به سوی رویكردی اسلامی از توازن زیست محیطی

اقتصاد محیط زیست, به طور عمده به سبب بینش محدودش, نتوانسته است ماهیت مشكل را شناسایی كند بنابراین, سفارش های سیاستی آن به طور كامل مؤ ثر نبوده است با وجود این, اقتصاد اسلامی با بینش گسترده و الاهی خود می تواند مشكل را به درستی تشخیص داده, راه حل مؤ ثری ارائه كند

این‌ مقاله، دیدگاه‌ اسلام‌ را دربارهٔ‌ محیط‌ زیست‌ بررسی، و مفهوم‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ را در اقتصاد اسلامی‌ ارائه‌ می‌كند. مقاله‌ اد‌عا دارد كه‌ این‌ توازن، با كمك‌ نهادها و موازین‌ اخلاقی‌ اسلام‌ می‌تواند با دوام‌ و پایدار باشد و نقش‌ بخش‌ خصوصی‌ را در قالب‌ رفتار دوستانه‌ با محیط‌ زیست، حس‌ نوع‌ دوستی‌ و ساده‌زیستن‌ افراد نشان‌ می‌دهد. همچنین‌ نقش‌ دولت‌ اسلامی‌ را در زمینه‌های‌ قانونگذاری، كنترل‌ و توسعهٔ‌ منابع‌ برای‌ حفاظت‌ از محیط‌ زیست‌ بررسی‌ می‌كند و مد‌عی‌ است‌ كه‌ رویكردش‌ چارچوب‌ تحلیلی‌ مناسبی‌ را برای‌ فهم‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ ارائه‌ می‌دهد.

۱. مقدمه‌

نگرانی‌های‌ فزاینده‌ای‌ دربارهٔ‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ در سراسر جهان‌ وجود دارد. در غرب، زمینهٔ‌ علمی‌ جدیدی‌ با نام‌ «اقتصاد محیط‌ زیست» به‌ منظور مطالعهٔ‌ ابعاد گوناگون‌ این‌ مشكل‌ پدید آمده‌ است. در سایهٔ‌ این‌ زمینهٔ‌ جدید، برنامه‌های‌ سیاستی‌ گوناگونی، هم‌ در كشورهای‌ توسعه‌یافته‌ و هم‌ در كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ اعمال‌ شده‌ است. به‌رغم‌ این‌ كوشش‌ها، مشكلات‌ زیست‌ محیطی‌ تشدید شده‌اند.

اقتصاد محیط‌ زیست، به‌طور عمده‌ به‌سبب‌ بینش‌ محدودش، نتوانسته‌ است‌ ماهیت‌ مشكل‌ را شناسایی‌ كند؛ بنابراین، سفارش‌های‌ سیاستی‌ آن‌ به‌طور كامل‌ مؤ‌ثر نبوده‌ است. با وجود این، اقتصاد اسلامی‌ با بینش‌ گسترده‌ و الاهی‌ خود می‌تواند مشكل‌ را به‌درستی‌ تشخیص‌ داده، راه‌حل‌ مؤ‌ثری‌ ارائه‌ كند. در این‌ جهت، مقاله‌ قصد دارد مشاركتی‌ برای‌ اقتصاد اسلامی‌ در موضوعات‌ طبیعت‌ و حل‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ داشته‌ باشد و برای‌ دستیابی‌ به‌ این‌ هدف، چارچوبی‌ اسلامی‌ را به‌ منظور بررسی‌ نظام‌مند این‌ موضوعات‌ ارائه‌ می‌كند.

ماهیت‌ این‌ مقاله، نظری‌ است؛ به‌ طوری‌كه‌ مباحث‌ خود را بر اساس‌ قرآن، سنت، فقه‌ و تاریخ‌ اسلام‌ بنا نهاده، از منطق‌ نظریهٔ‌ اقتصاد، به‌ منظور توضیح‌ نظریاتش‌ بهره‌ می‌گیرد.

فرضیهٔ‌ اصلی، آن‌ است‌ كه‌ در جهان، توازن‌ زیست‌ محیطی‌ وجود دارد. زیستن‌ به‌ شیوهٔ‌ اسلامی‌ و در سایهٔ‌ دولت‌ اسلامی، سهم‌ مهمی‌ در تداوم‌ این‌ توازن‌ بر عهده‌ دارد؛ بنابراین، مقاله‌ مد‌عی‌ است‌ احتمال‌ كم‌تری‌ دارد اقتصاد اسلامی‌ كه‌ به‌ این‌ دو وسیله‌ تجهیز شده، در مقایسه‌ با اقتصاد صرفاً‌ ماد‌ی، با مشكلات‌ زیست‌ محیطی‌ رویارو شود.

۲. مروری‌ بر ادبیات‌ موضوع‌

۱-۲. دیدگاه‌ اسلامی‌

اقتصاددانان‌ مسلمان‌ تاكنون‌ سهم‌ كمی‌ در موضوعات‌ زیست‌ محیطی‌ داشته‌اند. بیش‌تر آن‌ها فقط‌ از جنبهٔ‌ اخلاقی‌ موضوع‌ به‌ صورت‌ كلی‌ بحث‌ كرده‌اند. در حقیقت، مطالعات‌ اندكی‌ وجود دارد كه‌ رویكردی‌ نظام‌مند به‌ این‌ مشكل‌ داشته‌ باشد. حتی‌ آن‌ تعداد كم‌ نیز روش‌ها و ابزارهای‌ علمی‌ لازم‌ به‌ منظور تضمین‌ امنیت‌ زیست‌ محیطی‌ را ارائه‌ نكرده‌اند.

خالد فاروق‌ اكبر۴ اشاره‌ می‌كند كه‌ پیشرفت‌ فنی، عامل‌ بر هم‌ زدن‌ توازن‌ و تعادل‌ در طبیعت‌ است. او می‌گوید: «بحران‌ زیست‌ محیطی‌ موجود، نمود خارجی‌ بحران‌ فكری‌ و روحی‌ است»، و بر اهمیت‌ تغییر عقاید و سنن‌ تأكید دارد؛ به‌طوری‌ كه‌ بشر به‌طور مسؤ‌ولانه‌ با دیگر مخلوقات‌ خداوند زندگی‌ می‌كند. در این‌ زمینه، او دیدگاهی‌ اسلامی‌ را ارائه، سپس‌ آن‌را با دیدگاه‌ غربی‌ مقایسه‌ می‌كند. او در ضمن‌ تشریح‌ ریشه‌های‌ اخلاق‌ زیست‌ محیطی‌ اسلام، به‌ اصول‌ وحدانیت، امانتداری‌ و مسؤ‌ولیت‌پذیری‌ اشاره‌ دارد.

چپرا،۵ مبانی‌ اخلاقی‌ حفاظت‌ محیط‌ زیست‌ را در قاعدهٔ‌ «لاضرر» می‌جوید. مطابق‌ این‌ اصل، مسلمانان‌ از صدمه‌ رساندن‌ به‌ دیگران‌ منع‌ شده‌اند. او اد‌عا می‌كند كه‌ تنزل‌ كیفیت‌ محیط‌ زیست، هم‌ به‌ نسل‌ حاضر و هم‌ به‌ نسل‌های‌ آینده‌ صدمه‌ می‌رساند؛ بنابراین، وظیفهٔ‌ فرد و جامعه‌ است‌ تا محیط‌ زیست‌ را حفظ‌ كند.

نصر،۶ دیدگاه‌ مشابهی‌ دارد. او می‌گوید: در اسلام، انسان‌ و نظام‌هستی، در وضعیت‌ متحد هماهنگ‌ و مكملی‌ قرار دارند و خاطرنشان‌ می‌كند كه‌ كاشتن‌ درختان، رفتار ملایم‌ با حیوانات، و پرهیز از ایجاد آلودگی‌ در آب، همگی‌ اعمال‌ نیكی‌ چون‌ سیركردن‌ فقیر و مراقبت‌ از بیمار هستند. افزون‌ بر این، او بر اهمیت‌ معنوی‌ طبیعت‌ تأكید دارد و برای‌ حل‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی، به‌طور خاص، گسترش‌ آگاهی‌ عمومی‌ را دربارهٔ‌ آموزه‌های‌ دین‌ كه‌ به‌ رفتار اخلاقی‌ با محیط‌ زیست‌ مربوط‌ می‌شود، پیشنهاد می‌كند. نصر هیچ‌ نقشی‌ را به‌ دولت‌ اسلامی‌ به‌ منظور ارتقای‌ محیط‌ زیست، محول‌ نكرده‌ است.

حسینی،۷ بینش‌ با ارزشی‌ را به‌ منظور درك‌ مشكل‌ ارائه‌ می‌كند. او اعتقاد دارد كه‌ اسلام، دین‌ فطری‌ هر فرد در جهان‌ است. مسلمان، با تسلیم‌ خود به‌ خواست‌ خداوند رشد می‌كند. نظام‌ هستی‌ به‌صورت‌ محیط‌ ضرور آفریده‌ شده‌ تا او بتواند در این‌ محیط، مأموریت‌ خود را انجام‌ دهد. بشر در جایگاه‌ خلیفهٔ‌ خداوند در زمین، باید حق‌ همهٔ‌ آفریدگان‌ را از منابع‌ زیست‌ محیطی‌ به‌ رسمیت‌ بشناسد. او مد‌عی‌ است‌ كه‌ به‌ دو دلیل‌ باید از گسیختگی‌ زیست‌ محیطی، از هر نوعی، پرهیز كرد: نخست‌ آن‌كه‌ این‌ مسأله، دستور اخلاقی‌ دین‌ است‌ و دوم‌ آن‌كه‌ برای‌ حفظ‌ منافع‌ عمومی‌ و كالای‌ عمومی‌ مشترك‌ برای‌ نوع‌ بشر و دیگر آفریدگان‌ خداوند، این‌ مسأله‌ ضرورت‌ دارد.

لیولین،۸ روش‌شناسی‌ حقوقی‌ اسلامی‌ را دربارهٔ‌ استفاده‌ از زمین، آب، نباتات‌ و حیوانات‌ ارائه‌ می‌كند. او می‌گوید: هدف‌ غایی‌ اسلام، ایجاد رفاه‌ برای‌ تمام‌ آفریدگان‌ است؛ زیرا هر عنصر این‌ آفرینش، نقش‌ تعیین‌شده‌اش‌ را به‌وسیلهٔ‌ مشاركت‌ در هدف‌ و تدبیر نظام‌ هستی، به‌ انجام‌ می‌رساند. او مد‌عی‌ است‌ كه‌ تمام‌ موجودات، در هدف‌ متحد هستند و به‌ تمام‌ عالم‌ نفع‌ می‌رسانند و دربارهٔ‌ برخی‌ از اصول‌ استخراج‌ شده‌ از قرآن، سنت‌ و فقه‌ اسلامی، به‌منظور محیط‌ زیست‌ بحث‌ می‌كند. لیولین‌ معتقد است‌ كه‌ قواعد مناسب‌ را می‌توان‌ تحت‌ قاعدهٔ‌ «لاضرر» برای‌ جلوگیری‌ از تنزل‌ كیفیت‌ محیط‌ زیست‌ طر‌احی‌ كرد. او مسؤ‌ولیت‌ مدیریت‌ مالكیت‌ عمومی‌ منابع‌ كمیاب‌ را به‌ دولت‌ وامی‌گذارد.

پس‌ از بازنگری‌ و مرور دیدگاه‌ اسلام، بجا است‌ تا به‌ اجمال، به‌ ارائهٔ‌ دیدگاه‌ مادیون، به‌ ویژه‌ مباحث‌ اصلی‌ مربوط‌ به‌ ماهیت‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ پرداخته‌ شود. یادآوری‌ این‌ نكته‌ حائز اهمیت‌ است‌ كه‌ در این‌جا به‌ جنبه‌ كمی‌ مشكل‌ دربارهٔ‌ اندازه، بزرگی‌ و مقدار اثر، پرداخته‌ نخواهد شد.۹

۲-۲. دیدگاه‌ ماد‌ی‌

دیدگاه‌ ماد‌ی، اشكال‌ گوناگونی‌ از مخاطرات‌ زیست‌ محیطی‌ را به‌صورت‌ نتایج‌ فرایند رشد در نظر می‌گیرد. افزایش‌ تعداد كارخانه‌ها، دود و آلاینده‌ها را در مقیاس‌ گسترده‌ منتشر می‌كند. به‌طور مشابه، سوزاندن‌ نفت، گاز و زغال‌سنگ‌ در نیروگاه‌ها و در میلیون‌ها وسیلهٔ‌ متحرك، باعث‌ انتشار میلیاردها تُن‌ گاز سمی، شامل‌ مونواكسیدكربن‌ و تركیبات‌ متفاوتی‌ از نیتروژن‌ و گوگرد می‌شود.

زباله‌های‌ صنعتی، شامل‌ اسیدها و فلزاتی‌ است‌ كه‌ آب‌ها را آلوده، افراد را بیمار و موجودات‌ آبزی‌ را تهدید می‌كنند. حجم‌ گستردهٔ‌ قطع‌ درختان‌ جنگل‌ها در سراسر جهان، آلودگی‌ هوا را وخیم‌تر می‌كند.

بررسی‌ دقیق‌تر مطالب‌ پیشین‌ روشن‌ می‌سازد كه‌ آن‌ها توضیحی‌ ناقص‌ و ناتمام‌ از مشكلاتند. توضیحی‌ مناسب‌تر را می‌توان‌ با تمركز بر شیوهٔ‌ زندگی‌ ماد‌ی، انحرافات‌ بازار و نقش‌ سیاسی‌ گروه‌های‌ ذی‌ نفوذ به‌دست‌ آورد.

فرهنگ‌ غربی‌ و ماد‌ی، «مصرف‌گرایی» را به‌صورت‌ روش‌ زندگی‌ ترویج‌ می‌دهد. در بین‌ مجموعه‌ نهادهای‌ شكل‌دهندهٔ‌ این‌ فرهنگ، بانك‌ها (با تدابیر و ترفندهای‌ جذ‌اب‌ كارت‌ها و خطوط‌ اعتباری)، سینماها، تلویزیون‌ها و مؤ‌سسات‌ تبلیغاتی‌ در این‌ زمینه‌ اهمیت‌ بیش‌تری‌ دارند. هر فردِ‌ متأثر از این‌ فرهنگ‌ می‌خواهد بیش‌تر و بیش‌تر مصرف‌ كند؛ حتی‌ اگر این‌ كار او بر اساس‌ درآمد بلندمدت‌ وی‌ قابل‌ توجیه‌ نباشد. این‌ سبك‌ زندگی، پیامدهای‌ ناسازگاری‌ را برای‌ محیط‌ زیست، به‌ دو طریق‌ در بردارد: نخست‌ آن‌كه‌ تقاضای‌ بیش‌تری‌ را برای‌ منابع‌ طبیعی‌ ایجاد می‌كند كه‌ محیط، به‌ روشی‌ پایدار به‌ تأمین‌ آن‌ توانا نیست‌ و دوم‌ آن‌كه‌ باعث‌ تولید آلودگی‌ در حد‌ی‌ بسیار فراتر از ظرفیت‌ بازیافت‌ محیط‌ می‌شود.

عامل‌ دیگر، انحرافات‌ بازار است.۱۰ همان‌گونه‌ كه‌ پیش‌ از این‌ ذكر شد، سهم‌ بزرگی‌ از آلودگی‌ به‌ وسیلهٔ‌ كارخانه‌ها پدید می‌آید. در نظام‌ بازار موجود، تولیدكنندگان‌ با توجه‌ به‌ سود فردی، به‌ سمت‌ اغماض‌ از هزینه‌های‌ اجتماعی‌ آلودگی‌ كه‌ به‌ وسیلهٔ‌ كارخانه‌های‌ آن‌ها تولید می‌شود، هدایت‌ می‌شوند؛ در نتیجه، آلودگی‌ بیش‌تری‌ ایجاد خواهد شد.

عامل‌ سوم‌ به‌ نقش‌ منفی‌ گروه‌های‌ ذی‌ نفوذ مربوط‌ می‌شود. آن‌ها قانونگذاران‌ را بر ضد‌ تصویب‌ قوانین‌ حفاظت‌ از محیط‌ زیست‌ تحت‌ فشار قرار می‌دهند و استدلال‌ معمولشان‌ این‌ است‌ كه‌ اجرای‌ قوانین‌ زیست‌ محیطی، هزینه‌ها را افزایش‌ و تقاضا را كاهش‌ می‌دهد.۱۱ روشن‌ نیست‌ كه‌ مطلب‌ چنین‌ باشد. این‌ محتمل‌تر است‌ كه‌ تقاضا برای‌ تولیدات‌ سالم‌ از نظر زیست‌ محیطی، در هر قیمتی‌ افزایش‌ خواهد یافت‌ كه‌ از سلیقه‌ و تمایل‌ مصرف‌كنندگان‌ به‌ چنین‌ تولیداتی‌ ناشی‌ می‌شود.

۳. دورنمای‌ اسلام‌ از محیط‌ زیست‌

این‌ بخش، به‌ توسعهٔ‌ دورنمایی‌ اسلامی‌ به‌ منظور بررسی‌ ماهیت‌ مشكل‌ زیست‌ محیطی‌ می‌پردازد. در این‌ زمینه، ابتدا محیط‌ زیست‌ تعریف، سپس‌ اهمیت‌ آن‌ برای‌ موجودات‌ بشری‌ و غیربشری‌ بیان‌ می‌شود.

محیط‌ زیست‌ به‌ مجموعه‌ای‌ از عوامل‌ فیزیكی، شیمیایی‌ و بیولوژیكی‌ كه‌ بر انسان‌ و غیرانسان‌ تأثیر می‌گذارند، اطلاق‌ می‌شود. در چارچوب‌ محیط‌ زیست، گروهی‌ از اكوسیستم‌ها در حال‌ فعالیت‌ هستند كه‌ در آن‌ها دسته‌های‌ خاصی‌ از انواع‌ زیستی‌ با بخش‌هایی‌ از محیط‌ زیست‌ در ارتباط‌ متقابل‌ هستند.۱۲ اكوسیستم‌ طبیعی، نظام‌ به‌ شدت‌ متنو‌ع‌ و متوازن‌ است‌ و از موجودات‌ بسیاری‌ تشكیل‌ شده‌ كه‌ هر كدام‌ از آن‌ها تقریباً‌ به‌ یك‌ اندازه‌ اهمیت‌ دارند. بدون‌ اجزای‌ محیط‌ زیست، موجودات‌ زنده‌ نمی‌توانند پایدار باشند و سرانجام‌ نابود خواهند شد. اولی‌ (اجزای‌ محیط‌ زیست) برای‌ دومی‌ (موجودات‌ زنده) لازم‌ و اجتناب‌ناپذیر است‌ و بین‌ این‌ دو، ارتباطی‌ قطعی‌ وجود دارد.

دورنمای‌ اسلامی‌ دربارهٔ‌ محیط‌ زیست‌ بر این‌ اعتقاد استوار است‌ كه‌ خداوند، خالق‌ و نگه‌دارندهٔ‌ جهان‌ به‌شمار می‌رود. تمام‌ جهان‌ به‌ همراه‌ تمام‌ عواملش‌ با حكمت‌ كامل‌ آفریده‌ شده‌ است. تعداد، كمیت‌ و كیفیت‌ این‌ عوامل‌ در تدبیر الاهی‌ به‌طور دقیق‌ مقدر شده‌اند. هر عاملی‌ نقش‌ مقدر شده‌اش‌ را ایفا می‌كند. هر چیزی‌ كه‌ به‌وسیلهٔ‌ خداوند آفریده‌ شده، هدف‌ خاصی‌ دارد كه‌ باید آن‌ را به‌ انجام‌ رساند. افزون‌ بر این، در این‌ دنیا هیچ‌ چیز، دائم‌ نیست. هر چیزی‌ برای‌ دوره‌ای‌ معین‌ وجود دارد. قرآن‌ كریم‌ این‌ نكته‌ را روشن‌ كرده‌ است:

مَا خَلَقنَا السَّماوَ‌اتِ‌ وَ‌الا‌ َرضَ‌ وَمَا بَینَهُمَا اًِ‌لاَّ‌ بِ‌الحَقٍّ‌ وَ‌أَجَلٍ‌ مُسَمیً‌ وَ‌الَّذِینَ‌ كَفَرُوا عَمَّا أُنذِرُوا مُعرِضُونَ.۱۳‌ ما آسمان‌ها و زمین‌ و هر چه‌ را در آن‌ها است، جز به‌ حق‌ و جز در وقت‌ معین‌ (و برای‌ سرآمدی‌ معین) نیافریده‌ایم‌ و آنان‌كه‌ كافرند، از هر چه‌ پند و اندرزشان‌ دهند، روی‌ می‌گردانند.

خداوند برای‌ امرار معاش‌ آفریدگان، مقدار معینی‌ از منابع‌ زیست‌ محیطی‌ را قرار داده‌ كه‌ با تقاضای‌ كل‌ منابع‌ در جهان‌ برابری‌ می‌كند. این‌ مطلب‌ از وجود توازن‌ زیست‌ محیطی‌ در اكوسیستم‌ طبیعی‌ حكایت‌ دارد؛ بنابراین، اسلام‌ به‌ محیط‌ زیست‌ از دیدگاه‌ توازن‌ می‌نگرد. اسلام، توازن‌ زیست‌ محیطی‌ را به‌ منزلهٔ‌ بخشی‌ از توازن‌ كلی‌ جهان‌ تصور می‌كند. قرآن، مفهوم‌ توازن‌ زیست‌ محیطی‌ را در عبارت‌های‌ گوناگونی‌ نظیر «عدل»، «قدر» و «موزون» وصف‌ می‌كند.

نویسنده: محمدرمضان‌ اختر۲

ترجمه: دكتر عباس‌ عرب‌مازار - حسن‌ دادگر۳

پی‌نوشت‌ها:

Islamic Economic ؛. "towards An Islamic Approach for Environmental Balance"۱ .۱۹۹۶June ؛۲, No ۳Studies, Vol

.۲ استاد اقتصاد مؤ‌سسهٔ‌ بین‌المللی‌ اقتصاد اسلامی، دانشگاه‌ بین‌المللی‌ اسلامی، اسلام‌آباد.

.۳ به‌ ترتیب‌ استاد اقتصاد دانشكده‌ علوم‌ اقتصادی‌ و سیاسی‌ دانشگاه‌ شهید بهشتی‌ - كارشناس‌ ارشد اقتصاد.

.۴ اكبر، خالد فاروق‌ (م‌ ۱۹۹۲)، ص‌ ۲۳ - ۲۹.

.۵ چپرا، م. عمر (۱۹۹۳)، ص‌ ۷.

.۶ نصر، س. ح. (۱۹۹۰)، ص‌ ۳۲ - ۵۱.

.۷ حسینی، س. و. احمد (۱۹۸۰)، ص‌ ۱ - ۱۵، ۱۴۴ و ۱۴۵.

.۸ عثمان‌ عبدالرحمن‌ لیولین‌ (۱۹۸۴)، ص‌ ۲۵ - ۴۹.

.۹ در این‌ زمینه‌ حجم‌ قابل‌ توجهی‌ از ادبیات‌ موضوع‌ وجود دارد كه‌ خلاصه‌ای‌ جالب‌ در این‌ زمینه، در دو مأخذ ذیل‌ موجود است: گزارش‌ توسعهٔ‌ جهانی، سال‌ ۱۹۹۲، ص‌ ۱ - ۲۰؛ مجلهٔ‌ تایم، ۲ ژوئن‌ ۱۹۸۹.

.۱۰ انحرافات‌ بازار، نمود خارجی‌ زندگی‌ ماد‌ی‌ است.

.۱۱ اكونومیست، ۲۰ نوامبر ۱۹۹۳، ص‌ ۱۷ و ۱۸ و ۷۵.

.۱۲ ر. سوارپ، و دیگران‌ (م‌ ۱۹۹)، ص‌ ۳۶۰.

.۱۳ احقاف‌ (۴۶): ۳.

.۱۴ مُودودی، ابوالعلأ: تفهیم‌ در قرآن، ج‌ ۵، ص‌ ۲۱۵.

.۱۵ تفسیر عثمانی، ص‌ ۶۸۹.

.۱۶ قمر، (۵۴): ۴۹.

.۱۷ سیدقطب: تفسیر اردو زبان، ج‌ ۹، ص‌ ۵۷۶ - ۵۸۵.

.۱۸ حجر (۱۵): ۱۹ و ۲۰.

.۱۹ علی، عبدا یوسف، ص‌ ۶۴۰. وی‌ در تفسیر آیات‌ پیشگفته، مطلب‌ مهمی‌ را یادآور می‌شود او می‌نویسد:

‌هر چیزی‌ كه‌ در زمین‌ به‌وجود آمده، دارای‌ توازن‌ و اندازه‌ است. نباتات‌ از مواد معدنی، تغذیه‌ می‌كنند و آن‌ها نیز به‌ حیوانات‌ غذا می‌رسانند و بدین‌ ترتیب‌ ارتباط‌ وابستهٔ‌ متقابلی‌ بین‌ آن‌ها وجود دارد. مازاد وجودآمده‌ رفع‌ می‌شود و باقیماندهٔ‌ یكی، غذای‌ دیگری‌ می‌شود و بالعكس. این‌ امر، چرخهٔ‌ نامتناهی‌ از تغییر تدریجی‌ بوده، لازم‌ و ملزوم‌ یك‌دیگر است... .

.۲۰ الیَومَ‌ أَكمَلتُ‌ لَكُم‌ دِینَكُم‌ وَ‌أَتمَمتُ‌ عَلَیكُم‌ نِعمَتِی‌ وَرَضِیتُ‌ لَكُمُ‌ الا‌ ًِس‌لاَمَ‌ دِیناً؛ امروز، دین‌ شما را به‌ حد كمال‌ رساندم‌ و بر شما نعمت‌ را تمام‌ كردم‌ و بهترین‌ آیین‌ را كه‌ اسلام‌ باشد، برایتان‌ برگزیدم. مائده‌ (۵): ۳.

‌به‌منظور مشاهده‌ و بررسی‌ نظر فرهنگ‌ و تمدن‌ اسلامی، ر.ك: عبدالقدس: الگوی‌ فرهنگ‌ پاكستان، سیدابوالعلأ مودودی: نظام‌ زندگی‌ در اسلام‌ و تهذیب‌ اسلامی.

.۲۱ همهٔ‌ ما به‌ مهربانی‌ با دیگران‌ و والدین‌ توصیه‌ شده‌ایم: مادر، كودك‌ را با مشقت‌ بسیار حمل‌ و با سختی‌ زایمان‌ می‌كند. كودك‌ برای‌ شیرخوردن، به‌ مدت‌ ۳۰ ماه‌ تحت‌ مراقبت‌ مادر قرار می‌گیرد. او بزرگ‌ می‌شود تا به‌ توانایی‌ لازم‌ می‌رسد و وقتی‌ به‌ ۴۰ سالگی‌ رسید، می‌گوید: «رَبٍّ‌ أَوزِ‌عنِی‌ أَن‌ أَشكُرَ‌ نِعمَتََ‌ الَّتِی‌ أَنعَمتَ‌ عَلَیَّ‌ وَ‌عَلَی‌ وَ‌الِدَ‌یَّ‌ وَ‌أَن‌ أَ‌عمَلَ‌ صَالِحاً‌ تَرضَاهُ‌ وَ‌أَصلِح‌ لِی‌ فِی‌ ذُرٍّیَّتِی‌ اًِنٍّی‌ تُبتُ‌ اًِلَیَ‌ وَ‌اًِنٍّی‌ مِنَ‌ المُسلِمِینَ؛ خدایا مرا بر نعمتی‌ كه‌ به‌ من‌ و پدر و مادر من‌ عطا فرمودی، شكر بیاموز و با كار شایسته‌ای‌ كه‌ رضا و خشنودی‌ تو در آن‌ است، موفق‌ بدار و فرزندان‌ مرا صالح‌ گردان. بارالاها! به‌ درگاه‌ تو با دعا باز آمده‌ام‌ و از تسلیمان‌ فرمان‌ تو شدم. احقاف‌ (۴۶): ۱۵.

.۲۲ ر.ك: بقره‌ (۲): ۳۰؛ انعام‌ (۶): ۱۶۵ و فاطر (۳۵): ۳۹.

.۲۳ پیامبر۶ فرموده‌ است: «تمام‌ موجودات‌ بشری‌ به‌ خدا وابسته‌اند و عزیزترین‌ ایشان‌ نزد خداوند كسی‌ است‌ كه‌ دراین‌ باره‌ خوب‌ عمل‌ كند». ر.ك: محمد بن‌ عبدا (۱۹۸۵)، ج‌ ۲، ص‌ ۶۱۳.

.۲۴ حدید (۵۷): ۷.

.۲۵ ر.ك: زلزال‌ (۹۹): ۷ و ۸؛ جاثیه‌ (۴۵): ۱۵ و نجم‌ (۵۳): ۳۱.

.۲۶ احمد بن‌ حنبل: مُسند احمد، ج‌ ۵، ص‌ ۳۴۲.

.۲۷ قرآن‌ می‌فرماید: و جعلنا من‌المأ كل‌ شی‌ حی؛ خداوند، از آب، هر چیز زنده‌ای‌ را حیات‌ بخشیده‌ است. انبیأ (۲۱): ۳۰. همچنین‌ می‌فرماید: ... وا خلق‌ كلَّ‌ دابَّهًٔ‌ مِن‌ مأٍ؛ خداوند هر حیوان‌ و موجودی‌ را از آب‌ آفرید. نور (۲۴): ۴۵.

.۲۸ سنن‌ ابن‌ مجاح.

.۲۹ محمد بن‌ عبدا تبریزی‌ (۱۹۸۵)، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۵.

.۳۰ ر.ك: روم‌ (۳۰): ۴۶ و یس‌ (۳۶): ۴۲.

.۳۱ محمدبن‌ عبدا تبریزی‌ (۱۹۸۵)، ج‌ ۲، ص‌ ۴۴۲.

.۳۲ جلال‌ الدین‌ سیوطی، ص‌ ۹۷.

.۳۳ انعام‌ (۶): ۱۴۱.

.۳۴ محمد بن‌ اسماعیل‌ بخاری: صحیح‌ بخاری، ج‌ ۴، ص‌ ۱۸۶۷.

.۳۵ حاجی‌ معین‌ الدین‌ نوید.

.۳۶ ابونعیم‌ اصفهانی‌ (۱۹۸۷)، ج‌ ۷، ص‌ ۱۲۶.

.۳۷ كُلهو، پ.ر.پ. و مك‌ كلور، جی‌ (۱۹۹۳)، ص‌ ۵۹۵ - ۶۰۸.

.۳۸ صحیح‌ بخاری، ج‌ ۳، ص‌ ۱۰۰۶.

.۳۹ ر.ك: اعراف‌ (۷): ۳۱ و اسرأ (۱۷): ۲۶.

.۴۰ اسرأ (۱۷): ۲۹. این‌ آیهٔ‌ قرآن‌ سفارش‌ می‌كند كه‌ فرد معتقد باید به‌ وجود توازن‌ بین‌ توانایی‌های‌ خود برای‌ مصرف‌ و نیازمندی‌های‌ دیگران‌ توجه‌ داشته‌ باشد.

.۴۱ حج‌ و زكات‌ از جمله‌ وظایف‌ واجب‌ افرادی‌ است‌ كه‌ مكنت‌ و دارایی‌ دارند. صدقات، پاداش‌ بسیاری‌ دارد. ر.ك: بقره‌ (۲): ۲۶۱. برای‌ مشاهدهٔ‌ جزئیات‌ بیش‌تر، ر.ك: مولانا اشرف‌ علی‌ (۱۹۸۶)، ص‌ ۱ - ۹۳.

.۴۲ بر این‌ اساس، فهیم‌خان‌ نتیجه‌ می‌گیرد: مصرف‌ مسلمانان، محتملاً‌ با سبد مصرفی‌ كوچك‌تری‌ در مقایسه‌ با وضعی‌ كه‌ مصرف‌ كنندهٔ‌ مادیگرا دارد مواجه‌ است. ر.ك: فهیم‌خان‌ (۱۹۸۴)، ص‌ ۱ - ۲۴.

.۴۳ مطابق‌ نص‌ قرآن، مؤ‌منان‌ تن‌ واحد هستند: حجرات‌ (۴۹): ۱۰.

.۴۴ صحیح‌ بخاری، ج‌ ۲، ص‌ ۸۶۳.

.۴۵ همان، ج‌ ۱، ص‌ ۱۴.

.۴۶ همان، ج‌ ۵، ص‌ ۵.

.۴۷ هاشمی‌ (۱۹۹۱).

.۴۸ ر.ك: بقره‌ (۲۹): ۲۱۵؛ نسأ (۴): ۳۶.

.۴۹ طبری‌ (۱۹۸۴)، ج‌ ۲، ص‌ ۴۳ و ۴۴.

.۵۰ بیهقی‌ (۱۹۹۰)، ج‌ ۳ ص‌ ۲۵۹.

.۵۱ این‌ نكته‌ به‌ طور مستدل‌تری‌ در جای‌ دیگری‌ بحث‌ شده‌ است. ر.ك: ریحان‌ شریف‌ (۱۹۹۱)، ص‌ ۱ - ۳۰.

۲. Marginal External Cost (MEC).۵

۳. Marginal Secial Cost (MSC).۵

.۵۴ شیبلی‌ نُمانی‌ (۱۹۵۷)، ص‌ ۴۶.

.۵۵ حسینی، س.و.الف‌ (۱۹۸۰)، ص‌ ۸۰.

.۵۶ بلوچ، (۱۹۸۹)، ص‌ ۶۶.

.۵۷ زندگانی‌ پیامبر۶ مملو از مواردی‌ است‌ كه‌ به‌ عدالت‌ رفتار می‌كرد: زنی‌ با نفوذ از قبیلهٔ‌ قریش‌ در سرقتی‌ دست‌ داشت. پیامبر۶ تقاضای‌ یكی‌ از اصحاب‌ را در عفو آن‌ زن‌ با بیان‌ این‌ جمله‌ رد كرد: «اگر دختر محمد نیز مرتكب‌ چنین‌ جرمی‌ شده‌ بود، او نیز باید به‌طور مشابهی‌ تأدیب‌ و مجازات‌ می‌شد». (صحیح‌ بخاری، ج‌ ۶، ص‌ ۲۴۹۱)

۸. hisbah.۵

.(۹۱۹۹۲. Islahi Abdul Azim (۵

۱. اصلاحی، عبدالعظیم‌ (۱۹۹۲).

---