اقتصاد سیاسی پوپولیسم

مشهور ترین الگویی كه برای تفسیر اقتصاد سیاسی ایران در ۲۶ سال گذشته مورد استفاده قرار گرفته است, الگوی «اقتصاد پوپولیستی» است

چون لفظ «پوپولیسم» كاربرد های متنوعی دارد، قبل از هر چیز توضیح مختصری در مورد كاربرد های مختلف آن ارائه می كنیم و پس از آن با تمركز بر «الگوی اقتصاد سیاسی پوپولیستی» آن را برای توضیح وضعیت بعد از انقلاب به كار می گیریم. این مقاله بخشی از یك پژوهش گسترده در باب اقتصاد سیاسی بعد از انقلاب است كه در این بخش ویژگی های اقتصاد پوپولیستی را مطرح می كند. به امید اینكه این متن مقدمه ای بر نقد این مفهوم باشد. كلمه پوپولیسم هنوز در زبان فارسی برابرنهاده ای كه مورد قبول همه باشد، پیدا نكرده است. در متون فارسی آن را مترادف الفاظی چون مردم باوری، مردم گرایی، مردم انگیزی، تمام خلقی، عوام گرایی و عامه گرایی قرار می دهند. با توجه به كاربرد خاص پوپولیسم در سیاست و اقتصاد سیاسی به گمان من واژه «مردم انگیزی» برای آن از سایر برابر نهاده ها مناسب است. در اینجا به سه كاربرد مختلف مفهوم مردم انگیزی (پوپولیسم) اشاره می كنیم، با این تاكید كه بحث ما تنها به مورد آخر توجه دارد.

الف- مردم انگیزی به عنوان یك ایدئولوژی و نظام سیاسی. از نظر ایدئولوژیك مردم انگیزی یعنی بزرگداشت مفهوم «مردم» (یا «خلق») تا حد مفهومی مقدس و باور به اینكه هدف های سیاسی را باید به خواست و نیروی «مردم»، جدا از حزب ها و نهاد های موجود، پیش برد. (آشوری، ۱۳۸۰)، مردم انگیزی خواست «مردم» را عین حق و اخلاق می داند و این خواست را برتر از همه سنجه ها و سازوكار های اجتماعی می شناسد و بر آن است كه می باید میان مردم و حكومت رابطه مستقیم وجود داشته باشد. این اعتقاد همچنین با ایمانی ساده فضایل «مردم» را در برابر منش فاسد طبقه حاكم یا هر گروهی كه موقعیت سیاسی و اقتصادی و منزلت اجتماعی برتر داشته باشد، قرار می دهد و می ستاید. یكی از خصوصیات مردم انگیزی، یافتن توطئه های «ضد مردمی» در هر جا است و این برداشت معمولاً به دشمنی های نژادی و قومی دامن می زند. به كارگیری مفهوم مردم انگیزی به عنوان یك نظام سیاسی احتیاج به مقدمه ای كوتاه در زمینه طبقه بندی نظام های سیاسی دارد. نظام های سیاسی را می توان بر حسب مواضعی كه در دو زمینه «ساخت قدرت» و «میزان دخالت دولت در تغییر جامعه» دارند طبقه بندی كرد. البته این تنها یكی از شیوه های طبقه بندی نظام های سیاسی است. در این طبقه بندی هر یك از دو معیار طبقه بندی به این صورت توضیح داده می شوند. از لحاظ جامعه شناسی سیاسی «ساخت قدرت» بر دو نوع است؛ یكی ساخت قدرت یك جانبه و دیگری ساخت قدرت دوجانبه. در ساخت قدرت یك جانبه، قدرت سیاسی مشروعیت خود را از منابعی غیر از جامعه (مردم) به دست می آورد. در نتیجه نهاد هایی برای مشاركت گروه های اجتماعی در تصمیم گیری های سیاسی وجود ندارد. در نظام های دارای ساخت قدرت دوجانبه منبع مشروعیت قدرت سیاسی به نحوی ناشی از جامعه تلقی می شود و در نتیجه نهاد هایی برای مشاركت دست كم بخش هایی از جامعه و گرو ه های اجتماعی در سیاست وجود دارد. نظام های دارای ساخت قدرت یك جانبه را «آمرانه» و نظام های دارای ساخت قدرت دوجانبه را «مردم سالار» می نامیم. از لحاظ میزان دخالت دولت در تغییر جامعه نیز می توان از دو موضع و گرایش سخن گفت. گرایش «چپ» به نظام هایی (و ایدئولوژی هایی) اطلاق می شود كه از «میزانی از دخالت دولت برای تغییر در ساخت اقتصادی و اجتماعی و سلسله مراتب امتیاز های مستقر حمایت می كند.» هدف از این تغییرات، دستیابی به برابری بیشتر است. ایدئولوژی ها و نظام های راستگرا، وضع موجود جامعه و نظام امتیاز های مستقر را به عنوان امری مطلوب و طبیعی و یا دست كم تغییر ناپذیر تلقی می كنند. با توجه به دو معیار فوق، جایگاه نظام و ایدئولوژی سیاسی مردم انگیز را می توان به این صورت مشخص كرد (تاگارت، ۱۳۸۱): مردم انگیزی به عنوان یك ایدئولوژی و نظام سیاسی نشان دهنده چپ گرایی معتدل و طرفداری از حداقلی از مردم سالاری است.

ب- مردم انگیزی به عنوان ساخت خاصی در عرصه سیاست.

عرصه سیاست در جوامع مختلف از ساخت های متفاوتی (Polity) برخوردار است. ساخت های مختلف عرصه سیاست را با توجه به چند ویژگی طبقه بندی می كنند. (بشیریه، ۱۳۷۴) مهم ترین این ویژگی ها عبارتند از: ۱- میزان قدرت و توسعه یافتگی جامعه مدنی ۲- وجود یا فقدان رابطه اندام وار میان حكومت و جامعه مدنی ۳- وجود یا فقدان رابطه ایدئولوژیك میان حكومت و جامعه مدنی ۴- میزان اتكای ساخت قدرت سیاسی به بسیج توده ای. به طور مثال عرصه سیاسی متكثر كه بستر مناسبی برای شكل گیری مردم سالاری است با توجه به ویژگی های فوق به این صورت مشخص می شود: جامعه مدنی و نهادها و موسسات آن خودجوش و نیرومندند و علائق افراد یا توده های پراكنده را در اصناف و گروه ها و تشكل های مختلف سازمان می دهند. میان حكومت و جامعه مدنی رابطه ای اندام وار وجود دارد. حكومت به طور مستقیم دست به بسیج حمایت توده های بی شكل نمی زند و در نتیجه زندگی سیاسی «توده ای» نمی شود. از نظر ایدئولوژیك معنای این سخن این است كه از عنصر وعده و وعیدهای بلندپروازانه و غیرواقع بینانه و افراطی كردن گرایش های سیاسی خودداری می شود. به همین قیاس «مردم انگیزی» نام ساخت خاصی در عرصه سیاست است كه گاه از آن به عنوان «عرصه سیاست توده ای» نیز یاد می شود. ویژگی های این ساخت از عرصه سیاست (با توجه به معیارهای پیش گفته) به صورت زیر است: یك- جامعه مدنی در آن گسترش یافته و به طور نسبی نیرومند بوده و بر قدرت تاثیر گذاشته و می تواند بر زمامداران فشار وارد كند. دو- حكومت قادر به سركوب كامل جامعه مدنی نیست و در ضمن نمی خواهد نماینده آن نیز باشد. سه- حكومت برای مقابله با فشارهای جامعه مدنی به جلب حمایت و بسیج توده ای متوسل می شود. از این طریق ضمن حل كردن بحران مشروعیت خویش، بحران مشاركت خود را نیز پشت سر می گذارد. چهار- در صورت غلبه كامل حكومت بر جامعه مدنی ساخت عرصه سیاست تغییر می كند. اگر جامعه بتواند به طور متقابل توده را بسیج كند، انقلاب رخ می دهد. همان طور كه از ویژگی های فوق می توان دریافت این ساخت عرصه سیاست (مردم انگیز) معمولاً وضعیتی گذرا را مشخص می كند و همیشه انتظار می رود كه به وضعیت و ساخت دیگری متحول شود. مردم انگیزی به عنوان یك ساخت عرصه سیاست، می تواند پس از پیروزی انقلاب ها نیز رخ دهد. در این حالت گروه ها می كوشند با توسل به توده ها یكدیگر را از میدان به در نمایند. مردم انگیزی به عنوان یك ایدئولوژی، نظام سیاسی و ساخت عرصه سیاست اگر چه برای فهم تحولات پس از پیروزی انقلاب اسلامی می تواند دارای اهمیت باشد، اما در اینجا مورد نظر ما نیست. ما در اینجا به كاربرد سوم این مفهوم نظر داریم و میزان انطباق آن بر وضعیت ایران را مورد بحث قرار می دهیم.

پ - مردم انگیزی به عنوان یك الگوی اقتصاد سیاسی.

الگوی اقتصاد سیاسی مردم انگیز نخستین بار برای تبیین وضعیت اقتصاد سیاسی برخی از كشورهای آمریكای لاتین به كار گرفته شد. از این الگو دو روایت متفاوت وجود دارد؛ در روایت نخست تاكید به طور عمده بر وضعیت طبقات اجتماعی است و تلاشی كه برای تسلط بر جامعه می كنند. (روكس بروف، ۱۳۷۳) مطابق این روایت اگر طبقه حاكم در یك جامعه دچار دودستگی باشد و هیچ جناحی از آن نتواند اراده خود را بر دیگری تحمیل كند، در این صورت نیروی سومی (مانند یك رهبر نظامی) ممكن است قدرت را قبضه كند و به نمایندگی از طرف كل طبقه مسلط حكومت كند. این تحلیلگران در بحث از وضعیت كشورهای آمریكای لاتین می كوشیدند تا دو وضعیت مختلف را از یكدیگر متمایز كنند. در حالت اول كشمكش میان دو جناح یك طبقه و یا میان دو طبقه به بن بست می رسد و توازن ویرانگر حكومت اتفاق می افتد. در حالت دوم قدرت از یك جناح یا یك طبقه به جناح و طبقه دیگر انتقال می یابد و تركیب جدیدی از گروه های حاكمه شكل می گیرد. در این حالت فرایند تجدید سازمان طبقات مسلط ممكن است تحت نظارت نیروی سومی عملی شود كه امكان دارد كه تنها منافع طبقه حاكم را نمایندگی نكند و ممكن است حتی دارای منافع خاصی نیز باشد. این حالت دوم را مردم انگیزی (پوپولیسم) می نامند. روایت دوم از اقتصاد سیاسی مردم انگیز، الگوی خود را با تاكید بر ویژگی های این نظام سامان می دهد. (علوی تبار، ۱۳۸۰) این ویژگی ها را می توان به صورت زیر فهرست كرد: ۱- نظام سیاسی در این الگو به جای یك طبقه، بر چند طبقه اجتماعی تكیه داشته و جهت گیری خود را با هدف تامین منافع و علائق این چند طبقه تنظیم می كند. ۲- تكیه گاه نظام سیاسی مردم انگیز طبقات شهری اند و مالكان و دهقانان روستایی جایی در ائتلاف حاكم بر جامعه ندارند. از این رو در دوراهی های انتخاب خط مشی هایی كه منافع شهرنشینان را تامین می كنند حتی به قیمت متضرر شدن روستائیان به مرحله اجرا درمی آیند. ۳- ائتلاف حاكم در اقتصاد مردم انگیز شامل بخشی از سرمایه داران، طبقه متوسط جدید و فقرای شهری می شود. ۴- مخارج بخش دولتی بسیار بالا است. این مخارج در جهت تامین خدمات گسترده اجتماعی و دادن یارانه به طبقات متوسط و فقیر شهری مصرف می شود. ۵- حقوق و دستمزد پرداختی به طبقات متوسط جدید به طور نسبی بالا است. ۶- واردات كالاهای مصرفی در سطح بالایی قرار دارد. ۷- دولت، مداخله گر و دارای نقش و كاركرد بسیار گسترده ای در اقتصاد است. ۸- بخش عمده سرمایه گذاری توسط دولت صورت می گیرد. ۹- دولت تلاش می كند تا از سرمایه داری ملی در مقابل اقتصاد بین المللی و رقابت خارجی به طور كامل حمایت كند. ۱۰- تامین هزینه های دولت یا از طریق اخذ مالیات از بخش كشاورزی و یا از طریق فروش منابع ملی صورت می پذیرد.