نشانه های انسان عاقل

بی گمان, در آموزه های وحیانی اسلام و قرآن, عقل از جایگاه بلند و بنیادی برخوردار است, به گونه ای که همه چیز انسان مرتبط به آن است عقل همانند هر قوه ای در مسیر کمال, مراتبی را می گذراند همان طور که ایمان مراتبی دارد, عقل و خردورزی نیز مراتبی دارد خداوند در قرآن نشانه های خردورزان را بیان کرده است

بی‌گمان، در آموزه‌های وحیانی اسلام و قرآن، عقل از جایگاه بلند و بنیادی برخوردار است، به گونه‌ای که همه چیز انسان مرتبط به آن است. عقل همانند هر قوه‌ای در مسیر کمال، مراتبی را می‌گذراند. همان طور که ایمان مراتبی دارد، عقل و خردورزی نیز مراتبی دارد. خداوند در قرآن نشانه‌های خردورزان را بیان کرده است. البته این بدان معنا است که دست کم اگر بخواهیم خردورزان را بشناسیم می‌بایست به این نشانه‌ها توجه کنیم.قرآن کریم نشانه‌هایی برای عاقلان قرار می‌دهد که ما در این نوشتار به دو مورد آن می‌پردازیم:

۱ ـ آخرت طلبی

قرآن مجید، ترجیح آخرت را بر دنیا از نشانه‌های عاقلان دانسته، می‌فرماید: «وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ»؛ «زندگی دنیا، چیزی جز بازی و سرگرمی‌نیست و سرای آخرت، برای آنها که پرهیزگارند، بهتر است! آیا نمی‌اندیشید؟»

(انعام/ ۳۲)تشبیه زندگی دنیا به بازی و سرگرمی‌از این نظر است که بازی‌ها و سرگرمی‌ها معمولاً کارهای توخالی و بی‌اساسی هستند که از متن زندگی حقیقی دورند؛ زیرا پس از پایان بازی، همه چیز به جای خود باز می‌گردد. در برابر بازیگران کودک منش، عاقلان وجود دارند؛ آنان به جای دل خوش کردن به زندگی دنیا، به حیاتی جاویدان و فناناپذیر در جهانی وسیع‌تر و سطح بسیار بالاتر، می‌اندیشند؛ جهانی که سر و کار آن با حقیقت است نه مجاز و با واقعیت است نه خیال؛ در جهانی که نعمت‌هایش با درد و رنج آمیخته نیست و سراسر، نعمتِ خالص است. (تفسیر نمونه، ج‏۵، ص‏ ۲۰۸)

۲ ـ خداجویی

یکی دیگر از ویژگی‌های عاقلان، خداجویی و خداطلبی است. آنان با اندیشیدن در آیات و نشانه‌های پروردگار در نظام هستی، به وجود خدا و عظمتش پی می‌برند. قرآن مجید در این باره می‌فرماید: «إِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتی تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»؛ «در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شد شب و روز و کشتی‌هایی که در دریا به سود مردم در حرکتند و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده و انواع جنبندگان را در آن گسترده و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی‌که عقل دارند و می‌اندیشند.» (بقره / ۱۶۴)اینان کسانی هستند که از نیروی خرد به درستی بهره می‌گیرند و به میانجی گری این آیات به رحمت گسترده و دایمی‌خدا می‌نگرند و می‌دانند که تنها خدا شایسته دوست داشتن است و تنها راه رستگاری، فرمانبرداری از فرمان‌های او و سر به سجده نهادن در برابر اوست و تنها او باید به عنوان ولی و سرور پذیرفته شود.

کسانی که خردِ خود را به کار نمی‌اندازند، با وجود داشتن آن، از وجود این خرد و عقل، بهره‌ای عائدشان نمی‌شود. اینان پروردگار خود را نمی‌شناسند، بدان سبب که با نظری جامد و متحجّر به ظواهر جهان هستی می‌نگرند و هیچ ژرف نگری در دلالت‌های این ظواهر ندارند؛ از این رو، اینان یا اصلاً ایمان ندارند یا اگر ایمانی به خدا دارند بسیار سطحی است.

(تفسیر هدایت، سید محمدتقی مدرسی، ج‏۱، ص‏۲۸۸؛ تفیسر نمونه، ج‏۱، ص‏۵۶۲؛ تفسیر نور، ج‏۱، ص‏۲۵۲)آیه دیگری که خداجویی را نشانه اندیشمندی می‌داند آیه ۱۹۰ سوره آل عمران است. در این آیه می‌خوانیم: «إِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ «؛ «مسلماً در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و رفتِ شب و روز، نشانه‌های (روشنی) برای خردمندان است.» (آل عمران / ۱۹۰) ولی الألباب یا صاحبان خرد به تمام موجودات جهان با دقت می‌نگرند و کوچک‌ترین پدیده آنها را به وجود یک طرّاح و نقاش ماورای مادّه راهنمایی می‌کند. نقشه دلربایی که در گوشه و کنار جهان آفرینش جلوه می‌کند، آن چنان دل‌های صاحبان خرد را جلب می‌کند که افکارشان در هر حال، چه ایستاده یا نشسته یا در بستر آرمیده در یاد آفریدگار است.

آنان در هر یک از پدیده‌ها می‌نگرند و درس تازه‌ای از خداشناسی می‌آموزند و از طرح نقشه زیبای طبیعت به صانع آن پی می‌برند که دست توانای خود را در این صنعِ حیرت انگیز هرگز بیهوده به کار نبرده است؛ بلکه باور دارند خدای متعال به جهان تابیده، تا مثالی از بی‌همتایی خود را در آن صحنه نمایش دهد و خوان نعمتش را از هر سو برای هر ذرّه بگستراند تا تدبیر عمومی‌آفرینش را در کوچک‌ترین پدیده به کار برد و هر آفریده‌ای به قدر ظرفیّت خود بهره بردارد؛ ولی از صنع و گسترش خوان هستی خود بی‌نیاز است.

(انوار درخشان، ج‏۳، ص‏۲۹۴)خداوند رحمان در ادامه آیه پیشین، ژرف‌اندیشی در آفریده‌ها برای شناخت آفریدگار را نشانه خردورزان دانسته، عاقلان را این گونه معرفی می‌فرماید: «الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ»؛ «همان‌ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آن گاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می‌کنند و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین می‌اندیشند (و می‌گویند:) بارالها! اینها را بیهوده نیافریده ای! منزهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار.» (آل عمران / ۱۹۱) صاحب مغز و عقل که ولایت را پذیرفته و صاحب مغز شده است، به سبب ولایت در هیچ حالی از ذکر خدا خالی نمی‌شود و اگر احیاناً شیطان، ذکر خدا را از یاد او ببرد، دوباره خدا را یاد می‌کند و در هر حالی استغفار می‌کند، چه ایستاده و چه نشسته و بر پهلوهایشان (نیز به یاد خدایند)در برابر این عده، نابخردان هستند که با افترای بر خدا و دنیاجویی در برابر خداجویی و با دروغگویی، دنبال زندگی دو روزه دنیا هستند: «وَ لکِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ»؛ «ولی کسانی که کافر شدند، بر خدا دروغ می‌بندند و بیشتر آنها نمی‌فهمند» (مائده / ۱۰۳)برخی مفسران درباره آیه یاد شده معتقدند خداوند تأکید می‌کند بیشتر کافران تعقل نمی‌کنند، بدان سبب است که آنان به جای حق‌طلبی و بکارگیری عقل در مسیر بایسته و شایسته، به تقلید طریق گذشتگان راه می‌پیمایند یا اکثر آنان از اوامر و دستورهای الهی پیروی نمی‌کنند. پس آیه شریفه به این مطلب اشاره دارد که آنان با آنکه می‌دانستند راهشان بیراهه و مسیرشان رو سوی ناکجا آباد است؛ ولی عشق به ریاست آنان، مانع به کارگیری صحیح عقلشان بود.) تفسیر اثنا‏عشری، ج‏۳، ص‏۱۹۱)

آمنه اسفندیاری

* منابع در دفتر روزنامه موجود است