جمعه, ۲۱ دی, ۱۴۰۳ / 10 January, 2025
نسبت دین با دنیا و برخی موضوعات مربوط به آن
آیا خطوط کلی سعادت دنیوی را دین ترسیم کرده، و در جزئیات ما را به حال خود واگذارده است؟ به تعبیر دیگر آیا دین حداکثر راهنمایی را در سعادتمند شدن دنیوی و اخروی نموده یا حداقل آن را بیان نموده است؟ یا در امور دنیوی حداقل راهنمایی را نموده و درامور اخروی حداکثر راهنمایی را بیان نموده است؟
بدیهی است که مکتب‌هایی که خطوط بایستگی و شایستگی‌های انسانی را چه در قلمرو زندگی دنیوی و چه در حیات جاوانی ترسیم می‌نمایند خواه آن مکتبها دینی باشند یا غیردینی، خطوط کلی می‌باشد نه پدیده‌ها و مسائل جزئی. و اما شناخت آن خطوط کلی و قرارگرفتن در جریان جزئیات و تطبیق کلیات بر آنها، به عهدهٔ خود مردم است و بهمین جهت است که می‌گوییم: مکتب اسلام کلاً هم جنبهٔ پیشروی دارد و هم جنبهٔ پیروی. همهٔ آن اعتقادات و احکام و تکالیف که مربوط به نیازهای ثابت مادی و معنوی انسانها است، مکتب اسلام با جنبهٔ پیشروی، انسانها را روبه کمال به حرکت درمی‌آورد و اما در جزئیات و موضوعات و انتخاب طرق زندگی [ مادامیکه مخالف عقل و مقررات ثابت شدهٔ اسلامی نباشد ] مکتب اسلام خواسته‌های معقول مردم را امضا، نموده و به اصطلاح رائج جنبهٔ پیروی دارد و بهمین جهت است که اسلام تازگی و سازندگی خود را در ذات خود دارد و در نتیجهٔ جاودانگی مقتضای ذات آن است.
اما حدود راهنمایی اسلام در عرصهٔ زندگی دنیوی و سرای ابدیت، با نظر به عدالت مطلق خداوندی، آنچه که استعداد پیشرفت انسانی در «حیات معقول» این دنیا و حیات جاودانی آخرت، اقتضأ می‌کند، در حد کمال است، و اگر فردی یا جامعه‌ای به عللی فاقد آن استعداد باشد، هیچ خللی بر کمال راهنمایی اسلام وارد نمی‌آورد.
ابن خلدون می‌گفت: برای داشتن یک جامعهٔ متوازن و متعادل نیازی به انبیأ و به تبع آن نیازی به دین نیست و تاریخ نشان داده که مردمی که از انبیأ برخوردار نبودند در گرداندن زندگی خود نیز گنگ و ناتوان نبودند، لذا اینکه آدمی پا بفشارد که فقط در سایه اندیشهٔ دینی سعادت دنیوی تأمین خواهد شد، بیان اعتقاد دینی خود را کرده است، اما کسی که از خارج دین به دین نظر می‌کند، سخن فوق را مطابق صحت تاریخی نمی‌بیند، بلکه عکس آنرا می‌بیند، یعنی امتهایی که بدون دین، زندگی خود را بخوبی اداره می‌کردند، و اگر مشکل‌هایی هم داشتند مشکلهای عادی بشری بوده که ناشی از بی‌دینی نبوده است؟
نخست باید عبارات ابن‌خلدون را دربارهٔ این مسئله مورد بررسی قرار بدهیم او در مقدمه چنین می‌گوید:
«برای دفاع جانداران از زندگی خود آن سلاح که همهٔ آنها بطور طبیعی دارند کفایت نمی‌کند... بنابراین، لازم است یک فرمانده داشته باشند که بر همهٔ آنها سلطه و غلبه و قدرت پیروزی داشته باشد تا هیچ یک از آنها با عداوت به دیگری آسیب نرساند واین است معنای ملک و از همین‌جا برای تو آشکار شد که برای انسان یک خصوصیت طبیعی است که افراد انسانی چاره‌ای از بهره‌برداری از آن خصوصیت ندارند و گاهی در برخی حیوانات بی‌زیان نیز آنگونه که حکمأ ذکر کرده‌اند پیدا می‌شود چنانکه در زنبور عسل و ملخ که به استقرأ دیده شده است که میان آنها اطاعت و تسلیم و پیروی ازیک رئیس [ از افراد آنها که در خلقت و کالبد مادی ] که از دیگران متمایز است وجود دارد. ولی این حالت برای جانداران غیر از انسان بمقتضای فطرت و هدایت [ الهی ] است نه مستند به تفکر و سیاست [ اعطی کل شیء خلَقه ثم هدی ] (خداوند خلقت همه چیز را به جریان انداخت و سپس آنها را هدایت نمود)
فیلسوفان به این برهان اضافه می‌کنند که می‌خواهند با دلیل عقلی نبوت را اثبات کنند و نیز می‌خواهند اثبات کنند که نبوت یکی از مختصات طبیعی انسانی است و این برهان را به نهایت خود می‌رسانند و می‌گویند: برای بشر حُکمی که اداره کننده باشد، ضروری است. سپس می‌گویند: این حکم باید به وسیلهٔ شریعت مقرر از جانب خدا باشد که یکی از افراد بشر آن را بیاورد و این فرد (پیامبر) باید با امتیازات هدایت، از دیگران متمایز باشد تا مردم بر وی تسلیم شوند و از او قبول کنند تا حکم در میان آنان و برای آنان [ یا به سود و زیان آنان ] بمقتضای شرائط بدون انکار و تضعیف آن حکم پابرجا باشد و این قضیه‌ای که حکمأ مطرح کرده‌اند، همانگونه که می‌بینی برهانی نیست، زیرا عالم وجود و حیات بشری ممکن است بدون نبوت و شریعت اسلامی نیز برقرار باشد. برقراری نظام زندگی جمعی می‌تواند با آن تعهد و روحیه‌ای که حاکم برای خود همراه با عصبیتی. (اهتمام شدید و حمیت) که دارد باشد. به وسیلهٔ آن دو، سلطه بر مردم و وادار ساختن آنان را به راهی که پیش گرفته است به دست بیاورد. اهل کتاب و پیروان انبیا، بالنسبه به مجوس که کتابی ندارند اندکند. زیرا مجوس اکثریت مردم عالم را تشکیل می‌دهند بااینحال برای ملت مجوس دولت‌ها و آثار زندگی اجتماعی بوده است چه رسد به زندگی محض و بدینسان زندگی [ اجتماعی و سیاسی ] آنان تا این دوران [ در اقالیم ] منحرف شمال و جنوب ادامه دارد. به خلاف زندگی بدون حاکم و فرمانروا برای مردم که قطعاً امکان ناپذیر است. از اینجا خطای حکمأ برای تو در وجوب نبوت آشکار شد و معلوم شد که وجوب نبوت عقلی نیست، بلکه دلیل آن شرعی است، چنانکه گذشتگان این امت معتقد بودند و خداوند است عطا کننده توفیق»(۱) نکات ضعفی در سخنان ابن خلدون وجود دارد که ما به مهمترین آنها اشاره می‌کنیم:
۱) ابن خلدون لزوم هدایت الهی را دربارهٔ جانداران غیر انسان لازم می‌داند. ولی انسان را که دارای هزاران استعداد انفرادی و ترکیبی است، مشمول این عنایت الهی نمی‌داند و آنان را بی‌نیاز از هدایت الهی می‌داند و یا به همان هدایت دیگر اشیأ دربارهٔ انسان کفایت می‌کند در صورتیکه نیاز انسان [ به جهت استعدادهای بسیار متنوع که دارد ] به هدایت خاص بوسیلهٔ انبیا ضروری‌تر است.
۲) می‌گوید: «و این قضیه‌ای که حکمأ مطرح کرده‌اند، همانگونه که می‌بینی برهانی نیست زیرا عالم وجود و حیات بشری ممکن است بدون نبوت و شریعت اسلامی نیز برقرار باشد» چه شایسته بود که ابن‌خلدون متوجه می‌شد، هدف حیات انسانها در خور و خواب و خشم و شهوت چند روزه خلاصه نمی‌شود.
و اگر بشر بحال خود واگذار شود. گرایش او به تمایلات حیوانی و زندگی طبیعی نمی‌گذارد به هدف اعلای حیات که قرارگرفتن در جاذبیت کمال ربوبی است، نائل گردد. محرک انسان به «حیات معقول» (حیات طیبه)، (حیات مستند به برهان روشن)، (حیات قابل استناد به خدا) [ و محیای و مماتی‌لله رب العالمین ] بدون تعقل و مکمل آن که شریعت الهی است، امکان ناپذیر است.
۳) ابن‌خلدون به یک اشتباه تاریخی شگفت‌انگیز دچار شده است که قابل تفسیر نیست او می‌گوید: «پیروان انبیأ بالنسبه به مجوس که کتابی ندارند، اندکند! زیرا مجوس اکثریت مردم عالم را تشکیل می‌دهند!»
۱) اینکه داشتن آتشکده‌هایی در ایران، چین و هند، دلیل اکثریت مجوس در عالم نیست. ثانیاً: نظریه مشهور دربارهٔ مجوس همانگونه که در کتب ملل و نحل می‌بینیم، اینست که آنان دارای دین و پیغمبرشان زرتشت بوده، و کتاب مقدس آنان اوستا نامیده می‌شود. البته جزئیات کامل این دین و تاریخ ظهور زرتشت تا حدود زیادی مبهم است. آنچه که مسلم است برای تدبیر جهان هستی به دو مبدء [ برای خیر، یزدان و برای شر اهرمن یا نور و ظلمت ] معتقدند، فرشتگان را قبول دارند و به آنان نزدیکی می‌جویند. عناصر بسیط مخصوصاً آتش را مقدس می‌شمارند و همهٔ موجودات را به خدای بزرگ مستند می‌دانند، و دارای کتابند و برای آنان عباداتی است که انجام می‌دهند و بطور خلاصه مکتب مجوس یک دین است و به همین جهت دین زرتشتی در کشورهای اسلامی بعنوان اقلیت دینی کاملاً محترم و به رسمیت شناخته شده است. یک احتمال در سخنان ابن خلدون وجود دارد که منظورش، همان نظریهٔ لطف الهی است که بعثت انبیأ را مستند به فضل الهی می‌دانند نه عدالت موجَب به وجوب عقلی.
چهار) ابن خلدون در فصل پنجاه و یکم سخنانی دارد که با این نظریه تضاد دارد - او چنین می‌گوید:
«فصل پنجاه و یکم - در اینکه زندگی اجتماعی بشری ناگزیر از سیاستی است که نظام آن زندگی با آن سیاست تحقق یابد. بدان که ما در مواردی متعدد از این کتاب، بیان نمودیم که زندگی اجتماعی برای بشر ضروری است و اینست معنای عمران که دربارهٔ آن سخن می‌گوییم. و قطعی است که در زندگی اجتماعی برای مردم، فرمانروایی حاکم ضرورت دارد که مردم در تنظیم امور خود به او رجوع می‌کنند. حکم حاکم در میان مردم گاهی مستند به شریعت نازل شده از جانب خدا است که ایمان مردم به پاداش و کیفر، موجب اطاعت آنان از آن شریعت الهی می‌باشد که مبلغ آن آورده است. و گاهی حکم مستند به سیاست عقلی است که علت و باعث گردن نهادن مردم به آن سیاست، پاداشی است که از طرف آن حاکم، پس از معرفت او به مصالح زندگی آنان در آنهنگام که حکم مستند به شریعت الهی است، نفع آن در دنیا و آخرت به وجود می‌آید. زیرا صاحب شرع عالم است به همه مصالح... و موقعی که حکم مستند به سیاست عقلی است، نفع آن تنها در دنیا، حاصل می‌گردد...، سپس سیاست عقلی که در پیش گفتیم، بر دو وجه است: یکی از آن دو اینست که مصالح عموم مردم و مصالح سلطان در استقامت ملک مخصوصاً مراعات می‌گردد و این نوع سیاست، همان سیاست فارس بود که بر مبنای حکمت برگذار می‌گشت. و خداوند متعال ما را به جهت دین اسلام و پیمان خلافت از آن نوع سیاست بی‌نیاز نموده است، زیرا احکام شرعی ما را دربارهٔ مصالح عمومی و خصوصی از آن سیاست بی‌نیاز کرده است. و احکام مدیریت و حاکمیت جامعه در احکام شرعیه مندرج شده است، ... حکام مسلمانان سیاست را به مقتضای شریعت به مقدار قدرت خود، اجرا می‌کنند. بنابراین، قوانین شریعت اسلامی مجموعه‌ای از احکام شرعی و آداب اخلاقی و قوانین طبیعی در جامعه است که مراعات آن ضرورت دارد و پیروی در این امور نخست از شریعت است، سپس از آداب حکمأ و سیرهٔ زمامداران»(۲)
این عبارات ابن خلدون که به گمان ما یک عقیدهٔ کاملاً صحیح است، دراین مطلب صراحت دارد که زندگی بر مبنای دین از زندگی بر مبنای تعقل محض [ اگر امکان‌پذیر باشد ]، کاملتر و جامعتر است. جامع و کامل بودن زندگی دینی از آنجهت است که هم سعادت دنیوی را تأمین می‌کند و هم سعادت اخروی را. اما زندگی بر مبنای سیاست غیردینی حداکثر تدبیر کنندهٔ حیات دنیوی است، - که تازه معلوم نیست این تدبیرگری عین سعادت دنیوی باشد، علاوه برآنکه - هیچ ضمانتی نیز در تأمین سعادت اخروی آدمی بهمراه ندارد.
حیات آدمی یک حقیقت واحد و یکپارچه است که از دو مقطع دنیا و آخرت و به تعبیر دقیقتر از دو ساحت قبل از مرگ و بعد از مرگ تشکیل شده است. از آنجایی که این دو مقطع در عرض یکدیگر نیستند بلکه در طول یکدیگر هستند و به عبارت صحیحتر، حیات اخروی آدمی تبلور و باطن حیات دنیوی اوست، و دین با توجه به آثار باطن اخروی، رفتارها و حیات فردی و اجتماعی دنیوی آدمی را تدبیر و هدایت نموده است و این کاری است که عقل بشری بدون هدایت دین از انجام آن ناتوان است. از این رو صرفاً به تدبیرهای عقل بشری در تأمین سعادت فردی و اجتماعی دنیوی یا سعادت اخروی انسانها، بدون اتکای به هدایتهای دینی نمی‌توان اعتنا کرد، مگر در مواردی که باز خود دین اجازه داده است که از هدایتهای عقل نیز تبعیت کنیم.
قریب به همین مضمون ولی نه با این تقریر، خواجه نیز در جلد سوم شرح اشارات ابن سینا مطالبی در نقش دین در تدبیر سعادت دنیوی و اخروی آدمیان بیان کرده است.
اگر دین برای سعادتمند کردن دنیوی آمده باشد، این ادعای سعادتمند نمودن دنیوی، در این دنیا قابل آزمایش است، اما اگر دین برای سعادتمند کردن اخروی هم آمده باشد، این ادعای دین در دنیا قابل آزمودن نیست، زیرا وقتی ما سخن دین را می‌توانیم بیازماییم که به آخرت و آخر راه رسیده‌ایم و آزمون ما دیگر نمی‌تواند موجب تصحیح و پالایش دیدگاه ما در مورد ادعای سعادتمند کردن اخروی توسط دین باشد، نظر شما در مورد این مطلب چیست؟
آزمایشگاه این آزمایش که دین برای سعادتمند کردن اخروی نیز می‌باشد، عقل و وجدان و فطرت ناب آدمی است که می‌تواند پدیده‌های بی‌اساس و مستند به هوی و هوس ناپایدار حیوانی را از آن حقائقی که با ذات کمال جوی و رشد طلب آدمی سنخیت دارد، جدا کند. سعادت جهان ابدیت از آنِ کسانی است که، شایستگی قرارگرفتن در جاذبیت الهی را در ابدیت در این جهان به دست می‌آورند، از دیدگاه عقل و وجدان و فطرت ناب انسانی بدیهی است که شایستگی قرار گرفتن در جاذبیت الهی درابدیت از آن کسانی است که دراین دنیا زندگی خود را در اشتیاق کمال و تکاپو برای وصول به آن، بوسیلهٔ تنظیم و اصلاح ارتباطات چهارگانه سپری می‌کنند، لذا هر دین و آیینی که طرق اشباع این حس و اشتیاق را برای انسانها تبیین نماید، سعادت اخروی آنان را تضمین نموده است. منظور از ارتباطات چهارگانه که بارها متذکر شده‌ایم، عبارت است از:
۱) ارتباط انسان با خویشتن
۲) ارتباط انسان به خدا
۳) ارتباط انسان با جهان هستی
۴) ارتباط انسان با همنوع خود
جایگاه هنر از دیدگاه دین - اسلام - چیست؟ و هنر اگر چگونه باشد، دینی و اسلامی است؟
نخست باید توصیفی دربارهٔ هنر داشته باشیم(۳)
هنر را متشکل از سه قطب باید در نظر بگیریم(۴)
ـ قطب یکم - احساس خاصی است که معلول نبوغ یا اشتیاق خاص است.
هنر با نظر به این قطب یکی از حقایق درون آدمی است و از مقولهٔ خیال و اعتباریات و توهمات نیست مانند نبوغ و اکتشافات و اشتیاق به آنها. و از جهت ارزش با قطع‌نظر از ارزش ذاتی خود این حقیقت، استعداد برخورداری در ارزشهای فعلی را دارا می‌باشد.
ـ قطب دوم - کارگاه مغز و روان (و با یک نظر هویت نفس آدمی) است که هنگامی که احساس و فعالیت هنری مانند چشمه‌سار زلال به جریان افتاد از مختصات کارگاه مغز و روان به همراه کیفیت پذیرفته و با مختصات هویت نفس آدمی توجیه گشته و آمادهٔ بروز در صفحهٔ جامعه می‌گردد. سرنوشت موضوع هنری از نظر مختصات و کیفیت و ارزشها در این قطب، تثبیت می‌گردد. مانند چشمه‌ساری زلال که از منبعی پاک بجریان می‌افتد و در مسیر خود پیش از آنکه به پای درختان و گلها و زراعت‌ها برسد، یا با موادی مخلوط می‌گردد که برای ریشه‌های درختان و گلها و زراعت آسیب می‌رساند و یا بالعکس با موادی درمی‌آمیزد که موجب تقویت آن ریشه‌ها می‌گردد. از همین جا است که باید ریشهٔ اصلی ارزش و ضد ارزش بودن انواع هنر را جستجو کرد. یعنی باید دید آب حیات‌بخش احساس هنری از کدامین مغز حرکت می‌کند و با کدامین هویت نفس آدمی توجیه می‌شود. هنرهای مبتذلی که متأسفانه بعنوان هنر و بنام فرهنگ با ارزشهای اصیل «حیات معقول» انسانها به مبارزه و تخریب برمی‌خیزد، از نوع اول است. یعنی احساس و نبوغ بکار رفته در قطب دوم (مسیر فعالیت و حرکت) آلوده به کثافت‌ها و مواد مضر می‌گردد. و هنرهای اصیل و سازندهٔ بشری که نیز می‌توان آنها را از بهترین عوامل «حیات معقول» انسانها معرفی نمود، در همین قطب، (کارگاه مغز و روان و هویت نفس آدمی) به فعلیت می‌رسند.
ـ قطب سوم - عبارت است از وجود عینی هنر در جهان خارجی، هنر در این قطب یا در این مرحله است که با مردم جامعه ارتباط برقرار می‌کند. اگر هدف از به وجود آوردن یک اثر هنری، جریان دادن آن احساس والای سازنده از قطب [ یا مرحلهٔ دوم ] و وارد کرد نتیجهٔ آن احساس به قطب سوم [ یا مرحلهٔ سوم ] برداشتن گامی مثبت در تقلیل دردها و ناگواریهای مردم و اصلاح و تنظیم و شکوفا ساختن زندگی آنان در «حیات معقول» (حیات طیبه، حیات قابل استناد به خدا: (و محیای و مماتی لله رب‌العالمین ) باشد، نه تنها چنین هنری دینی و اسلامی است، بلکه از یک مطلوبیت والایی برخوردار است که در صورت جد‌ی بودن مطلوبیت آن، یکی از واجبات محسوب می‌شود. این است قانون کلی هنر از دیدگاه دین، البته برای تعیین مصادیق شایسته و ناشایستهٔ هنر، مباحثی فراوان وجود دارد که در رساله‌ها و کتب مربوطه مطرح می‌گردد.
و اگر هدف‌گیری از هنر، تنها ارائهٔ نبوغ هنری و نمایش احساس عالی که آن را به وجود آورده است، بوده باشد، در اینصورت اگر آسیب و اخلالی به اخلاق مردم وارد نسازد و مردم را از بهره‌برداری از دین محروم ننماید، اشکالی در آن وجود ندارد مگر تنها از آن جهت که هنرمند به جهت عشق به خودخواهی، دست به کار شده است و مانند چراغ نفتی خود را در آتش زده و در صورت جالب بودن آن اثر پیرامون خود را موقتاً روشن ساخته است. تقسیمی که دربارهٔ «حقوق» وجود دارد (حقوق پیشرو و حقوق پیرو) در هنر نیز جریان دارد، یعنی هنر نیز بر دو قسم است. هنر پیشرو و هنر پیرو. ارزش هنر پیشرو در این است که نوابغ هنری با مغز و روان و روح پاک نبوغ خود را در بهره‌برداری از اصول عالی انسانی، فعال ساخته، بدون توجه به تمایلات بی‌اساس مردم، آنان را به کشف یک زندگی سالم رو به جاذبیت کمال اعلا و بهره‌برداری از آن توجیه نماید.
● تصویر شما از «تکنولوژی دینی» چیست؟
قطعی است که در ماهیت هیچ وسیله و ابزار و کالای صنعتی دینی بودن و غیردینی بودن تضمین شده است. بلکه در آن هنگام که نیازهای اساسی آدمی، موجب می‌شود که دست به ابداع و ابتکار صنعتی بزند تا آن نیازها را بتواند از خود مرتفع نماید - همانگونه که در قرآن اشاره شده «و اعدوا لهم مااستطعتم من قوهٔ» (و هر چه می‌توانید قوای خود را برای دفاع از حیات و شرف و کرامت خود در برابر دشمن افزون و آماده کنید.) - آن صنعت به انگیزگی دین به وجود آمده است.
سابق بر این، عده‌ای ساده‌لوح می‌کوشیدند اصول همهٔ ابتکارات و تکنولوژیهایی که بشر به آنها دست یافته است، از قرآن و احادیث استخراج نمایند و این یک کار عبثی بود، زیرا وظیفهٔ مستقیم کتابهای آسمانی و منابع معارف دینی این نیست که برای بشریت ضرورت علوم ریاضی، فیزیکی، شیمی، گیاه‌شناسی، زمین شناسی را با تمامی مسائل و قوانین آنها تعلیم بدهند، آنچه که وظیفهٔ مستقیم انبیأ و کتابهای آسمانی آنها است، تعلیم بشریت در عرصهٔ «حیات معقول» و آموزش همهٔ نیازهای اصیل و تحریک برای مرتفع ساختن آنها است و اما کمیت و کیفیت و ماهیت آن وسائل و ابزاری که چنین کاری را به عهده خواهد گرفت، موکول به حواس و تعقل و انواع درک و دریافتهای اکتشافی و اختراعی و انواع تکاپوها است که خداوند به بندگان خود عنایت فرموده است.
این یک مسئلهٔ بدیهی است که همانگونه که دلیل لزوم و کیفیت آماده‌کردن بیل برای کشاورزی و ابزار خاص برای ساختن مسکن و تهیهٔ انواع دواها برای معالجهٔ بیماریها، وظیفهٔ پیامبران و کتب آسمانی نیست، همچنان بیان طرق به وجود آوردن انواع تکنولوژی‌ها و ساختن کامپیوترها و تجزیه و تحلیل ذر‌ات اتمی و غیرذلک به عهدهٔ انبیأ و کتب آسمانی نیست، گاهی برای هشدار دادن به انسانها، اشاره‌هایی کلی دربارهٔ اصول زیربنایی جهان هستی و انسانی، در کتب آسمانی و سخنان پیشوایان فوق طبیعی (انبیأ و ائمه و اولیأ) مطرح شده است که هشیاران و خردمندان و صاحبنظران (اولوالالباب) بدانند و به دیگر مردمان اثبات کنند که معارف کتب آسمانی و سخنان انبیأ، و ائمه علیهم‌السلام و اولیأ بر مبنای اشراف به اصول و مبادی کلی هستی ارائه شده است.
با توجه به اینکه اقتصاد دو وجه دارد: الف. وجه ارزشی ب. وجه علمی. آیا می‌توان گفت اقتصاد تا آنجا که علم است و از عالم خارج خبر می‌دهد، اسلامی و غیراسلامی ندارد، اما از آنجا که ارزش است و از جنس امور اعتباری است، البته اسلامی و غیراسلامی دارد؟
مقدمتاً این نکته را باید مورد توجه قرار بدهیم که اصطلاح اعتباری در موارد «بایدها» و «نبایدها» و ارزشها، اصطلاح صحیحی نیست، زیرا اعتبار تنها بازگوکنندهٔ خود «جعل» یا «وضع» یا «انشأ» که از یک جهت اعتبار است، نمی‌باشد. بلکه وقتی که یک اعتبار یا یک انشأ به وجود می‌آید، واقعیاتی در مراحل پیش از آن، مانند صیانت ذات، غریزه، نیازهای اصلی یا فرعی وجود دارد و واقعیاتی پس از بوجود آمدن اعتبار (انشأ یا وضع و یا قرارداد) و همهٔ آن امور از اصالت عینی برخوردار می‌باشند. برگردیم به پاسخ اصل سئوال، ما باید نخست اصول و مبادی عام پیشرو اقتصاد اسلامی را در نظر بگیریم و سپس به اصول و قواعد ثانوی آن بپردازیم اقتصاد اسلامی مبتنی بر عده‌ای از اصول و مبادی عام است که ما ذیلاً نمونه‌ای از آنها را می‌آوریم:
۱) مالکیت در اسلام جنبهٔ هدف ندارد، بلکه بعنوان وسیله‌ای منظور شده است که هم پاسخگوی غریزهٔ اختصاصی انسان به بعضی از مواد در مجرای قوانین خاص خود باشد و هم تنظیم‌کنندهٔ روابط انسانها با یکدیگر و هم روابط آنان با مواد اقتصادی باشد.
۲) اقتصاد در اسلام هم جنبهٔ فردی دارد و هم جنبهٔ اجتماعی
۳) و بنابر اصل فوق، مالکیت در اسلام نامحدود نیست و تا آنجا که مزاحم معیشت و دیگر حقوق مردم جامعه نباشد آزاد است.
۴) قاعدهٔ کلی، برخورداری از مالکیت است، مگر اینکه موجب اضرار برای مردم جامعه باشد به همین جهت است که بعضی از انواع استفاده از مالکیت ممنوع است. بعنوان نمونه:
۱) احتکار مواد ضروری جامعه
۲) احتکاری که موجب افزایش غیرعادی قیمت مواد بوده و در نظم اقتصاد اجتماعی خلل وارد بسازد.
۳) تولید و توزیع مواد مضر
۴) تولید و توزیع وسایل لهو و لعب
۵) ربا
۶) تولید و توزیع مواد مخدر
۷) ممنوعیت فروش اسلحه به دول و ملل متخاصم در حال جنگ مگر وسایل دفاع
۸) تولید و توزیع وسایل تجمل افراطی
۹) اسراف در هر شکل که باشد
۱) وجوب تهیهٔ مواد معیشت از ابتدائی‌ترین علوفهٔ حیوانات گرفته تا عالی‌ترین مواد معیشت اعم از اینکه محصول اولی زراعت باشد و یا تولید شدهٔ پیشرفته‌ترین تکنولوژی.
۱۱) در تولید و توزیع مواد اقتصادی، اولویت با آن امور است که برای زندگی انسانها ضروری‌تر است.
۱۲) ارزش کار اعم از فکری و عضلانی مطابق آیهٔ و لاتبخسوا الناس اشیائهم (و اشیأ مردم را از ارزش نیندازید) باید حقیقی باشد نه ساختگی. نتیجهٔ این اصل حیات اقتصادی این‌است که اگر کارگری از ارزش حقیقی کار خود اطلاع نداشته باشد و یا به جهت اضطرار به کمتر از ارزش حقیقی کار خود راضی باشد، به ارزش حقیقی و مزد واقعی کار خود نرسیده است و حاکم باید مقدمات وصول کارگر را به ارزش کار خود آماده بسازد.
۱۳) در جریان رقابتهای آزاد، نظارت و ارشاد دولت ضروری است تا مردم با انگیزه‌ی سودجویی حقوق یکدیگر را پایمال نکنند.
۱۴) ارتباطات اقتصادی با اقوام و ملل دیگر آزاد است مشروط به اینکه با قوانین اسلامی مخالف نباشد.
بدیهی است که اجرای این اصول عام نیازمند موضوعات و وسایل و ابزار، و ایجاد انواع روابط با طبیعت و انسانها و تحصیل علوم و صنایعی است که برای تهیه و تنظیم امور فوق ضرورت دارند. و از این روی تمامی این امور در مجرای الزامات دینی قرار می‌گیرند، خواه این علوم و صنایع در خود جوامع اسلامی به وجود بیایند و خواه در جوامع خارجی، البته مشروط به اینکه مستلزم سلطهٔ بیگانه و ایجاد فساد در جوامع اسلامی نباشد.
از این پاسخ روشن می‌شود که هر حقیقتی که به شئون اسلامی، ارتباط و دخالتی داشته باشد، مانند ارتباط موضوع با حکم، مقدمه با ذی‌المقدمه، وسیله و هدف و امثال آن، آن حقیقت از حالت بی‌طرفی محض درآمده و جنبهٔ دینی بخود می‌گیرد. از روشن‌ترین دلایل این مدعا این است که اگر تهیهٔ مواد معیشت مردم نیازمند تحصیل علوم مربوطه و به دست آوردن تکنولوژی خاصی باشد و هر کس که توانایی تهیه و تنظیم علوم و تکنولوژی مزبور را داشته باشد [ اعم از دولت و جامعه و فرد ] و با اینحال اقدام نکند، مسئول و مجرم محسوب می‌گردد.
در انتهای این پاسخ بیافزاییم که، چون انسان موجودی آزاد است و این آزادی در دگرگون کردن و تنوع‌بخشیدن به حیات اقتصادی و معیشتی او نیز دخالت می‌کند، از این رو وضعیت اقتصادی و معیشتی ثابتی در تمام دورانها برای انسان نمی‌توان در نظر گرفت و اسلام نیز بر همین اساس علم اقتصاد ثابتی را برای تمامی دورانهای حیات بشری معرفی نکرده است - گرچه اخلاق و احکام حقوقی ثابتی برای تمامی دورانها در نظر گرفته که بحث از ثبات اخلاق و فقه و تفاوتش با اقتصاد در جای دیگر باید شکافته شود - و این مطلب نه تنها عیبی برای دین اسلام نیست بلکه مزیتی نیز برای آن محسوب می‌شود. گذشته از آنکه اساساً هیچ مکتب یا علمی نیز نمی‌تواند هیچ علم اقتصاد ثابتی ارائه کند. ذات علم و همچنین علم اقتصاد متناسب با شرایط و اوضاع زمان در تغییر و تحول است و علم ثابت اقتصاد امری محال است. اما در عین حال اسلام از دو جهت بر اقتصاد سیطره و نظارت و هدایت دارد؛ از جهت فقهی (و حقوقی) و از جهت اخلاقی. دستورات اخلاق اقتصادی و احکام و قواعد فقهی (و حقوقی) اقتصادی اسلام، در عین آنکه علم اقتصاد خاصی را پی‌ریزی نمی‌کند و به این جهت سیستم اقتصاد اسلامی - مانند فقه و فلسفه اسلامی - باز است، اما به هر علم اقتصادی نیز اجازهٔ ظهور و فعالیت نمی‌دهد. لذا آن علم اقتصاد، فرصت ظهور و بروز در جامعه اسلامی می‌یابد، که خود را با قواعد اخلاقی و فقهی و دستورات اخلاقی و حقوقی اقتصاد اسلامی هماهنگ کند. با این اوصاف هر سیستم اقتصادی که توانست خود را با مبانی و اصول و قواعد حقوقی و ارزشهای اقتصادی اسلام هماهنگ کند، آن سیستم‌اقتصادی، دینی و اسلامی‌است و اگر نتوانست خود را با آنها تطبیق و تنظیم‌نماید، آن علم اقتصاد، دینی و اسلامی نیست و اسلام و جامعه اسلامی اجازهٔ حضور و فعالیت را به آن نمی‌دهد و نباید بدهد.
آیا دینی‌کردن همهٔ امور به این معنی است که هر چیزی را می‌توان، ابزار و مرکبی برای فهم یا تحقق اندیشهٔ دینی کرد آیا همه چیز به این کار تن می‌دهند یا خیر؟
غالباً انگیزهٔ طرح چنین سئوالی، روشن نبودن معنای دین است که باید عامل آن را از توهمات بعضی از متفکران غربی و پیروان آنان جستجو نمود. آنان این مطلب را که دین یک رابطهٔ شخصی ما بین انسان و معبود او است بعنوان یک قیچی بر‌ان به دست گرفته و دین را از همهٔ پدیده‌ها و شئون حیات مادی و معنوی بریدند و در حقیقت با این اقدام قهرمانانه!! هویت دین را از موجودیت انسانی جدا کردند و بشریت را بقول خود مردان آگاه و خردمند مغرب زمین، تا حد دندانه‌های ماشین ناآگاه پایین آوردند و برای دلخوش داشتن او دست به دامان اپیکور و اپیکوریان شده، با سرخوشی و مستی و تخدیر او را سرگرم نمودند، تا آنجا که بقول مولوی : ذکر و فکر او را به پایین کشاندند.
جز ذکرنی دین اونی ذکر اوسوی اسفل برد او را فکر او
درمحضراستاد جعفری
۱) الجزء الاول من کتاب العبرو دیوان المبتدأ و الخبر فی‌ایام العرب و العجم و البربر [معروف به مقدمه] تألیف عبدالرحمن بن خلدون ص ۴۳ و ۴۴.
۲) مأخذ پیشین ص ۳۰۲ و ۳۰۳.
۳) تعریف کامل هنر (حد تام) مانند تعریف دیگر حقایق مخصوصاً حقایق اسرارآمیز درون آدمی (مغز و روان و روح) یا محال است یا حداقل بسیار دشوار، لذا در این مبحث به توصیف هنر قناعت می‌ورزیم.
۴) اگر کسی بجای اصطلاح قطب، مراحل یا جریان هنر را هم بکار ببرد، اشکالی ندارد.
۵) تزعم انک جرم صغیر و فیک انطوی العالم الاکبر، منسوب به حضرت علی(ع) است.
۶) مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی، وحی و نبوت، صفحهٔ ۱۸۳ تا ۱۹۱.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست