ماه رمضان و نیاز به اهدای خون

مساله کمبود خون در فصولی از سال برای همه کشورها وجود دارد

مساله کمبود خون در فصولی از سال برای همه کشورها وجود دارد. به عنوان مثال، در اروپا و آمریکا در فصل‌های سرد و به خصوص در ماه ژانویه و تعطیلات و در کشورهای اسلامی، در ماه مبارک رمضان با این مساله روبه‌رو هستیم. این یک واقعیتی است که به‌رغم اینکه هیچ‌وقت عملا با کمبود خون مواجه نبوده‌ایم ولی در ماه رمضان مشکلاتی داریم. به هر حال ما وابسته به اهداکننده‌ها هستیم و چون در این ماه مردم روزه می‌گیرند کمتر هم مراجعه می‌کنند...

طبق آمار تقریبا در تابستان هر سال هفته‌ای ۳۰ تا ۳۵ هزار واحد خون در سطح کشور اهدا می‌شود که این مقدار نسبت به دیگر فصول سال به دلیل گرمای هوا و مسافرت‌های افراد، چند درصدی کاهش یافته است.حال وقتی ماه مبارک رمضان با تابستان تداخل پیدا می‌کند، از این میزان حجم خون کاسته خواهد شد. به طوری که در ماه رمضان سال‌های گذشته به خصوص در هفته اول و دوم، اهدای‌خون حدود ۲۰ درصد کاهش پیدا کرده بود، یعنی چیزی بین ۲۵ تا ۳۰ هزار واحد.

در هفته سوم به واسطه شب‌های احیا میزان اهدای‌خون مجددا افزایش می‌‌یابد و ما با مشکل کمتری مواجه هستیم، ضمن اینکه سازمان انتقال خون به هیچ‌وجه حتی در شرایط کم‌خونی استانداردهای خود را زیر پا نگذاشته و منطبق با چک‌لیست‌های اهدای‌خون عمل می‌کند، یعنی تمام اهدای‌خون‌ها باید داوطلبانه باشد، شرایط فیزیکی اهداکننده از نظر وزن، سن، بیماری، مصرف داروها، رفتارهای پرخطر و ... مرور شده و حتی اگر اهداکننده‌‌ای کارت شناسایی به همراه نداشته باشد، از وی خون‌گیری به عمل نمی‌آید. بنابراین انجام کارهای فرهنگی و اطلاع‌رسانی به مردم از طریق رسانه‌ها نقش مهمی در این زمینه داشته و مردم را حتی در ماه مبارک رمضان و به خصوص در دو هفته اول به سمت پایگاه‌های انتقال خون هدایت می‌کند.

● نقش پزشکان

وظیفه پزشکان در رابطه با کاهش حجم خون در این ایام بسیار مهم است. متاسفانه مصرف بهینه و استاندارد خون، یکی از دغدغه‌‌های سازمان انتقال خون است و آن اینکه بی‌موقع و بی‌مورد خون مصرف نکنید و براساس پروتکل‌ها، دستورالعمل‌ها و سمینارهای بازآموزی مصرف خون و فرآورده‌های خونی که تقریبا در تمام استان‌ها سالی یکی دو بار برگزار می‌شود، عمل کنید. ولی متاسفانه نه در ایران و نه در دیگر کشورها به این استانداردها عمل نمی‌شود. طبق تحقیقی که در آمریکا و با گروه هدف متخصصان هماتولوژی انجام شده بود به بررسی این نکته پرداخته بودند که چند درصد از متخصصان به پروتکل‌های تجویز خون عمل می‌کنند. جالب است بدانید که نتیجه این تحقیق نشان داد فقط چیزی حدود ۳۰ درصد متخصصان به این پروتکل‌ها عمل می‌کردند.

بنابراین از همکاران خواهشمندم به خصوص در ماه رمضان دقت بیشتری کرده و بی‌مورد خون مصرف نکنند، به خصوص در مورد پلاکت، به دلیل اینکه پلاکت را نمی‌توانیم ذخیره کنیم و مدت نگهداری آن فقط ۵ روز است. پس اگر کسی در ماه رمضان به خصوص در دو هفته اول اهدای‌خون نکند، بخش‌های شیمی‌درمانی و به خصوص بخش‌های خون در تامین پلاکت واقعا دچار مشکل می‌شوند. بنابراین نقش پزشکان در استفاده بهینه از این فرآورده خونی بسیار مهم است و نباید بی‌جهت درخواست خون و فرآورده‌های آن را بکنند. ولی اگر نیاز مبرم پیش آمد و درخواست کردند، اصول تزریق را رعایت کنند. به عنوان مثال، برخی از همکاران ابرام و اصرار دارند که چون بیمار گروه خونی AB دارد، حتما باید پلاکت AB هم بگیرد. در حالی که پلاکت AB خیلی کم است و اگر پلاکت O به این بیمار تزریق شود، هیچ مشکلی پیش نمی‌آید، مگر اینکه بخواهیم حجم بسیار بالایی از پلاکت به بیمار تزریق کنیم.

مساله دیگر این است که چیزی به عنوان رزرو پلاکت‌ معنی نمی‌دهد. زیرا پلاکت باید در شرایط به خصوص یعنی درجه حرارت ۲۲ تا ۲۵ درجه و روی یک shaker نگهداری شود. اگر این شرایط نگهداری رعایت نشود، دیگر پلاکت‌ قابل استفاده نیست. حال شما خودتان را جای فرد اهداکننده بگذارید که در ماه رمضان مراجعه کرده و خون اهدا کرده اما حالا باید به دلیل مناسب نبودن شرایط نگهداری پلاکت‌، آن را دور بریزیم. چه حالی به شما دست می‌دهد؟ پس دلیلی ندارد که بی‌جهت در بیمارستان‌ها رزرو پلاکت داشته باشیم، چون اولا دوره نگهداری آن کوتاه است و ثانیا ممکن است در آن بیمارستان اصلا استفاده نشود. ضمن اینکه تعدادی از بیمارستان‌ها هنوز یک shaker ساده را هم ندارند. پس هر گاه نیاز به پلاکت وجود داشت، بیمارستان می‌تواند از سازمان انتقال خون درخواست پلاکت کند و سازمان هم در زمان بسیار کوتاه و با شرایط استاندارد پلاکت را به بیمارستان خواهد رساند. خواهش دیگری که از همکاران دارم این است که اعمال جراحی الکتیو نیازمند به خون را در ماه رمضان کاهش دهند.

● نقش سازمان‌های نظارتی

هر بیمارستانی باید یک کمیته نظارتی بانک خون متشکل از پزشک درمانگر، مسوول فنی آزمایشگاه، مدیر بیمارستان، مترون بیمارستان و ... داشته باشد تا استانداردها و کیفیت انتقال خون در بیمارستان را ارتقا دهند. این استانداردها شامل کیفیت دریافت، نگهداری، توزیع و مصرف فرآورده‌های خونی است زیرا وظیفه سازمان انتقال خون این است که خون را بیاورد و به بیمارستان تحویل دهد. از آنجا به بعد نظارت بر عهده کمیته نظارتی بیمارستان است. البته سازمان انتقال خون واحدهای نظارتی هم دارد که به بیمارستان‌ها سرکشی می‌کند تا استانداردها توسط آنها رعایت شود. حال این سوالات مطرح می‌شود که اگر این استانداردها رعایت نشد یا اگر بیمارستانی کمیته نظارتی بانک خون نداشت یا اگر دستورات، هشدارها و اخطاریه‌های سازمان رعایت نشد، چه‌ اتفاقی می‌افتد؟

متاسفانه ما یک اشکال ساختاری در سیاست‌ بهداشت کشور داریم و آن این است که برای امور مهم قانون نمی‌گذاریم و مجازات‌های سنگین تدوین نمی‌کنیم، ولی برای امور ساده و کارهایی که هیچ‌ جای دنیا حتی جرم هم نیست، هم قانون می‌گذاریم، هم مجازات تدوین می‌کنیم. پس قانون است که باید افراد را مجبور به رعایت این استانداردها کند و اگر کسی یا بیمارستانی تخطی کرد، برایش مجازات در نظر گرفته شود. ولی متاسفانه من تا به حال ندیده‌ام امتیاز بیمارستانی به واسطه اینکه کمیته نظارتی انتقال خون ندارد، کم شود. ضمن اینکه اگر کسی از روی دلسوزی بخواهد بر این امور نظارت بکند، پشتوانه ندارد.

مشکل ساختاری دیگر این است که در کشور ما خون رایگان است. اگر بخواهیم تمام نیرویی که برای تولید یک کیسه خون سالم و مفید به‌کار می‌رود را در نظر بگیریم، مبلغی بالغ بر ۱۵۰ هزار تومان خواهد شد، در حالی که این خون را رایگان در اختیار بیمار قرار می‌دهیم. اگر بیماری ببیند که پزشک‌اش ۱۰ کیسه پلاکت برایش تجویز کرده است، اگر مجبور باشد به ازای این ۱۰ کیسه ۵۰۰ هزار تومان پرداخت کند، پزشکش را ملزم می‌کند که اگر نیازی به دریافت پلاکت ندارد بی‌مورد آن را تجویز نکند و خود پزشک هم رعایت می‌کند. بعضی‌ها می‌گویند اگر خون و فرآورده‌های آن را پولی کنیم بر اهداکنندگان ما تاثیر می‌گذارد و می‌گویند خون را رایگان از ما می‌گیرند و بعد به بیماران می‌فروشند. در حالی که اهداکننده‌ای که برای رضای خدا خون می‌دهد، این کار را می‌کند که از این خون درست استفاده شود نه اینکه بی‌مورد استفاده شود یا از بین برود. حداقل پول خونی که در بیمارستان‌های خصوصی برای اعمال جراحی زیبایی استفاده می‌شود، توسط بیمار پرداخت شود. زیرا برای کسی که مبالغ میلیونی برای جراحی زیبایی خود پرداخت می‌کند پول یک کیسه پلاکت یا کیسه خون، مبلغی نیست.

دکتر پیمان عشقی

فوق تخصص خون و انکولوژی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی