نگاهی به ویژگی های اصحاب سیدالشهدا ع

شهدای كربلا نسبت به سایر مسلمانان معاصر خویش در اطلاعات دینی و تحلیل اجتماعی برتری قابل ملاحظه ای نداشته اند و حتی در التزام به عبادت های فردی امثال و اشباه زیادی داشته اند آنچه ایشان را از سایران ممتاز نموده و بدین فوز بزرگ رسانده است, معرفت به مقام امامت و ولایت و عشق و ارادت فزاینده به امام حسین ع بوده است

روزی كه سیدالشهدا نهضت خویش را آغاز كرد، كوفه دست كم دارای یك صدهزار رزمنده بود كه بخش عظیمی از آن ها از محبّان اهل بیت(علیهم السلام)به شمار می آمدند. بر همین اساس، شهرهایی چون مكه و مدینه و بصره مملو از رزمندگانی بودند كه از یك سو، به فسق یزید معترف و از سوی دیگر، از شأن و منزلت والای امام حسین(علیه السلام)آگاهی داشتند. اما از آن جمعیت كثیر تنها عده بسیار اندكی آن حضرت را یاری نمودند. با توجه به این واقعیت تلخ، دو پرسش مطرح می شود: یكی آن كه، فلسفه كاهلی آن جمعیت كثیر در حمایت از سیدالشهد(علیه السلام)چه بوده است؟ دیگر آن كه، یاران اباعبداللّه(علیه السلام)چه خصلت های ویژه ای داشتند كه در عصری كه جمع كثیری از همگنانشان در خواب غفلت فرو رفته بودند، تا پای جان از آن حضرت دفاع نمودند؟

این مقال در تلاش است تا به پرسش دوم پاسخی مناسب ارائه نماید. از این رو، با مطالعه و بررسی زندگانی و سخنان آنان، به این نتیجه رهنمون شده است كه شهدای كربلانسبت به سایرمسلمانان معاصر خویش در اطلاعات دینی و تحلیل اجتماعی برتری قابل ملاحظه ای نداشته اند و حتی در التزام به عبادت های فردی امثال و اشباه زیادی داشته اند. آنچه ایشان را از سایران ممتاز نموده و بدین فوز بزرگ رسانده است، معرفت به مقام امامت و ولایت و عشق و ارادت فزاینده به امام حسین(علیه السلام)بوده است.

● درآمد

یكی از ابعاد نهضت عاشورا، افتخارآفرینی و عظمت و بزرگی آن است. امام حسین(علیه السلام) و یارانش به ظاهر از سوی سپاهیان یزید مورد بی احترامی و تمسخر قرار گرفتند، در ملأعام به آنان اهانت شد، فحش و ناسزا شنیدند، به دست انسان های پستی چون شمر و حرمله و عمرو بن حجاج، مورد ضرب و شتم قرار گرفتند. زنان و فرزندان ایشان در نهایت غربت و تنهایی و با وضع دلخراشی به اسارت رفتند. به طوری كه وقتی سیدالشهد(علیه السلام) و یارانش برای اقامه نماز مهیا شدند، سپاه كوفه به آن ها گفتند: "نماز شما قبول نیست.";۱ یعنی شما كافر شده اید. ولی از فردای روز عاشورا روز به روز بر عزّت و عظمت سیدالشهدا و یارانش افزوده شد، به طوری كه اكنون نزدیك به ۱۴۰۰ سال، حسین بن علی(علیه السلام)و یارانش الگوی احرار و آزادگان عالم، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، گردیده اند.

شخصیت های غیرمسلمانی چون گاندی، آن حضرت را الگوی خود معرفی می كنند. بی تردید این عزّت و افتخار، از قدرت نظامی یاران سیدالشهدا نشأت نگرفته است، به علاوه از آن جا كه حكّام اموی و عباسی (جز در یك مقطع كوتاه)، با نشر فضایل اهل بیت(علیهم السلام) و اصحابشان مخالف بوده اند; تبلیغات حساب شده حكومتی نیز در معرفی حسین بن علی(علیه السلام) و یارانش نقشی نداشته است، بلكه این عزّت تنها در سایه مقاومت و جانفشانی سیدالشهد(علیه السلام) و یارانش برای دفاع از حق و حقیقت در بستری كه موج دنیاگرایی روحیه حق مداری را در میان مسلمانان ازبین برده بود، شكل گرفته است.

آنچه اكنون برای ما به عنوان محبّان امام حسین(علیه السلام)و رهروان راه آن بزرگوار و اصحاب گران قدرش اهمیت فراوان دارد این است كه بدانیم یاران آن حضرت چه ویژگی هایی داشتند كه تاریخ مانند آنان را تاكنون به خود ندیده است. چه امتیازات و خصلت هایی در وجود یاران اباعبداللّه(علیه السلام)نهفته بود كه آنان را از میلیون ها جمعیت مسلمان آن زمان ممتاز نمود. به طوری كه از بسیاری از اصحاب و مشاهیر دینی عصر خود پیشی گرفته و در عرصه پرافتخار عاشورا، حماسه آفریدند.

زمانی كه حسین بن علی(علیه السلام)، عَلم مبارزه با بنی امیه را برافراشت، عالمان و فقهای فراوانی در جهان اسلام حضور داشتند. براساس نقل یعقوبی، افراد ذیل از فقهای معروف عصر امامت اباعبداللّه(علیه السلام)بوده اند: «عبدالله بن عباس، عبدالله بن عمربن خطّاب، مسوربن مخرَمهٔ زهری، سائب بن یزید، عبدالرحمن بن حاطب، أبوبكر بن عبدالرحمن بن حارث، سعید بن مسیّب، عروهٔ بن زبیر، عطاءبن یسار، قاسم بن محمدبن ابی بكر، عبیدهٔ بن قیس سلمانی، ربیع بن خثیم ثوری، زرّبن حُبیش، حارث بن قیس جعفیّ، عمرو بن عتبهٔ بن فرقد، أحنف بن قیس، حارث بن عمیر زبیدی، سوید بن غفلهٔ جُعفی، عمروبن میمون أودیّ، مطرّف بن عبداله شخّیر، شقیق بن سلمهٔ، عمروبن شرحبیل، عبدالله بن یزید خطمیّ، حارث اعور همدانی، مسروق بن أجدع، علقمهٔ بن قیس خثعمی، شریح بن حارث كندیّ و زید بن وهب همدانی.»۲

اما، هیچ یك از این افراد روز عاشورا در سپاه اباعبداللّه(علیه السلام) حضور نداشتند. ایشان نه تنها آن حضرت را یاری نكردند، بلكه برخی از آنان، اصل حركت حضرت به سوی كوفه را زیرسؤال بردند.۳ و برخی دیگر، ابتدا اباعبداللّه(علیه السلام)را به كوفه دعوت كردند ولی روز عاشورا در میدان مبارزه حاضر نشدند.۴ برخی دیگر، همچون أحنف بن قیس درخواست یاری حضرت را اجابت ننموده، گفتند: «قد جرّ بنا آل أبی الحسن، فلم نجد عندهم أیالهٔ للملك و لا جمعاً للمال و لا مكیدهٔ فی الحرب»; ما فرزندان أبی الحسن ]علی(علیه السلام)[ را آزموده ایم نزد آن ها نه فرمانداری استانی یافته ایم و نه ثروت اندوخته ای دیدیم و نه سیاست جنگی لازم را مشاهده كرده ایم.۵

این در حالی بود كه همگی می دانستند بنی امیه سالیان متمادی در پی از بین بردن اسلام بوده و یزید هرگز شایستگی جانشینی پیامبر(صلی الله علیه وآله) را ندارد و استمرارخلافت وی نابودیواضمحلال دین و ارزش های دینی را در پی خواهد داشت.

افرادی چون طرمّاح بن عدی، عبدالله بن مطیع، عمر بن عبدالرحمن مخزومی و عبدالله بن جعفر۶، كه از دوستان و خیرخواهان آن بزرگوار بودند، به جای همراهی با ایشان، تلاش كردند حضرت را از رفتن به سوی عراق منصرف كنند. در عصر قیام سیدالشهد(علیه السلام) در اثر انحرافات پدید آمده پس از رحلت پبامبر(صلی الله علیه وآله)، تشخیص حق از باطل و التزام به مقتضای حقّ، به قدری دشوار شده بود كه نه تنها عوام، بلكه خواص نیز، در درستی حركت اباعبدالله(علیه السلام)شك نموده و یا در صورت علم به حقانیت قیام، توان یاری آن حضرت را نداشتند.

با توجه به این حقایق، این پرسش جدّی مطرح می شود كه شهدای كربلا چه امتیازاتی بر شیعیان معاصر خود داشته اند كه در حمایت از آن حضرت هیچ تردیدی به خود راه نداده تا پای جان از آن بزرگوار دفاع كردند؟ روزی كه سیدالشهدا به سوی كربلا حركت می كرد، شهر كوفه دست كم صدهزار رزمنده داشت كه بخش عظیمی از آنان را شیعیان و دوستان اهل بیت(علیهم السلام)تشكیل می دادند. چگونه در میان آنان تنها عده قلیلی توفیق جهاد و شهادت در كنار پسر فاطمه(علیه السلام) را یافتند؟ در این مورد، نظرهای مختلفی قابل طرح است كه در این مقال كوتاه به نقد و بررسی اجمالی آن ها می پردازیم:

● نقد چند فرضیه پیرامون وجه تمایز شهدای كربلا

شاید برخی گمان كنند فصل ممیز یاران اباعبدالله(علیه السلام) با سایر شیعیان، بهره مندی افزون تر آنان از علوم دینی بوده است; بدین معنا كه آنان نسبت به مردمان عصر خود اطلاعات دینی بیش تری داشته اند و همین امر آنان را به این فوز بزرگ رهنمون ساخته است. ولی تا آن جا كه منابع اصیل تاریخی گواهی می دهند، تعداد كثیری از شهدای كربلا از برجستگی خاصی در علوم دینی برخوردار نبوده اند. به علاوه، اگر آشنایی با علوم دینی در حمایت مسلمانان از سیدالشهد(علیه السلام)نقش كلیدی داشت، می بایست فقهای عصر آن حضرت به یاری ایشان برمی خاستند، حال آن كه، هیچ یك از فقهای معروف دوران امام حسین(علیه السلام) در سپاه آن حضرت شركت ننمودند.

با توجه به این كه برخی از اصحاب سیدالشهدا، همچون سوید بن عمر و عابس بن ابی شبیب و بریر بن خضیر و زیاد بن عریب و یزید بن حصین و...۷ از عبّاد و زهّاد عصر خویش بوده اند، این احتمال قوت می گیرد كه تمایز اساسی و یا دست كم یكی از فصول ممیز شهدای كربلا با سایران، التزام به مناسك دینی همچون نماز، روزه و حج بوده است. احتمال مزبور نیز قابل نقد می باشد; زیرا، اولا، این صفت در مورد برخی از شهدا ذكر گردیده و در مورد بسیاری از آنان چون حرّ و زهیر و سلمان بجلی و نافع بن هلال و حجّاج بن مسروق و عمیر بن عبدالله و عمرو بن مطاع جعفی و یزید بن مغفل و افراد دیگر چنین صفتی نقل نشده است. ثانیاً، اگر التزام به اعمال عبادی اسلام عامل مهمی در جهت تشخیص حقانیت دعوت اباعبدالله(علیه السلام) و حمایت از آن حضرت بود، می بایست دست كم تعداد قابل توجهی از حجاجی كه در سال ۶۰ هجری در مكه حضور داشتند، به یاری امام حسین(علیه السلام)برخیزند و حال آن كه، عدّه بسیاراندكی با آن حضرت به سوی كوفه آمدند. اگر حجّاج سال ۶۰ هجری ازامام(علیه السلام)حمایت می كردند،دیگر نیازی به اجابت دعوت كوفیان نبود و حضرت در همان اطراف مكه قیام می كرد.

احتمال سومی كه می توان مطرح نمود آن است كه، بسیاری از كسانی كه از آن حضرت حمایت ننمودند نمی دانستند حضرت بنای مخالفت با یزید را دارد. از این رو، درصدد یاری آن بزرگوار برنیامده اند. در پاسخ این احتمال باید گفت: شاید این توجیه را برای مسلمانان مناطق دور دست چون یمن و ایران و مصر بپذیریم، ولی در مورد مسلمانان شهرهای مدینه و مكه و كوفه و بصره قابل قبول نیست; چرا كه خروج ناگهانی حضرت پس از ملاقات با ولید بن عتبه (فرماندار مدینه) از مدینه به مكه آن هم به اتفاق زن و فرزند و اقوام و اقامت و فعالیت سیاسی چهارماهه در مكه و خروج نابهنگام آن حضرت در وسط اعمال حج از مكه به سوی كوفه نه تنها مردم مدینه و مكه بلكه بسیاری از مسلمانان حجاز و عراق را متوجه خود ساخت، به طوری كه كوفیان با استفاده از همین اقدام ها از آمادگی حضرت برای قیام آگاه شده، از ایشان دعوت نمودند تا مركز قیام را كوفه قرار دهد. بصریان نیز با نامه ای كه حضرت برای سران آنان فرستاد و به طور رسمی از آنان درخواست یاری نمود،۸ از عزم اباعبدالله(علیه السلام)برای قیام آگاه شدند. بنابراین، نمی توان گفت فرق یاران اباعبدالله(علیه السلام) با سایر مسلمانان آن عصر در یاری نمودن از امام(علیه السلام) در اطلاع و آگاهی آنان از تصمیم حضرت برای درگیری با امویان بوده است.

ممكن است گفته شود: فصل ممیز اساسی شهدای كربلا با سایر مسلمانان، در شناخت آنان نسبت به امام حسین(علیه السلام)بوده است; یعنی كسانی كه حضرت را یاری نكردند می دانستند حضرت قصد مخالفت و درگیری با یزید را دارد، ولی به دلیل عدم درك صحیح از شخصیت آن حضرت، در یاری ایشان سستی به خرج دادند. ولی اصحاب ایشان با توجه به شناختی كه از مقام و منزلت و موقعیت آن حضرت داشتند، به یاری ایشان برخاستند. این سخن نیز مانند احتمالات پیشین سخن ناتمامی است; چرا كه امام حسین(علیه السلام)قریب به شصت سال در جامعه اسلامی زندگی كرده بود و جزو خاندان رسول اكرم(صلی الله علیه وآله)و امیرمؤمنان و حضرت زهر(علیه السلام) حساب می آمد. بارها در میان اصحاب مورد محبت رسول اكرم(صلی الله علیه وآله) قرار گرفته بود. رسول خدا در مورد ایشان تعابیر بلندی به كار برده بود. به علاوه، در جنگ های صفین و جمل و نهروان دوشادوش پدر درمیان سپاهیان كوفه شمشیر زده بود. به علاوه كمالات معنوی و مراتب علمی آن حضرت، شرایط را به گونه ای برای آن حضرت ترتیب داده بود كه دست كم مردم حجاز و عراق شناخت خوبی از آن بزرگوار داشتند و قدر و منزلت آن حضرت را خوب درك می كردند.

نویسنده:جواد سلیمانی

پی نوشت‌ها

۱ محمدبن جریرطبری، تاریخ الامم و الملوك ،تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، روائع التراث العربی،ج۵،ص ۴۳۹

۲ احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، قم، الشریف الرضی، ط ۱، ۱۳۷۳ ش / ۱۴۱۴ ق، ج ۲، ص ۲۴۰ و ۲۴۱

۳ مانندابن عباس.ر.ك:طبری،پیشین،ج۵،ص۳۸۳

۴ مثل مسیب بن نجبه. ر.ك: شیخ مفید، محمدبن محمد، الارشاد، تحقیق آل البیت، قم، المؤتمر العالمی لالفیهٔ الشیخ المفید، ۱۴۱۳ ق، ج ۲، ص ۳۶ـ۳۷

۵ ابن قتیبه دینوی، عیون الاخبار، ج ۴، ص ۳۵، نقل از: محمدتقی تستری، قاموس الرجال، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۷ ق، ج ۱، ص ۶۹۱، رقم ۶۳۳

۶ ر.ك: طبری، پیشین، ج ۵، ص ۳۸۲، ۳۸۵ تا ۳۸۸ و ۳۹۵ و ۳۹۶و ۴۰۶

۷ ر.ك: عبدالله مامقانی، تنقیح المقال، به ترتیب، ج۲،ص۷۲و۱۱۲وج۱،ص۱۶۷و۴۵۶وج۳،ص۳۲۵

۸ طبری، همان، ج ۵، ص ۳۵۷

۹ همان، ص۳۵۱/ص۳۸۳/ص۳۵۱

۱۰ همان، ص۳۵۱/ص۳۸۳/ص۳۵۱

۱۱ همان، ص۳۵۱/ص۳۸۳/ص۳۵۱

۱۲

۱۳ طبری، همان، ج ۵، ص ۳۹۵ و ۳۹۶ و شیخ مفید، پیشین، ج ۲، ص ۷۲

۱۴ همان، ص ۳۸۶ و همان، ص ۷۶

۱۵ طبری، همان، ص ۴۰۴ و ۴۰۵

۱۶ همان، ص ۴۱۹ و ۴۲۰ و شیخ مفید، پیشین، ج ۲، ص ۹۲ و ۹۳

۱۷ همان، ص ۴۱۹ و ۴۲۰ و شیخ مفید، پیشین، ج ۲، ص ۹۲ و ۹۳

۱۸ همان، ص ۴۱۹ و ۴۲۰ و شیخ مفید، پیشین، ج ۲، ص ۹۲ و ۹۳

۱۹ همان، ص ۹۱ و ر.ك: طبری، همان، ج ۵، ص ۴۱۸ و ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، تحقیق أحمد صفر، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ط۲، ۱۴۰۸ ق/ ۱۹۸۷م، ص ۱۱۲ با كمی حذف

۲۰ طبری، همان، ج۵، ص۴۳۵ و شیخ مفید، پیشین،ج۲،ص ۱۰۳

۲۱ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق / ۱۹۸۳ م، ج ۴۵، ص ۲۱

۲۲ عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، سه جلدی رحلی،ج ۱، ص۳۸۲،باب حنظله

۲۳ ر.ك: علی بن موسی، سیدبن طاووس، الملهوف فی قتلی الطفوف، تحقیق فارس تبریزیان، دارالاسوهٔ للطباعهٔوالنشر، ط۱، ۱۴۱۴ ق، ص ۱۶۲

۲۴ ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابی طالب، بیروت،درالاضواء،بی تا، ج ۴، ص ۱۰۵

۲۵ طبری، همان، ج ۵، ص ۴۴۲

۲۶ محمدطاهر سماوی، ابصارالعین فی أنصارالحسین، تحقیق محمد جعفر الطبسی، مركزالدراسات الاسلامیه، ط۱،۱۳۷۷ش،ص۱۲۱

۲۷موفق بن احمد خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق و تعلیق محمد السماوی، قم، مكتبهٔ المفید، ج۲،ص۲۳ ومجلسی،پیشین،ج۴۵،ص۲۹

۲۸ طبری، پیشین، ج ۵، ص ۴۴۲ ۴۴۳

۲۹ ابن شهرآشوب، پیشین، ج ۴، ص ۱۰۳ و سماوی، پیشین، ص ۱۵۲ و ۱۵۳

۳۰ مجلسی، پیشین، ج ۴۴، ص ۳۸۲ و ۳۸۳ / سماوی، پیشین، ص ۱۴۸

۳۱ مجلسی، همان، ج ۴۵،ص۱۸و ابن شهرآشوب، پیشین،ج۴،ص۱۰۱باكمی تغییر

۳۲ ابن شهرآشوب، پیشین، ج ۴، ص ۱۰۱ و مجلسی، پیشین، ج ۴۵، ص ۱۸

۳۳ سماوی،پیشین،ص۱۳۲/ ص ۱۳۵

۳۴ سماوی،پیشین،ص۱۳۲/ ص ۱۳۵

۳۵ ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۱۰۱

۳۶ ر.ك: طبری،پیشین،ج۵،ص۴۰۹،ص۴۰۴

۳۷ ر.ك: طبری،پیشین،ج۵،ص۴۰۹،ص۴۰۴

۳۸ مجلسی، پیشین، ج ۴۴، ص ۳۸۲

۳۹ طبری، پیشین، ج ۵، ص ۴۲۹ و سماوی، پیشین، ص ۱۷۹

۴۰ طبری، پیشین، ج ۵، ص ۴۲۹

۴۱ مجلسی، پیشین، ج ۴۵، ص ۲۸/ ج ۴۴، ص ۳۸۱

۴۲ مجلسی، پیشین، ج ۴۵، ص ۲۸/ ج ۴۴، ص ۳۸۱

۴۳ طبری، پیشین، ج ۵، ص ۴۱۹ / ر.ك: شیخ مفید، پیشین، ج ۲، ص ۹۲

منبع: ماهنامه معرفت

---