاورزی مرسوم پایین‌تر است.

۲) تقاضا برای نیروی کار در کشاورزی زیستی نسبت به کشاورزی مرسوم بالاست.

۳) خدمات رسانی کشاورزی زیستی به محیط زیست بسیار چشمگیر است.

۴) استاندارد کردن محصولات کشاورزی به‌دلیل ایجاد فضای سالم به‌منظور رقابت و اطمینان مصرف کننده منجر به افزایش تولید این محصولات می‌شود.

۵) محصولات زیستی به‌علت عدم تجانس میان عرضه و تقاضای این محصولات گران‌تر می باشد.

۶) حمایت‌های دولتی از تولید محصولات زیستی به صورت پرداخت یارانه، استاندارد کردن، ایجاد کارگاه‌ها، ایجاد مراکز تحقیقاتی، بازاریابی، سیاست‌های تشویقی و کمک به صادرات، منجر به افزایش رشد این‌گونه از محصولات می‌شود.

۷) افزایش تولید محصولات زیستی منجر به حفظ امنیت غذایی و ایجاد غذای سالم می‌شود.

۸) تولید محصولا ت زیستی به‌دلیل کاهش هزینه‌هایی همانند زیست محیطی، بیماری‌ها و ... درجهت رشد و توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جامعه موثر هستند.

۹) محصولات زیستی فرآیند محور هستند نه تولید محور.

۱۰) امروزه با گسترش تقاضا برای محصولات زیستی، مشکلات عرضه‌ی این محصولات همانند انبارداری، فسادپذیری و غیره کاهش یافته است.

۱۱) خریداران محصولات کشاورزی طبیعی برای این محصولات در مقایسه با محصولاتی که درتولید آنها از کود شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی استفاده شده، بین ۳۰ تا ۷۰ درصد بهای بیشتر می‌پردازند، اما هم‌چنان تقاضا برای این محصولات بالاست.