سنگ بزاقی هم داریم

دکتر ابراهیم رزم پا می گوید سنگ های بدن فقط کلیوی و صفراوی نیستند

بیشتر ما تصور می‌کنیم سنگ‌ها در کلیه‌ها یا صفرا به وجود می‌آیند و وقتی می‌شنویم کسی دچار سنگ‌ غدد بزاقی شده، تعجب می‌کنیم...

این هفته برای آشنایی بیشتر با بیماری‌ها و مشکلات مربوط به غدد بزاقی با دکتر ابراهیم‌ رزم‌پا، فوق‌تخصص جراحی سر و گردن و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ غدد بزاقی چه هستند و در کجای دهان ما قرار گرفته‌اند؟

غدد بزاقی به دو دسته اصلی و فرعی تقسیم می‌شوند؛ ۳ جفت از آنها اصلی‌اند که «بناگوشی»، «تحت‌فکی» و «زیرزبانی» نام دارند و تعدادی نیز غدد بزاقی فرعی‌اند و پراکنده در دهان و کام پخش شده‌اند و تعداد آنها به ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ عدد می‌رسد. غدد اصلی و فرعی به‌طورکلی در طول روز حدود یک تا یک و نیم لیتر بزاق ترشح می‌کنند. نوع بزاق نیز با توجه به نوع غدد ترشحی متفاوت است یعنی غدد بزاقی بناگوشی بزاقی رقیق و آبکی (سروزی) ترشح می‌کنند ولی غدد زیرفکی و زیرزبانی ترشحی غلیظ‌تر و موکوسی دارند. نقش اصلی بزاق این است که غذا را نرم‌تر و بلع آن را تسهیل و از خشکی مخاط دهان جلوگیری کند. بزاق حاوی آنزیم‌های گوناگون، املاح و مواد ضدباکتریایی است که می‌تواند نقش محافظتی داشته باشد.

▪ گفتید روزانه در دهان ما یک تا یک‌ونیم لیتر بزاق ترشح می‌شود. اگر این مقدار افزایش یا کاهش پیدا کند چه مشکلی پدید خواهد آمد؟

افزایش بزاق مشکل محسوب نمی‌شود. میزان ترشح بزاق تا سن ۲۰ سالگی به طور طبیعی زیاد است. این روند در بچه‌های کوچک به خوبی مشاهده می‌شود و حتی در برخی از آنها میزانش بیش از حد است به طوری که همیشه لباس کودک خیس می‌شود. علاوه بر آن، با خوردن بعضی از غذاهای محرک مثل ترشی‌ها میزان ترشح بزاق افزایش می‌یابد. همه این موارد‌ پاتولوژیک نیستند و مشکل وقتی است که ترشح بزاق کاهش می‌یابد.

▪ در این‌باره بیشتر توضیح می‌دهید؟

بله، کاهش ترشح بزاق به اختلال‌های درون بدن مربوط است. در بعضی از بیماری‌ها مانند بیماری شوگرن ترشح غدد بزاقی کاهش می‌یابد و مخاط خشک می‌شود. این بیماری خودایمنی است و ممکن است با خشکی چشمی و آرتریت‌روماتویید هم همراه شود. بیماری دیگری به نام سارکوییدوز نیز بیماری خودایمنی و ناشناخته‌ای است و روی چشم و غدد بزاقی‌ اثر می‌گذارد. با مصرف برخی از داروها نیز ممکن است ترشح بزاق کاهش یابد. این داروها شامل داروهای ضدفشارخون، ضدحساسیت و آنتی‌کولینرژیک (مهارکننده‌های سیستم پاراسمپاتیک) هستند. این حالت را در افرادی که به دلیل بیماری رادیوتراپی می‌شوند و از نظر روانی انسان‌های مضطرب و پراسترسی هستند نیز بسیار مشاهده می‌کنیم. کمبود بزاق فرد را مستعد عفونت‌های موضعی و دهانی می‌کند. می‌دانیم که مواد موجود در بزاق از پوسیدگی دندان جلوگیری می‌کنند بنابراین بیمارانی که ترشح بزاقشان کاهش یافته، به سرعت دچار پوسیدگی‌های دندانی خواهندشد.

▪ عفونت غدد بزاقی چگونه به‌وجود می‌آید؟

عفونت‌ها دو دسته‌اند؛ حاد و مزمن. عفونت‌های حاد هم دو گروه ویروسی و باکتریایی دارند. شایع‌ترین عفونت ویروسی ناشی از بیماری اوریون است. در این بیماری خود بیماری چندان مهم نیست ولی عوارض آن را باید جدی گرفت. اوریون در بچه‌ها شایع و مسری است و در آن دو طرف غدد بناگوشی متورم می‌شود. شایع‌ترین عارضه‌های اوریون در آقایان تورم بیضه‌ها و کری حسی- عصبی و پانکراتیت (که در نهایت به دیابت منجر می‌شود) و در خانم‌ها تورم تخمدان‌هاست. عفونت دیگر، باکتریایی است. التهاب غدد بزاقی در افرادی دیده می‌شود که بیماری زمینه‌ای دارند مثلا افراد مسن یا کسانی که عمل جراحی بزرگی انجام داده‌اند و سیستم ایمنی بدنشان تضعیف شده و آب بدنشان کاهش یافته است. این بیماران به احتمال زیاد در بیمارستان بستری می‌شوند تا آنتی‌بیوتیک‌های وریدی دریافت کنند و در آنها آبسه‌های غدد بناگوشی تحت‌فکی و زیرزبانی را هم بسیار مشاهده می‌کنیم که آبسه‌های غدد بزاقی باید جراحی شوند.

▪ آیا در عفونت‌ها، غدد بزاقی بزرگ‌تر می‌شود؟

بزرگی غدد بزاقی ۲ حالت دارد؛ حالت التهابی و حالت دیگری که چندان مهم نیست. در بسیاری از افراد غدد بزاقی بزرگ است ولی هیچ علایمی مبنی بر بیماری وجود ندارد. البته بزرگی غدد بزاقی را در افراد مبتلا به دیابت یا کسانی که قرص‌های ضدبارداری مصرف می‌کنند، افراد چاق و دچار کم‌کاری تیرویید نیز می‌بینیم که بزرگی بدون علامت است و لازم نیست کاری برای درمان آن انجام دهیم. بزرگی غدد در تومورهای غدد بزاقی هم مشاهده می‌‌شود.

▪ علت تشکیل تومورها چیست؟

شایع‌ترین تومورها مربوط به غدد بناگوشی و اغلب خوش‌خیم‌اند و به «میکسد» مشهورند. هرچه از غدد بزاقی اصلی به طرف فرعی پیش می‌رویم، احتمال بدخیمی بیشتر است. سنگ‌های غدد بزاقی نیز ممکن است به شکل تومور به نظر برسند.

▪ سنگ‌های غدد بزاقی چگونه تشکیل می‌شوند؟

سنگ غدد بزاقی در غدد تحت‌فکی بیشتر و در غدد بناگوشی کمتر تشکیل می‌شود. غده تحت‌فکی ترشح غلیظی دارد و مسیر تخلیه آن طوری است که برعکس جاذبه است. هر عاملی که باعث شود ترشح غلیظ‌تر شود یا در مسیر خروجی غدد اختلال ایجاد کند،‌ باعث ایجاد سنگ می‌شود. سنگ‌های تشکیل‌شده دو نوع اوراتی و کلسیمی دارند. سنگ‌های کلسیمی را در عکس رادیولوژی به راحتی می‌توان دید ولی سنگ اوراتی را به راحتی نمی‌توان تشخیص داد. این بیماری شایع است و یکی از علایم سنگ‌های غدد بزاقی، هنگام خوردن غذاهای ترش است که بزاق بیشتر و غده متورم و دردناک می‌شود و گاهی نیز عفونت می‌کند. توصیه پزشکان در مورد سنگ‌های ریز این است که بیمار غذاهای ترش بیشتری بخورد تا ترشح بزاق زیاد و سنگ دفع شود ولی سنگ‌های بزرگ ممکن است به عمل جراحی نیاز پیدا کنند.

▪ اگر در بدخیمی‌ها غده بزاقی خارج شود، چه مشکلی برای بیمار پیش می‌آید؟

هیچ مشکلی ایجاد نمی‌شود. در بدخیمی‌ها غده بزاقی، معمولا غده بزاقی را خارج می‌‌کنند. حتی بهتر است غدد بزاقی سنگ‌ساز هم خارج شود. در مواردی که عفونت مزمن غده بزاقی وجود دارد نیز برای درمان قطعی باید غده خارج شود. تعداد غدد بزاقی بسیار زیاد است و خارج کردن یکی از آنها از نظر فیزیولوژیک مشکلی برای فرد پدید نمی‌آورد. خارج کردن غدد بزاقی از طریق جراحی چندان کار راحتی نیست. در خارج کردن غدد بناگوشی، عصبی بین دولوب غده وجود دارد که اصلا نباید آسیب ببیند و اعصاب اطراف غدد هم باید حفظ شوند.

▪ تشخیص بیماری‌های مربوط به غدد بزاقی چگونه است؟

تشخیص نوع بیماری‌های غدد بزاقی آسان است و شرح‌حال و معاینه از بیمار اطلاعات خوبی به ما می‌دهد. ما همیشه از روش‌های ساده‌تر و غیرتهاجمی مانند سونوگرافی استفاده می‌کنیم. نمونه‌برداری سوزنی FNA نیز روش بسیار مناسبی است. این نمونه‌برداری ساده و بدون درد است.

پرنیان پناهی