روحانیت در پراکندگی ۱٨٥٠ ۱٨۲٨

خدا کو خدا کو سویش تاختید خداوند کشتید و نشناختید

خدا کو ؟ خدا کو؟ سویش تاختید خداوند کشتید و نشناختید [۱]

مونتسکیو در سدۀ هیجده، در ربط با عثمانی و ایران می نویسد: در این سرزمین‌ها «نفوذ مذهب بیش از بیش از سایر دوَل» است. حتی «ترسی است افزوده بر دیگر ترس‌ها». از این رو فرمانبرداری مردم "برآمده" از مذهب است و "بخشی است از مذهب".

تا به اینجا می رسد که می گوید: این "استبداد آمیخته به دین" همواره در ترکیه و ایران حکمروا بوده و خواهد بود. [۲]

اگر هم سخنان مونتسکیو را در بارۀ گذشتۀ عثمانی بپذیریم، باید بگوئیم که آن حُکم با تاریخ ایران هماهنگ نیست. حتی به زمانۀ صفویان. چنانکه شاردن و تاورنیه به تفصیل گزارش کرده اند. به مثل، قزلباشان یکی از فرقه‌های درویشی به شمار می رفتند. باده‌خوار هم بودند و بزم می آراستند. [۳] در ربط با ترکیه و اسلام و برپائی دولت عثمانی در سدۀ پانزده میلادی، تقی‌زاده بر آنست که دولت عثمانی از بدوِ پیدایش «در بستر اسلام زاده شد». [۴] سلطان محمد فاتح نخستین سلطان آن سرزمین که دولت توانای روم را شکست داد، خود در نقش خلیفۀ عثمانیان روی کار آمد. خلافت مکه و مدینه را برعهده شناخت. این دولت نوپای برآمده از "خوی جنگجوئی و روح اسلامی" [۵] همۀ کوشش خود را در "احیای اقتدار خلافت در جهت اصلاحات" [۶] به کار بست. یا به قولی "استبداد" را در برنامۀ خود جای داد. [۷]

اما در نیمۀ یکم سدۀ نوزده که مد نظر ماست دولت عثمانی دست به اصلاحات اساسی زد. از ۱٨۳٩ به بعد، چندین بار مجلس "تنظیمات" آراست. برابری اقوام را به رسمیت شناخت. داد و ستد را رونق داد. دست به برپائی راه‌آهن برآمد. روش آموزش و پرورش را در الهام از فرنگ گرفت. چند سال بعد حتی به تقسیم اراضی دست زد. این را هم باید دانست که ترکان چون سنّی مذهب بودند صنفی به نام روحانیت نمی شناختند. امور مذهبی در دست یک مفتی دولتی بود و برپائی حکومت عرف کاری بس آسان.

با این همه، این تغییر و تبدیل، روشنفکران و "ترکان جوان" را خوش نیامد. برخی گفتند همه این اصلاحات به "سود امپریالیسم و استعمار جهانی" است و بس. [۸] با این تفکر سوسیالیستی بود که به دلخواه و نه به جبر، روی به اسلام ناب آوردند. کانون‌های آشکار و پنهان آراستند و خواستار یک دولت "محافظه کار" و اسلامی شدند. حتی به راه پیشبرد آرمان دینی‌شان به درون لُژهای بستۀ فراماسونری پناه بردند. چنانکه به نقل از تقی‌زاده در جای دیگر آورده ام. ۹]

گرچه از موضوع سخن ما به دور است، اما گفتنی است که سال‌ها بعد، همین خواست‌ها را در نوشته‌های آل‌احمد باز می یابیم که در جلوۀ جملۀ معترضه می آورم. آن روشنفکر سرشناس آشکارا در جهت پشتیبانی از شیخ فضل‌الله نوری برآمد و او را "مدافع مکتب اسلامی"، "پیشوای روحانی" و "مبارز ضد استعمار" خواند، چرا که آن شیخ به دفاع از "حکومت مشروعه" و اسلامی برآمده بود. آل‌احمد حتی خرده گرفت که چرا عوامل دولت استعماری دوران پهلوی «بانک ملی می سازند به جای تکیۀ دولت […] هر گوشه مدرسه‌ای می سازند به جای مساجد و امامزاده». این را هم افزود که: ما به روزی افتاده ایم که به تقلید از فرنگی «ادای آزادی در می آوریم» [۱۰] و نقدهای دیگری در همین روال که بسیاری از جوانان و روشنفکران را به سوی خود کشید و راه را بر جمهوری اسلامی هموار کرد.

بگذریم. از سدۀ نوزده میلادی بود که گروهی از ترکان، با تقویت انگلیس‌ها نجات خود را در تقویت اسلام و سرکوب اقوام دیگر دیدند. روشنفکران ترک مفهوم دموکراسی را می دانستند و نمی خواستند. یا به قول ماکسیم رودنسون دین را ابزاری به راه "ایستادگی در برابر ایدئولوژی تجاوزگر جهانی" می شناختند. [۱۱] چنین بود که در ۱٨٧٥ اسلام را به مثابۀ دین رسمی در قانون اساسی گنجاندند. دیری نپائید که ایران هم قانون اسلامی مشروطه را روی کار آورد.

در این سال‌ها تنها محمد علی پاشا خدیو مصر که تابع عثمانی هم بود، در جهت پیشرفت صنعت و داد و ستد حکومتی بر پایۀ عرف راست کرد. حتی یک قانون اساسی در ٩٠ مادّه آراست. و حال آنکه ترکیه هنوز خود از این مزایا برخوردار نبودند. خدیو مصر را کارل مارکس هم ستود و نوشت: «محمد علی پاشا تنها فرمانروائی است که به جای دستار مغز در سر دارد»، ورنه «ارمغان مشرق زمین به غرب همانا دین است و طاعون». [۱۲] چه بسا بزرگداشت مارکس از خدیو مصر از این بابت بود که در این سال‌ها گروهی از عثمانیان زیر فشار انگیس‌ها روی به "اتحاد اسلامی" داشتند و تنها مصر به این برنامه تن نداد. حتی محمد شاه نیز در میان کشور‌های همسایه تنها به محمد علی پاشا روی کرد. نُه تن از دانشجویان برجسته را برای ادامه تحصیل در قاهره برگزید. نمی دانیم چه عاملی سبب شد که فرستادن آن جوانان پا نگرفت .

اگر سخن از عثمانی به میان آوردم، یکی از این روست ایران سدۀ نوزده با این سرزمین‌ها در ارتباط بود، چنانکه در جای خود خواهد آمد. دیگر اینکه پس از دست رفتن ایروان و نخجوان بیشترین داد و ستد خارجی ایران از راه بغداد ادامه یافت. چنانکه در داستان علی محمد باب خواهیم دید. دیگر اینکه به دنبال جنگ‌های ایران و روس بسیاری از روستائیان ایران روی به بادکوبه و ترکیه نهادند. [۱۳] سپس نوبت روشنفکران رسید که به دوران ناصری راهیِ استانبول شدند و سلطان پناهشان داد. [۳۱] گرچه این گواهی کاظم بیک چندان درست نیست، زیرا که لوطیان تا سالیان دراز بعد از میرزا تقی خان در کار بودند و برجای. ویلهم فلور، یکی از کارشناسان بنامِ تاریخچۀ لوطیان، به ما می آموزد که واژۀ لوطی و الواط با "لات و لوط" و "داش مشدی" یکی است. "کلا مخملی"های لُنگ به دوش هم یادگاری از آن دورانند. [۳۲]

"مقامات مذهبی"، بویژه در نیمۀ یکم سدۀ نوزده، از این اوباش "به عنوان گروه‌های ضربت" استفاده می کردند. هم بدان معنا که به هنگام تسویه‌حساب با این و آن و یا در رقابت "با قدرت حاکم" از سپاه لوطی بهره می گرفتند. اجیرشان می کردند. به دزدی و کشتن رقیب وا می داشتند. و یا در جهت غصب املاک به روستاها می فرستادند. حتی دربار و اهل داد و ستد هم به هنگام نیاز دست به دامن الواط می شدند. بدینسان در ناخرسندی‌های اجتماعی و "شورش عوام" لوطیان را در جهت سرکوب به کار می گرفتند و اجرت می دادند. به گواه یحیی دولت‌آبادی کمتر"روحانی متنفذی" بود که لوطیان چماقدار خود را نداشته باشد. این قشون مسلّح را کوچکترین بهره‌ای از سواد و اصول دین نبود. جملگی آزمند پول بودند و نان و آبشان از اجیر شدن به راه دستبرد به املاک و اموال مردم فراهم می آمد. هر جا هم که رقیبی و مخالفی سر بلند می کرد، به آسانی سربه نیست می کردند.

جماعت لوطی در ابراز دینداری راه و روش ویژۀ خود را داشتند. از این دست که محلات شهرها را به نام دوازده امام می آراستند. یعنی به شهرها جنبۀ دینی می دادند. از این راه اعتماد مردم را به خود جلب می کردند. مدیریت و آرامش محله‌ها و کوچه‌ها و بازار را بر عهده می شناختند. برای به دست آوردن دل مردم، گهگاه ترازوهای بازاریان را زیر نظر می گرفتند و بررسی می کردند تا برنمایند که در کار جلوگیری ازگرانفروشی و کلاهبرداری اند.

به درگیری‌ها، این الواط گاه جانب دولت، گاه جانب کسبه و گاه جانب تهی‌دستان شهر را می گرفتند. به رتق و فتق دعواهای محلی هم می پرداختند. در روابط داروغه و بازاری نقش "میانجی" ایفا می کردند. اما در اصل، قشون مانند "درخدمت روحانیان بودند". [۳۳] زور این صنف "مسّلح" تا جائی بود که کوچکترین پروائی از لخت کردن مردم و حتی از بستن و کشتن پروائی نداشتند. به نام دین "باج شرعی" هم می گرفتند. در کوچه و بازار به هتک ناموس و آزار زنان بر می آمدند و دست به کشتار هم می زدند. آنگاه هم که احساس خطر می کردند بست می نشستند. ازهمین رو لوطیان را "بست نشینان" هم می خواندند. سرپرست میسیون آمریکائی گواهی می داد که هفته‌ای نبود که در ارومیه لوطیان چماقدار به نام دین "دست به آدمکشی" نزنند [۳۴].

الواط حتی گهگاه سرخود و بدون اجازه از حکومت به نام خود سکه می زدند. در این موارد سرکرده‌هاشان را به لقب "شاه" می آراستند و به جای حکومت از او تبعیت می کردند. از این راه نشان می دادند که حکومت را به رسمیت نمی شناسند. نمونه‌ها کم نیستند. به مثل، در تبریز به سال ۱٨٤٩میلادی، یعنی یک سالی پس از مرگ محمد شاه، لوطیان شهر با مجتهد همدست شدند و برحکومت شوریدند. گرچه به پیروزی دست نیافتند. [۳۵]

البته دولت‌های خارجی بویژه انگلیس‌ها هم از نزدیکی و دوستی با سران لوطیان که مجتهدان بوده باشند، دریغ نمی ورزیدند، چنانکه در همین بخش خواهیم دید. نکتۀ مهم اینکه چون لوطیان وطن نمی شناختند به آسانی به دام دشمنان ایران، بویژه انگلیس‌ها می افتادند و اجیر می شدند. بی سبب نبود که تاریخ‌نگار انگلیسی خانم لمتون که همواره پشت و پناه ملایان و "انجمن‌های سرّی" بود، در ستایش این الواط تا جائی پیش رفت که آنان را به لقب "رابین هود" آراست. [۳۶] اما خطر بزرگتر — که با تفصیل بیشتری یادآور خواهیم شد — هنگامی رو نمود که انگلیس‌ها، به راه تجزیۀ ایران، و رقابت با روس‌ها، به بهره‌برداری از مجتهدان بزرگ و لوطیانشان برآمدند.

بدیهی است که در این جوّ سرکوب و هراس، بی‌تفاوتی مردم در پیوند با دین و سیاست به راستی چشمگیر می نمود، دو نمونه می آورم. به سال ۱٨۲٨ میلادی، که سال شکست ایران در جنگ دوم با روسیه بود، مردم ریختند و کاخ‌های عباس میرزا را به ویرانی کشاندند. آنگاه سرازیر کوچه‌ها شدند که: از جنگ و حکومت به تنگ آمده ایم و از این پس «می خواهیم برویم تبعه روسیه بشویم»! سپس به خانۀ آقا میرزا میرفتاح، مجتهد تبریز یورش بردند، او را از خانه‌اش بیرون کشیدند، خود به دنبالش راه افتادند و آن بیچاره را وا داشتند که برای جدا شدن آذربایجان از ایران فتوا بدهد و مقدم روس‌ها را گلباران کند، بلکه مردم را از دست حکومت و "پرداخت مالیات معاف" دارند. [۳۷] سفیر روسیه درخواست مردم را در جهت پیوستن به روسیه به تزار نیکلا گزارش کرد. تزار پاسخ داد: «صلاح نمی دانم». [۳۸]

آن مجتهد بیچاره از ترس تودۀ عوام، فرار را بر قرار آسان‌تر دید. بار و بندیل ببست. به روسیه گریخت، و بازماندۀ زندگی‌اش را در تفلیس با پرورش قناری سرکرد. [۳۹] در ۱٨۲٩ میلادی سفیر روسیه هم که از قزوین می گذشت، گواهی می داد که در قزوین هم مردم اطرافش را گرفتند و در دشمنی با قاجارها خواستار پیوستن به روسیه شدند. از بی‌تفاوتی مردم نسبت به وطن خویش، انگلیس‌ها بیش از دیگران بهره بردند. از این دست که کوشیدند روحانیان را تقویت کنند تا به یاری اخذ فتوا با روس‌ها در افتند.

● پیوند ملایان با انگلیس‌ها

در این زمینه اسناد زیادی در دست است. خواهیم دید که هر جا که آخوندی سر بلند می کرد و قشونی از لوطیان آراست، نماینده‌های سیاسی انگلیس‌ها را در کنار و یار و یاور خود می دید. نمونه‌ها کم نیستند. به مثل، به زمانۀ عباس میرزا ولیعهد، در ۱٨۲٨ میلادی، یعنی در جنگ دوم و به دنبال شکست ایران از روسیه، انگلیس‌ها فرصت را غنیمت شمردند و برآن شدند که جنگ سومی با کمک بخشی از سپاه ترکیه، علیه روس‌ها به راه اندازند. می دانستند که بر اثر جنگ، روس‌ها خسته و ناتوان شده اند و نایِ جنگیدن ندارند. بویژه که انگلیس‌ها عباس میرزا را پشتیبان تزار می دانستند و با خبر بودند که این ولیعهد باب نامه‌نگاری را با روس‌ها گشوده است.

درخواست عباس میرزا هم در "وصیت نامه" اش این بود که پس از مرگش فرزند بزرگ او را به جای برادرانش به جانشینی بپذیرند. [۴۰] روس‌ها پذیرا بودند و انگلیس‌ها برانگیخته. سردمداران مخالفان، یکی دکتر "کرومیک" پزشک خاقان بود که بیست سالی در ایران زیسته بود، دیگر "ماژور هارت" وابسته به کمپانی هند، و بویژه "جون مکنیل" سفیر انگلیس در ایران که از او بارها یاد خواهیم کرد. [۴۱]

می دانیم که در آن روزگار ایران سپاه منظمی نداشت که بار جنگ را بر عهده گیرد. پس حکومت به ناچار روستائیان و کشاورزان را بر می کشید و سلاح می داد و از سرحدات روانۀ جبهه می کرد. بدان معنا که در غیاب سران خانواده‌ها، اهل خانه بی سرور و بی آذوقه به سر می بردند. کشتزار‌ها به حال خود رها می شدند. سیاحان و یا ایرانیانی از سرحدات می گذشتند، یادآور شده اند که مرزهای ایران تا فرسنگ‌ها بدل به گورستان همین روستائیان شده بود. چنانکه در سیاحتنامۀ ابراهیم بیک می خوانیم. [۴۲]

پس در چنین شرایطی مردم آمادگیِ نداشتند که بار دیگر خانه و زندگی را رها کنند و فی سبیل الله به راه افتند. [۴۳]

بدنیسان در نبود داوطلب، انگلیس‌ها را نیاز به فتوای ملایان افتاد تا بلکه از این راه بتوانند جنگ سوم را بیاغازند. اما در این زمینه هم با کمبود آخوند روبرو بودند. چارۀ دیگری نماند، جز اینکه عباس میرزا را برآن دارند که از فتحعلیشاه یاری بخواهد. در این روال که شاه چند تن از آخوندهای عتبات را به سرکردگی سیدمحمد نامی به تبریز فرا خواند. فتحعلیشاه را چندان تمایلی به این داستان نبود، می دانست که برنامۀ جنگ سوم و درخواست فتوای جهاد زیر سر نمایندگان انگلیس است. پس در نامه‌اش شانه از مسئولیت خالی کرد و با بی‌میلی، به عباس میرزا نوشت:

فرزندی […] من در هر امری نخست با شما مشورت کرده ام. شما خواستید آقا سیدمحمد را از عتبات بیاورم، بفرمائید آمده اند! شما خواستید من به سلطانیه بیایم بفرمائید، آمده ام! شما خواستید پول بدهم، بفرمائید، داده ام! اکنون خود اوضاع و احوال سرحدات را بهتر می دانید، اگر به صلح مایلید صلح کنید و اگر جنگ می خواهید، بجنگید، لیکن همه مسئولیت‌ها را خود به گردن بگیرید. [۴۴]

رسیدن سیدمحمد از عتبات دردی را دوا نکرد. مردم به راه جنگ و "فی سبیل الله" به را نیفتادند. شگفتا که در نشست با علما، در جهت تدوین فتوای جهاد، "ژوزف" نامی هم از سوی انگلیس‌ها شرکت کرد. فرماندهی جنگ را نیز شاهزاده حسنعلی میرزا حاکم خراسان بر عهده شناخت. روس‌ها که خبر شدند، چاره را در این دیدند که به یاری عباس میرزا بشتابند. از پیوند او با انگلیس‌ها و روحانیان جلوگیری کنند. پیشنهادشان به عباس میرزا این بود که اگر دولت ایران با عثمانی همدست نشود، فریب انگلیس‌ها را نخورد، دست به جنگ با دولت روسیه نزند، روس‌ها آماده اند که بخش بزرگی از ۱٧ شهر قفقاز را که در ۱٨۲٨ میلادی از دولت ایران گرفته بودند، از نو به ایران بازگردانند. بار دیگر ایران بزرگ را به رسمیت شناسند. از جمله ایروان را که بزرگترین مرکز داد و ستد جهانی ایران به شمار می رفت.

همین که پیشنهاد برگرداندن ولایات از دست‌رفته به گوش انگلیس‌ها رسید، دست به کار شدند تا مانع این استرداد شوند. بدیهی بود که اگر معامله سر می گرفت، بویژه اگر از میان ۱٧ ولایت از دست‌رفته ایروان را که راه مستقیم ایران با اروپا بود پس می دادند، داد و ستد با فرنگ رونق می گرفت. اگر نخجوان را برمی گرداندند که بزرگترین صادرکنندۀ گندم ایران به اروپا بود، کشاورزی ما شکوه گذشته را باز می یافت. [۴۵]

بدیهی است که از این داستان تنها انگلیس‌ها که بیش از پیش کالاهای خود را به بازار‌های ایران می ریختند، زیان می دیدند. از این رو نمایندگان آن دولت، بی آنکه با دولتمردان ایران به انجمن نشینند، پیشنهاد استرداد ولایات را به زیان خود دیدند و در برابر پیشنهاد روس‌ها ایستادند. بدینسان ماکدونالد نمایندۀ سیاسی دولت انگلیس در ایران، قلم برداشت و در ربط با هفده شهر از دست‌رفته در "نامۀ محرمانه" به "کمیته سّری" وزارت خارجه انگلیس، نوشت:

من به هرکاری دست خواهم زد تا روس‌ها نتوانند در ازای پس دادن شهر‌های قفقاز، به ایران نزدیک شوند. [۴۶]

خوشبختانه سپاه ترکیه زودتر از موعد بسیج شد و نتوانست به سپاه ایران ملحق شود. به ناگزیر بازگشت و جنگ سوم در نگرفت. روابط ایران با روسیه نیز رو به بهبودی نهاد. به سخن دیگر عباس میرزا از ناچاری روی به روس‌ها آورد و از آنان یاری خواست. بار دیگر انگلیس‌ها روی به روحانیت و لوطیان شهری آوردند، تا بتوانند از این راه پیوند عباس میرزا را با روس‌ها بشکنند و از جانشینی فرزندان عباس میرزا که سفیر روسیه در عهدنامۀ ترکمنچای به کرسی نشانده بود، جلو گیرند. پس بی درنگ به سراغ ملایان و لوطیان رفتند و در توطئۀ سیاسی علیه حکومت ایران شرکت کردند. و گریبایدوف سفیر روسیه را به کشتن دادند.

● ملایان و قتل گریبایدوف

می آغازیم با بسیج لوطیان و قتل گریبایدوف وزیر مختار روسیه، که به سال ۱٨۲٩ میلادی در تهران که با پشتیبانی مجتهد تهران، با تشویق انگلیس‌ها و به دست لوطیان کشته شد. می دانیم که گریبایدوف را "پدر ادبیات متعهد" روسیه نامیده اند. آن سفیر هم موسیقی‌دان بود و هم نویسنده‌ای سرشناس. نمایشنامۀ جنجال انگیزش "آفت عقل" [۴۷] نام داشت که در نقد حکومت تزاری نوشت. این نمایشنامه حتی پس از مرگ نویسنده، بیست سالی در توقیف ماند. [۴۸] متن آن نوشته الهام گرفته بود از "مردم گریز" [۴۹] مولیر که بعد‌ها میرزا حبیب اصفهانی هم به فارسی برگرداند. [۵۰] دیگر جرم او این بود که در ۱٨۲٥ میلادی در جنبش "دکابریست‌ها" در جهت برانداختن دولت تزار شرکت کرد و به زندان افتاد. پس بدیهی بود که سران دولت روسیه نه خود او را بر می تافتند و نه نوشته‌هایش را.

در ربط با گریبایدوف، تزار خوشتر و آسان‌تر دید که این دشمن نامدار را به جای کشتن و زندانی کردن، از روسیه دور کند و با سمت رسمی وزیر مختار به ایران تبعید کند. بدیهی است که سفیر شاعر و موسیقی‌دان را تمایل چندانی به ترک وطن و دوری از پیانو نبود. چنانکه به گلایه به یکی از دوستانش می نوشت: «می خواهند مرا به بیرون از وطن بفرستند. حدس بزن به کجا؟ به ایران! هرچه کوشیدم از زیر این مأموریت در بروم، نشد». [۵۱] باز با بدبینی و نومیدی به دوست نزدیکش پوشکین هم گفته بود: راه و چارۀ دیگری نیست. جز اینکه «با این جماعت باید به ضرب چاقو طرف شد». [۵۲]

در چنین شرایطی بود که گریبایدوف با بی‌میلی راه ایران را در پیش گرفت. به تبریز که رسید خوش‌نشین کاخ عباس میرزا شد. دست دوستی به او داد. به دل از او پشتیبانی کرد. در نامه‌هایش خنده‌ها و "دندان‌های سفید" ولیعهد را بستود. شتابی هم نداشت که برای شرفیابی به دربار فتحعلیشاه خود را به پایتخت برساند. از آنجا که موسیقی‌دان بود، بیشتر خوش داشت که روزها را در کاخ عباس میرزا به نواختن پیانو بسر آرد.

انگلیس‌ها فرصت را غنیمت شمردند. بویژه که از وضع نابسامان گریبایدوف آگاه بودند. این را هم می دانستند که تزار از کشته شدن او غم به دل نخواهد گرفت. در برنامه داشتند که به یاری دست‌نشاندۀ وفادارشان الهیار خان آصف‌الدوله، عباس میرزا را از جانشینی بردارند و یکی دیگر از شاهزادگان هوادار دولت انگیس را بر جایش نشانند. می دانیم که این آصف‌الدوله هم داماد خاقان بود و هم خالوی محمد شاه. از ۱۲٤٠ هجری تا ۱۲٤۳ (۱٨٤٠-۱٨۳٧) مقام صدر اعظم را هم داشت. همو بود که در جنگ‌های ایران و روس وا داد و از جبهه بگریخت. در "منشآت" شعر بالابلندِ میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام را در سر داریم که در خیانت آن دولتمرد سروده بود: «بگریز به هنگام که هنگام گریز است».

فریدون آدمیت هم به یاری اسناد معتبر و دست اول آورده است که این سیاستمدار «درجهت سیاست، به انگلستان ارادت می ورزید و از کارگذاران آنان به شمار می رفت و در عتبات هم تحت حمایت آنان می زیست». [۵۳] تا جائی که انگلیس‌ها او را "The English Asefoddowle" می خواندند. [۵۴] یعنی خودی و غیر ایرانی می دانستند. شرح حال دست‌نشاندگی آصف الدوله را مهدی بامداد نیز آورده است. [۵۵]

انگلیس‌ها را چنان اعتمادی به اللهیار خان بود که برآن شدند تا "مأموریت نزدیک شدن به مجتهدان" را به او واگذارند، تا از این رهگذر در همکاری با دیگر ملایان، تجزیۀ ولایات ایران را پیش گیرند. نخست حکومت خراسان و هرات را یکی کنند و فرماندهی آن ولایت را نیز به خود آصف‌الدوله بسپارند. نقشه‌ای که از دیرباز در سر داشتند. تا جائی که از بهر تجزیۀ خراسان ترکمن‌های سرخس را مسّلح کردند. آذوقه و پوشاک رساندند و به درگیری با عمّال حکومت واداشتند.

گریبایدوف هم از این برنامه‌ها آگاه بود و هم از سرنوشت شوم خودش. چنانکه گزارش می کرد: «بدیهی است که به سبب پشتیبانی من از جانشینی فرزندان عباس میرزا، در معاهدۀ ترکمنچای، این مأمور انگلیس یعنی آصف الدوله هرگز این پشتیبانی را به من نخواهد بخشید» [۵۶]. باز در هراس از عاقبت خویش، از یکی دیگر از دوستانش تسّلی می طلبید و می گفت: «سخنی برای خاطر آزردۀ من بیاب. دلم آنچنان تنگ است که بیش ازآن دلتنگ نتوان بود. مرگ در انتظار من است و نمیدانم چرا تاکنون زنده ام. دلم شور می زند!». [۵۷]

در چنین شرایط سخت و تحمیلی بود که سفیر روسیه برای شرفیابی به دربار فتحعلیشاه راهی تهران شد. با ۳٩ تن از همراهانش در زنبورک خانه پایتخت منزل کرد. نمی دانیم از کجا بو برده بود که از این مأموریت جان سالم به در نخواهد برد. این را هم می دانست که در روسیه پشتیبانی نداشت.

گویا پیشتر "مالتسوف" دبیر سفارت روس، پیشتر سفیر را از توطئه مجتهد و انگلیس‌ها آگاه کرده بود. چنانکه از نامه‌های گریبایدوف پیداست. گزارش می فرستاد از این دست که: «همۀ هیأت ما را تک به تک خواهند کشت». [۵۸] در پشتیبانی از جانشینی عباس میرزا نیز به دوستش پوشکین نوشت: «این داستان فقط با خونریزی حل خواهد شد و یا بر سر جانشینی میان فرزندان خاقان». [۵۹] به سخن دیگر مرگ خود را پیش‌بینی می کرد و می کوشید سفر به تهران را به عقب اندازد.

سرانجام در یکم فوریه ۱٨۲٩ که فردای روز شرفیابی به دربار هم بود، "لوطیان و اوباش چماق به دست" به سرکردگیِ میرزا مسیح مجتهد تهران، با شعار «یا حسین! الله اکبر! امروز روز عاشوراست!» از بازار تهران به راه افتادند. آنگاه به جایگاه وزیر مختار یورش بردند و چون گریبایدوف را "شخصاً" نمی شناختند، ناچار ۳٩ تن از همراهانش را نیز به ضرب "سنگ و چماق و قمه" سر بریدند و تکه تکه کردند. آنگاه اجساد را نخست در گورستان ارامنه جای دادند. تا اینکه بعدها روس‌ها کالبد گریبایدوف را از روی انگشتری که به دست داشت شناسائی کردند و به تفلیس بردند. شرح آن ماجرا را پوشکین در "سفر به ارزروم" که پیشتر نقل کردیم، آورده است.

پژوهشی از:هما ناطق

پاورقی ها:

[۱] الواح شیخیان، اسناد خطی دانشگاه پرینستون.

[۲] Montesquieu : De l۰۳۹;esprit des lois, Paris, Flammarion, ۱۹۷۹, tome ۱, pp. ۱۵۴, ۱۸۷.

[۳] قزلباشان پس از سقوط صفویان به عثمانی پناهنده شدند و در ولایت برسیم جای گرفتند. در ۱٩٠٨ شورشی علیه دولت بر پا کردند که با شکست روبرو شد. در این زمینه اسنادی در دست داریم که در این نوشته نمی گنجد.

[۴]

X (Hassan Taghizadeh) : "Le panislamisme et le panturquisme", Revue du Monde Musulman, Tome ۲۲, ۱۹۱۳, pp. ۱۷۹-۲۰۰.

[۵]

Perry Anderson : L۰۳۹;Etat absolutiste, Paris, Maspero, ۱۹۷۸, pp. ۱۸۷-۱۸۹.

[۶]

Unité Islamique, Paris, Aymot, ۱۸۷۱, p. ۱۱.

[۷]

P. Fremont : Abdul Hamid et son règne, Paris, Payot, ۱۸۹۵, p. ۶۵.

[۸]

Kamuran Harputlu : La Turquie dans l۰۳۹;impasse, une analyse marxiste de l۰۳۹;empire ottoman à nos jours, Paris, Edition Anthropos, ۱۹۷۴, pp. ۲۵, ۲۸, ۳۰.

[۹] هما ناطق: "بحران فرهنگی در ترکیه و پی آمد تنظیمات"، نشریۀ بخارا، تهران، شمارۀ ٧، شهریور ۱۳٧٨، ص ۱٧٨-۲٥٩

[۱۰] جلال آل‌احمد: غرب زدگی، تهران، انتشارات رواق، ۱۳٥۱، ص ٤٤ و ٧٨.

شگفت‌انگیز اینکه دوست نزدیکم آرامش دوستدار، اسلام را طرد می کند اما در جهت حفظ روابط دوران جوانی، این گفت‌های آل‌احمد را یکسره نادیده می گیرد، با اینکه می داند که سخنان آل‌احمد در همان روالِ گفت‌های گنجی است، اندکی خطرناک‌تر.

[۱۱]

Maxime Rodinson : Fascination de l۰۳۹;Islam, Paris, Edition Garnier, ۱۸۵۲.

[۱۲]

Karl Marx: "Mohamad Ali Pacha", in New York Daily Tribune, ۱۸۵۳.

[۱۳] احصائیۀ مهاجرت، اسناد وزارت خارجه ایران، میکروفیلم، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ ٦۲٩٨.

[۱۴]

Homa Nategh : "Mirza Agha Khan, Seyyed Jamal-ed- Din et Malkom Khan à Istanbul", in Les iraniens d۰۳۹;Istanbul, Institut Français de Recherches en Iran, Paris, Téhéran, Istanbul, ۱۹۹۳, pp. ۴۴-۶۰.

[۱۵]

Ernest Renan : Islamisme et la science, Paris, Clément Levy, ۱۸۸۳, p. ۱۶.

[۱۶] ویلهم فلور: "تقش سیاسی لوطیان در در دورۀ قاجار"، در جستار‌هائی از تاریخ اجتماعی ایران، ترجمۀ ابوالقاسم سری، جلد یکم، تهران انتشارات توس، ۱۳٦٦، ص۲٨٩-۲٦۳.

[۱۷] ناصر پاکدامن: سرشماری نفوس مشهد، ۱۲٩٥ـ۱۲٥٦ قمری، تهران، ۱۳٥٦.

[۱۸]

A. de Sercey : La Perse en ۱۸۴۰, extrait de la Revue Contemporaine, Paris, ۱۸۵۶, p. ۲۰۸.

[۱۹] شاهرح مسکوب: ملیت و نقش دین و عرفان در نثر فارسی، پاریس، ۱٩٨۲.

[۲۰] فریدون آدمیت و هما ناطق: افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشدۀ دوران قاجار، تهران، انتشارات آگاه، ۱۳٥٦.

[۲۱] محمد هاشم آصف (رستم الحکما): شرع الامعه لماعه، مجموعۀ خطی، ۱۲٥٧/۱٨٤۱.

[۲۲] همو، رسالۀ دوم، در همان مجموعه، همان تازیخ.

[۲۳] سفرنامۀ (دکتر) پولاک، ایران و ایرانیان، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، انتشارات خوارزمی، ۱۳٦٨، ص ۱٩٤.

[۲۴] واژۀ "پا" در نزد تجار در مفهوم دارائی و سرمایه است. وقتی می گوئیم: «آدم بی سر و پا»، غرض فردِ بی سرور و بی سرمایه است و نه لات و لوط.

[۲۵]

H. Southgate: Narrative a Journey to Persia, London ۱۸۴۰, Vo. ۱, p. ۲۹۰.

[۲۶]

L.A. Conolly: Journey Throuh the North of India, ۲ volumes, London, R. Bentley, ۱۸۳۸, Vol. ۱, p. ۲۴۱.

[۲۷] هنوز و گهگاه می توان دید که میرزا بنویس‌های حرفه‌ای پشت در مساجد نشسته برای مردم بی‌سواد نامه می نویسند که خود یادگاری است از همان دوران.

[۲۸] این پزشک از اهالی وین بود. از ۱٨٥۱ تا ۱٨٦٠ در ایران زیست و در ۱٨٥٥ پزشگ ویژۀ ناصرالدین شاه شد. بعد‌ها در وین به تدریس زبان فارسی پرداخت. کتابی هم در"ایران و سرزمین ایران" نگاشت. تخم چغندر را هم در سال ۱۲٧٤ همو به ایران آورد (به نقل از مقدمۀ کتاب).

[۲۹] یاکوب ادوارد پولاک: سفرنامۀ پولاک، ایران و ایرانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳٦٨، ص.۳٨.

[۳۰] همینقدر می دانیم که این کاظم بیک از اهالی قفقاز بود. در ایران می زیست و شاهد خیزش بابیان بود.

[۳۱]

Mirza Kazem Beg : "Bab et les Babis, ou soulèvement politique et religieux en Perse de ۱۸۴۵ à ۱۸۵۳", Journal Asiatique, ۱۸۶۶, p. ۳۵۱.

[۳۲] ویلهم فلور: "نقش سیاسی لوطیان در دورۀ قاجار"، در جستار هائی از تاریخ اجتماعی ایران، ترجمۀ ابوالقاسم سری، جلد یکم، تهران انتشارات توس، ۱۳٦٦، ص۲٨٩- ۲٦۳.

[۳۳]

Wilhem Floor: "The Political Role of the Loutis in Iran", in Modern Iran, University of New York Press, ۱۹۸۱, p. ۸۹.

[۳۴]

Justin Perkins: Residence of Eight Years in Persia Amongst the Nestoriens, Andover, ۱۸۴۳, p. ۲۹۲.

[۳۵] ویلهم فلور: "نقش سیاسی لوطیان در در دورۀ قاجار"، یاد شده.

[۳۶] همانجا، ص ۲٦۲.

[۳۷] نادر میرزا قاجار: تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز، تبریز، چاپ سنگی، ۱۳۳٠، ص ٤۲ و٩٤.

[۳۸]

G. Prince Scherbatow: Le feld Maréchal Prince Paskévitch, St. Petersbourg, Imprimerie Trenke, ۱۸۸۲, p. ۸۱.

[۳۹]

Wilbraham: Travels in Transcaucasian Provinces in Russia, London, J. Murray, ۱۸۳۹, p. ۲۵۶.

[۴۰]

Homa Nategh and Bill Royce: "The Will of Prince Abbas Miza", in Studia Iranica, n° ۱۰, ۱۹۷۰, pp. ۲۰-۲۶.

[۴۱]

Docteur Cromick, Major Hart, John Mack Neil.

[۴۲] زین‌العابدین مراغه‌ای: سیاحتنامۀ ابراهیم بیک، مقدمه باقر مؤمنی، انتشارات سپیده، بی تاریخ.

[۴۳] عبدالرزاق، مفتون دنبلی: ماثرسلطانیه، تبریز، ۱۳٤۱، ص ٩۲.

[۴۴] این اسناد را در مقالۀ "جنگ‌های ایران و روس"، در مجموعه مقالات از ماست که برماست به دست داده ام.

Henry Willock: a Public Record Office, F.O./۶۰/۲۷.

[۴۵] گفتنی است که پیش از شکست ایران از روسیه، ایران بزگترین صادرکنندۀ گندم و اسب و فرش به جهان بود.

[۴۶]

Sir Macdonald to Secret Commitee, Confidential, Téhéran, ۸ May ۱۸۲۸ (Public Record Office, F.O., ۶۰/۳۰).

[۴۷]

Griboiedov : Le malheur d۰۳۹;avoir de l۰۳۹;esprit, Paris, Bibliothèque de la Pléiade, ۱۹۸۳, pp. ۵-۱۰۵. En anglais : The misfortune of Being Clever.

[۴۸] متن نمایشنامه را چندی بعد یکی از دوستانش روی پیانوی خانۀ گریبایدوف یافت و به چاپخانه سپرد.

[۴۹]

Le Misanthrope.

[۵۰] میرزا حبیب اصفهانی: مردم گریز، استانبول، مطبعۀ تصویر افکار، سنۀ ۱۲٨۲ قمری.

[۵۱]

Youri Tynianof : La mort du Visir Mokhtar, traduit du russe, Paris, Gallimard, ۱۹۶۹, p. ۳۰.

[۵۲]

Pouchkine : Voyage à Erzeroum pendant la campagne de ۱۸۲۹, traduit du russe, Paris, Bibliothèque de la Pléiade, ۱۹۹۳, p. ۴۹۸.

[۵۳] فریدون آدمیت: امیر کبیر و ایران، تهران، انتشازات خوارزمی، ۱۳٦۱، ص ۲۳.

[۵۴]

Colonel Sheil to Palmerston, Tehran, (Foriegn Office, F.O. ۶۰).

[۵۵] مهدی بامداد: "اللهیارر خان آصف‌الدوله"، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۳ و ۱٤، ٦ جلد، تهران، انتشارات زوار، چاپ سوم، جلد یکم، ص ۱٥٨.

[۵۶] هما ناطق: "قتل گریبایدوف در احکام و اشعار رستم الحکما"، در مصیبت وبا و بلای حکومت، تهران، نشر گستره، ۱۳٥٨، ص ۱٧٥-۱٥٤.

در ایران کتابی با عنوان "قتل گریبایدف" نوشته بودم که که بنا بود انتشارات آگاه چاپ کند. نمی دانم چه بلائی بر سرش آمد و امروز درکجا خاک می خورد. به هر رو این یکی دو سطر را به دلتنگی از حافظه نوشتم و پوزش می خواهم.

[۵۷] قتل گریبایدوف، یاد شده، ص ٦٩.

[۵۸] قتل گریبایدوف، یاد شده، ص ۱٦٩.

[۵۹] همانجا.

[۶۰]

Hamed Algar: Religion and State in Iran, U.C.P., ۱۹۶۹, p. ۱۵۴.

[۶۱]

Lady Sheil: Glimpses of Life and Manners in Persia, London, John Murray, ۱۸۵۶.

[۶۲] محمد هاشم آصف (رستم الحکا): احکام و اشعار رستم الحکما، خطی، ۱۲٤٤/۱٨۲٩.

[۶۳]

Pio Carlo Terenzio : La rivalité anglo-russe en Perse et en Afghanistan, Paris, Librairie Rousseau et Cie, ۱۹۴۲, p. ۴۲.

[۶۴]

Alexandre Burnes: Cabool and Residence in that city, London, John Murray, ۱۸۴۳, p. ۴۳.

[۶۵]

Outrey le consul de France à Louis Mathieu Molé, Trébizonde, ۲۸ juin ۱۸۲۸, (Correspodance Consulaire, Tome IV, document n° E.A.A.F.)

[۶۶]

George Sumner : "L۰۳۹;Afghanistan et les anglais", in Revue de l۰۳۹;Orient, ۱۸۴۳, tome V, p. ۶۳.

[۶۷] هما ناطق: ایران در راهیابی فرهنگی، چاپ یکم، لندن،ا نتشارات پیام، ۱٩٨٨، ص ٨۳-٨٤.

[۶۸] میرزا حسین خان آجودانباشی: شرح مأموریت، تهران ، ۱۳٤۲، ص ۳٠-۲٨.

[۶۹] عباس اقبال: "حجت الاسلام سید باقر شفتی"، مجلۀ یادگار، شماره ۱٠، ۱۳۲٥، ص ۲٠، ۳٠ و ٤٠.

[۷۰]

Alphonse Denis : "Affaire de Kérbéla", in Revue de l۰۳۹;Orient, tome ۱, ۱۸۴۳, p. ۱۴۰.

[۷۱] عباس اقبال،یاد شده.

[۷۲] میرزا حسین خان تحویلدار: جغرافیای اصفهان، تهران، مؤسسه مطالعات علوم اجتماعی، ۱۳۱٩، ص. ٨٦ و ٨٧.

[۷۳] رافی: "خز پوشان"، در چهره‌های ایرانی، برگردان رازمیک یقنظری به فارسی، مجموعه داستان به زبان ارمنی، وین ۱٨٩٩.

[۷۴] همانجا.

[۷۵] یحیی دولت‌آبادی: حیات یحیی، تهران، انتشارات زوار،۱۳٦۲، ٤ جلد، جلد ۱، ص ٨٧.

[۷۶] ایران در راهیابی فرهنگی، یاد شده، ص. ٦۳-٦۱

[۷۷] محمود محمود: روابط ایران و انگلیس، یاد شده، ص ۳٥۱.

[۷۸]

Henry Layard: Earley Adventures in Persia, Susiana, and Babylonia, London Joاn Murray, p. ۱۲۶.

[۷۹]

Hamed Algar: Religion and State, op. cit., p. ۱۰۷.

[۸۰] پیتر آوری: تاریخ معاصر ایران، ترجمۀ محمد رفیعی، تهران، چاپخانۀ صفا، ۱۳٦۳، ص ٧٥.

[۸۱]

Eugène Sartige à Guizot, ۱۹ décembre ۱۸۴۴ (Perse, Correspondance politique, M.A.E.F.)

[۸۲]

Gobineau : Les religions et les philosophies dans l۰۳۹;Asie Centrale, Paris, Bibliothèque de la Pléiade, Œuvres, volume ۲, ۱۹۸۳, p. ۵۱۹.

[۸۳] نک: ایران در راهیابی فرهنگی، بخش "روابط با روس و انگیس".

[۸۴]

Henri Layard: Earley Adventures, op. cit., pp. ۹۳-۹۴.

[۸۵] فریدون آدمیت: امیر کبیر و ایران، یاد شده، ص ٦٨.

[۸۶] "

Affaire de Kerbela", op. cit.

[۸۷] لرد ج ن کرزن: ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ وحید مازندرانی، ۲ جلد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، جلد ۲، ص. ۲٨۲.

[۸۸]

Layard, op. cit., p. ۲۹۴.

[۸۹]

Caliranbault à Guizot, Trébizonde, ۲۴ mai ۱۸۴۴ (Trébizondee, Correspondance Politique, tome ۵, Archives du Ministère des Affaires Etrangères de France.)

[۹۰]

Félix Edouvard Comte de Sercey : Une Ambassade Extraordinaire, Perse ۱۸۴۰-۱۸۳۹, Paris, Artisan du Livre, ۱۸۴۸.

[۹۱]

Baron de Bode: Travels in Luristan and Arabistan, London, J. Medden, ۱۸۴۵, p. ۴۸.

[۹۲]

Perkins: Residence of Eight Years in Persia amongst the Nestoriens, Andover, ۱۸۴۳, tome ۱, p. ۱۸۹.

[۹۳]

Sepsis (Sartiges ?) : "Quelques mots sur l۰۳۹;état religieux actuel de la Perse, Décembre ۱۸۴۳", in Revue de l۰۳۹;Orient, Tome III, ۱۸۴۶, pp. ۹۵-۱۰۷.

[۹۴] میرزا حسین خان آجودانباشی: شرح مأموریت، تهران، ۱۳٤۲ ، ص. ٤۳٨.

[۹۵] نک: سفارت سرسی در ایران، مقدمه.

[۹۶] همانجا.

[۹۷] حاجی زین‌العابدین سی سال از عمر خود را به سیاحت جهان گذراند، گوبینو، هم دانش و شخصیت او را ستود و از سفر‌های او به هندوستان، بغداد، افغانستان ، اوزبکستان، ارمنستان، سوریه، مصر و ترکیه، یونان و آفریقا یاد کرد. زین‌العابدین شیروانی صاحب دو سیاحتنامۀ بسیار مهم است: بستان السیاحه، افست، تهران، کتابخانه سنائی، ۱۳۱٥. و دیگر: ریاض السیاحه، تهران ، انتشارات سعدی، ۱۳۳٩.

[۹۸]

Gobineau : Trois ans en Asie, Paris, Grasset, ۱۹۹۲, volume ۲, p. ۴۲.

[۹۹] همانجا، ص. ٥٦.

[۱۰۰] یغمای جندقی: کلیات، تهران، ابن سینا، ۱۳۳٩. آن هم نمونه‌ای از سروده‌هایش در ربط دین:

به روزگار تا همی بوَد ز مسجد نام زنت

همان مناره که تو کردی به کون زنت

[۱۰۱]

Eugène Flandin, op. cit., pp. ۹۱-۹۲.

[۱۰۲]

Flandin, op. cit, p. ۲۹۰.

[۱۰۳] محمد رضا فشاهی: واپسین جنبش قرون وسطائی، تهران، انتشارات جاویدان، ۲٥۳٦، ص ۳٨.

[۱۰۴] تحویدار، جغرافیای اصفهان و ری، یاد شده، ص ٨٧-٨٦.

[۱۰۵]

Comte de Sercey à Dalmatie, ۱ mars ۱۸۴۰ (Perse, Correspondance Politique, tome ۱۹).

[۱۰۶]

Clairambault à Guizot, Trébizonde, ۱ mai ۱۸۴۰ (Correspondance Commerciale et Consulaire, Tome ۴).

[۱۰۷] محمود محمود: روابط ایران و انگلیس، یاد شده، جلد ۲، ص ٤٧٥.

[۱۰۸]

Comte de Sercey : Une Ambassade Extraordinaire, La Perse, ۱۸۳۹-۱۸۴۰, Paris, Artisan du Livre, ۱۸۵۶, p. ۲۴۷.

[۱۰۹] رضا قلی خان هدایت: روضه الصفای ناصری، تهران، انتشارات ابن سینا، ۱۳۳٩، جلد ۱٠، ص ۱٠٠.

[۱۱۰] میرزا تقی خان سپهر لسان‌الملک: ناسخ التواریخ، به کوشش جهانگیر قائم مقامی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۳٧، جلد ۲، ص ۲٥٤ و ۱٠٠.

[۱۱۱]

Comte de Sercey à Dalmatie, Ispahan, ۲۱ mars ۱۸۴۰ (Perse, Correspondance Politique, Tome ۱۹, Archives du Ministère des Affaires Etrangère de France).

[۱۱۲] جهانگیر میرزا: تاریخ نو، تهران،کتابفروشی علمی، ۱۳۳٨، ص ۲٧۱.

[۱۱۳]

Baron de Bode: Travels…, op. cit., pp. ۴۷-۴۸.

[۱۱۴]

Gobineau : Les Religions et les Philosophies…, op. cit., p. ۴۸۵.

[۱۱۵] آنجا که عبارت را در میان کمانه آورده ام از متن فارسی بهره جسته ام که در ایران داشتم. در اینجا آنچه را که به خاطر داشتم نقل کردم.

[۱۱۶] احکام و اشعار رستم الحکما، یاد شده. این متن خطی را چنانکه پیشتر گفتم در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه یافتم و قتل گریبایدوف را هم از روی همین رسالۀ خطی به دست دادم.

[۱۱۷] همانجا.

[۱۱۸] جعفر بن اسحق، میزان الملل، ۱٨۳٠/۱۲٤٦، خطی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.

از همو رسالۀ دیگری به یاری شادروان دانش‌پژوه در کتابخانۀ مجلس یافتم. چکیده‌ای از هر دو نوشته را با فریدون آدمیت در کتاب مشترکمان، افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی دوران قاجار، گنجانیدم.

[۱۱۹] همانجا، ص ٤۲-۳۲. از آن رسالۀ مفصل، که در "افکار اجتماعی و اقتصادی" آورده ایم، این چند سطر را که در ربط با اهل دین است برگزیدم.

[۱۲۰] اسدالله عبدالغفّار: خصائل الملوک، خطی، ۱۳٥٥ قمری/۱٨۳٨ میلادی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.

[۱۲۱] محمد حسن بن مسعود (انصاری): رساله در عدل، کتابخانه ملی، شمارۀ ٧۳٧.

از این رساله تنها سه سطر در صفحۀ ۱٦کتاب مشترکمان "افکار اجتماعی…" به دست داده ایم. در اینجا چند سطری از یادداشت خودم افزودم.

[۱۲۲] کلیات یغمای جندقی، تهران ، انتشارات ابن سینه، ۱۳۳٩.

و باز:

به روزگار تا همی بوَد ز مسجد نام

همان مناره که کردی به کون زنت

[۱۲۳] حاج زین‌العابدین مراغه‌ای: سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیک یا بلای تعصب، یاد شده، ص ٤٩.

---