پیش نیاز بهشت

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در ضمن سفارش بلندی به عبدالله بن جُندب می فرماید « وَ ما یَنبَغی لِاَحَدٍ اَن یَطمَعَ اَن یُنزَلَ بعملِ الفُجارِ مَنازِلَ الابرار

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در ضمن سفارش بلندی به عبدالله بن جُندب می‌فرماید: «... وَ ما یَنبَغی لِاَحَدٍ اَن ‏یَطمَعَ اَن یُنزَلَ بعملِ الفُجارِ مَنازِلَ الابرار. اَما اِنه لَو وَقعتِ الواقعةُ وَ قامَتِ القیامةُ وَ جَاءَتِ الطامَةُ وَ نَصبَ الجَبارُ المَوازینَ لِفَصلِ القَضاءِ وَ بَرزََ الخلائقَ لِیومِ الحِسابِ اَیقنَت عِندَ ذلک لِمَن تَکونُ الرَفعةُ وَ الکَرامَةُ وَ بمَن تَحلُ الحَسرَةُ وَ النَدامَةُ، فَاعْمَل الیَومَ فِی الدُنیا بما تَرجوا بهِ الفَوزَ فِی الا?خِرَةِ‏» ۱

شایسته نیست بر آنکه رفتار و کردار بدان را دارد خیال بهشت و جایگاه نیکان را به سر پرورد. آنگاه که آن حادثه بزرگ واقع گشته و قیامت به پا شود، و حضرت جبار ترازوی عدل خویش را برای داوری برآویزد، و مردمان را برای روز حساب جمع آورَد، معلوم شود که بزرگی و کرامت از آنِ که و حسرت و پشیمانی از برای که خواهد بود. پس امروز در این دنیا، آن کن و چنان کن که امید نیک بختی آخرت در آن است.

نظام ارزشی اسلام، بر این بینش مبتنی است که انسان دارای مبدا و دارای مقصدی می‏باشد. در این مسیر، انسان برای تعیین جهت‏حرکت‏خود، نیاز به راهنما دارد. این راهنما، همان ارزشهایی هستند که نظام ارزشی اسلام آن را فراروی مسلمانان قرار داده است. از این‏رو، ما وقتی می‏توانیم نظام ارزشی و اخلاقی اسلام را تبیین کنیم که از یک سو، به مبدا و از سوی دیگر به معاد توجه داشته باشیم. مبدا حرکت انسان، از سوی خدا و مقصد نیز به سوی او خواهد بود: «انالله و انا الیه راجعون‏» (بقره: ۱۵۶) بنابراین، برای تبیین عقلانی نظریه اخلاقی و ارزشی اسلام، توجه به دو اصل مبدا و معاد ضروری است. پس از این‏که انسان از دیدگاه نظری و معرفتی موفق به درک و پذیرش نظام ارزشی و اخلاقی اسلام شد، باید به صورت عملی نیز به کسب فضایل و ارزش‏های اخلاقی همت گمارد. برای پیمودن راه در این مسیر نیز توجه به دو اصل مبدا و معاد کارساز است.

● مبادا تصور شود بدون طاعت ‏خدا می‏توان به نعمتهای ابدی دست‏یافت

حضرت امام صادق علیه السلام در آن فرمایش بلند پس از بیان نعمت‏های خدا، که شامل نعمتهای پیش از تولد انسان، دوران حیات وی و عالم پس از مرگ می‏شود، به این مطلب اشاره می‏فرمایند که اگر برای برخورداری از نعمت‏های پیش از آفرینش و نیز نعمتهایی که برای ادامه حیات و تکامل انسان لازم است، شرطی گذاشته نشده است، اما رسیدن به نعمتهای ابدی مشروط به انتخاب صحیح مسیر و اطاعت‏ بی‏چون و چرای خداوند از سوی انسان است.

وقتی انسان به نعمتهایی که خداوند در اختیارش قرار داده است‏خوب بیندیشید، در مقام خضوع و اطاعت او برمی‏آید؛ یعنی توجه به مبدا آفرینش، انگیزه‏ای برای انسان خواهد بود که ارزش‏های اخلاقی و معنوی را در خود عینیت و تحقق بخشد. عامل دیگری که موجب انگیزه انسان برای انجام دستورات الهی و تکالیف دینی می‏شود، توجه به معاد و زندگی پس از مرگ است; یعنی اگر در این دنیا انسان خدا را اطاعت کند، در آن دنیا به نعمت‏های ابدی دست‏خواهد یافت.

● هم نظام ارزشی و اخلاقی اسلام مبتنی بر دو اصل مبدا و معاد اسـت

و هـم ایجـاد انگیـزه برای پیـمـودن راه کمـال و تـحـقـق بـخشـیـدن بـه ارزشهـای مـتـعـالـی، در گـرو تـوجـه بـه ایـن دو اصـل مـهـم مـی‏باشد

حضرت امام صادق علیه السلام با اشاره به نعمتهایی که خداوند در اختیار بندگان خود قرار داده است، از یک سو، توجه انسانها را به مبدا آفرینش جلب می‏کنند و از سوی دیگر، آنان را متوجه حیات ابدی و عالم معاد می‏نمایند. آفت و آسیبی که ممکن است در اینجا دامنگیر انسان شود این است که فکر می‏کند همان‏طور که نعمتهای دنیایی - چه پیش از آفرینش و چه در دوران حیات - را به آسانی به دست آورده است، می‏تواند بدون تلاش و زحمت نعمتهای ابدی را هم تصاحب کند. چنین پنداری وسوسه شیطان است که انسان را از فعالیت و تلاش بازمی‏دارد. از این‏رو، حضرت هشدار می‏دهند که مبادا تصور کنید بدون اطاعت ‏خدا می‏توان به نعمت‏های ابدی دست‏یافت. رسیدن به نعمتهای ابدی، که قابل وصف نیستند، از هر راهی امکان‏پذیر نیست، بلکه باید راه درستی را که خداوند در قالب دستورات خود، برای ما معین و مقرر فرموده است انتخاب نماییم تا به سرمنزل مقصود برسیم. سزاوار نیست کسی با انجام رفتاری که مخصوص اهل فسق و فجور است، انتظار داشته باشد به مقاماتی که اولیای خدا از آن برخوردارند، برسد: «وما ینبغی لاحد ان یطمع ان ینزل بعمل الفجار منازل الابرار"

پـس از این‏که انسـان از دیـدگاه نـظری و معـرفـتی موفق به درک و پـذیـرش نـظام ارزشی و اخلاقی اسلام شد، باید به صورت عمـلی نیز به کسب فضایل و ارزش‏های اخلاقی همت گمارد. برای پیمودن راه در ایـن مسـیـر نیـز توجه به دو اصل مبدا و معـاد کار ساز است

حضرت در ادامه، بر این مطلب تاکید می‏ورزند که هر قدر درباره عظمت روز قیامت و نعمتهای ابدی سخن گفته شود، باز هم عده‏ای آن را سرسری می‏گیرند و همچنان به فکر خوش‏گذرانی در این دنیا هستند. حال آن‏که، سعادت حقیقی در آن عالم ابدی است. تاکید انبیا علیهم السلام و نیز قرآن کریم، که بیش از یک سوم آیات آن درباره عالم آخرت می‏باشد، همگی بر اهمیت این مطلب دلالت دارند. حضرت می‏فرمایند: آگاه باشید! هنگامی که آن حادثه عظیم واقع شد و عالم قیامت‏برپا گردید و خدا میزانهایی برای سنجش اعمال انسانها قرار داد، آن‏جاست که یقین خواهید کرد که سربلندی و کرامت از آن کیست و حسرت و ندامت نصیب چه کسانی می‏شود: «اما انه لو وقعت الواقعة و قامت القیامة و جاءت الطامة و نصب الجبار الموازین لفصل القضاء و برز الخلائق لیوم الحساب ایقنت عند ذلک لمن تکون الرفعه و الکرامة و بمن تحل الحسرة و الندامة» خدایی که همه هستی در دست اوست، قدرت سلطنت‏خود را در آن عالم ظاهر خواهد کرد و کسی نیست که بتواند در مقابل عظمت ‏سلطنت او عرض اندام نماید. همه قدرتها در مقابل قدرت خدای متعال هیچ و پوچند: «لمن الملک الیوم لله الواحد القهار» (غافر: ۱۶) ؛ در آن روز سلطنت عالم با خدای قاهر منتقم یکتاست.

انسان در این دنیا آن‏طور که باید و شاید نمی‏تواند حقیقت آن عالم را درک کند; زیرا ادراکات ضعیف او که توام با شبهات و اوهام و وساوس شیطانی است، مانع از شناخت درست آن جهان می‏شود. شاید هنگامی که آن عالم برپا گردد، انسان حقیقت این مطلب را دریابد. کسی که یقین دارد خواه ناخواه به آن عالم سفر خواهد کرد، نباید روزگار خود را در این دنیا به غفلت و پیروی از هوا و هوس بگذراند. انسان باید در این دنیا به گونه‏ای رفتار نماید که در آن عالم به سعادت و خوشبختی برسد: «فاعمل الیوم فی الدنیا بما ترجوا به الفوز فی الاخرة»

بنابراین، هم نظام ارزشی و اخلاقی اسلام مبتنی بر دو اصل مبدا و معاد است و هم ایجاد انگیزه برای پیمودن راه کمال و تحقق بخشیدن به ارزش‏های متعالی، در گرو توجه به این دو اصل مهم می‏باشد.

یادآوری این دو اصل همواره می‏تواند عزم ما را در پیمودن راه درست، راهی که انبیای الهی به ما نمایانده‏اند، راسختر نماید.

آیت الله محمد تقی مصباح یزدی

تنظیم برای تبیان: گروه دین و اندیشه – حسین عسگری

۱- محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۵، ص۲۸۵