از روزنامه داری تا گسترش نهضت ترجمه

امیرکبیر و گسترش دانش و فرهنگ ایران

میرزا تقی‌خان امیرکبیر یکی از نامی‌ترین صدراعظم‌های تاریخ ایران بود. از این رو درباره وی بسیار گفته و نوشته‌اند. این یادداشت نیز می‌کوشد از راه اشاره به کوشش‌های امیرکبیر برای راه‌اندازی روزنامه وقایع اتفاقیه، دارالفنون، حمایت از ترجمه و چاپ کتاب‌های جدید و نیز گام برداشتن در راه ساده‌نویسی نگاهی به سهم وی در گسترش دانش و فرهنگ ایران در دوره ناصری بیندازد.

یکی از نخستین اقدامات امیرکبیر در این زمینه، راه‌اندازی روزنامه وقایع اتفاقیه بود. گفتنی است نخستین روزنامه فارسی در ایران را میرزا صالح شیرازی در بیست‌وپنجم محرم ۱۲۵۳ / می ۱۸۳۷ به نام کاغذ اخبار به چاپ رساند. این روزنامه تا سه‌سال به صورت ماهانه منتشر می‌شد، اما سرانجام به علت بی‌کفایتی حاجی‌میرزا آقاسی صدراعظم تعطیل شد.

با چنین پیشینه‌ای، امیرکبیر روزنامه وقایع اتفاقیه را در پنجم ربیع الثانی ۱۲۶۷/ هفتم فوریه ۱۸۵۱ با هدف تربیت اهل ایران و استحضار آگاهی آنان از امورات داخله و وقایع خارجه منتشر کرد. در مدت صدارت امیر ۴۱ شماره از این روزنامه که درواقع به صورت هفتگی منتشر می‌شد، به چاپ رسید. روزنامه وقایع اتفاقیه مطالبی را در زمینه اخبار داخلی و خارجی و صورت نرخ اجناس همراه مقالات علمی منتشر می‌کرد. با گذر زمان، این روزنامه داخل و خارج مورد توجه واقع شد و حتی روزنامه‌های لندن، پاریس، سن‌پترزبورگ و وین از آن تعریف و تمجید کردند.

تا پیش از آغاز صدارت امیرکبیر، دولتمردان قاجار برای کمک به پیشرفت ایران شاگردان بسیاری را به فرنگ اعزام کردند، اما امیرکبیر در اندیشه آن بود که آموزشگاهی در ایران ایجاد کند و از هزینه‌های مادی و معنوی فرستادن محصل به خارج بکاهد، در نتیجه در ۱۲۶۸ هـ.ق/ ۱۸۵۲ م. دارالفنون را تاسیس کرد.

نظر امیرکبیر در تاسیس دارالفنون بیشتر داشتن مدرسه‌ای فنی، نظامی و صنعتی برای رفع نیازهای کشور در این زمینه‌ها بود و شاید در آغاز به آموزش علوم و ادبیات که در کوتاه‌مدت نمی‌تواند برای مردم مثمرثمر باشد کمتر نظر داشت. در واقع هدف اساسی او آشنا ساختن مردم ایران با علوم نظامی، صنایع و فنون جدید فرنگ و انتشار آنها در ایران بود.

در همین خصوص، رشته‌های اصلی دارالفنون به نحوی که او در نظر گرفته بود، عبارت بودند از پیاده‌نظام و فرماندهی، توپخانه، سواره‌نظام، مهندسی، ریاضیات، نقشه‌کشی، معدن‌شناسی، فیزیک و کیمیای فرنگی و داروسازی، طب و تشریح و جراحی، تاریخ و جغرافیا و زبان‌های خارجی. شمار شاگردان دارالفنون در سال نخست به روایتی ۱۰۵ یا به روایتی دیگر ۱۱۴ نفر بود، البته این تعداد به آموختن علوم نظامی و تجربی مشغول شدند. دارالفنون با گذشت زمان و با توجهات ناصرالدین شاه رشد کرد، به طوری که در ۱۲۶۹ ش/ ۱۸۹۰ م. لرد کرزن، تعداد شاگردان دارالفنون را ۳۸۷ نفر ذکر می‌کند که از این تعداد ۴۵ نفر زبان فرانسه، ۳۷ نفر زبان انگلیسی و ۱۰ نفر زبان روسی می‌آموختند. بعدها در دارالفنون زبان‌های فارسی و عربی نیز تدریس شد. با گذر زمان، دارالفنون تاثیرات گسترده‌ای بر دانش و فرهنگ ایران برجای گذاشت؛ هرچند امیرکبیر نماند تا شاهد دستاوردهایش باشد.

نقش امیرکبیر در زمینه گسترش جنبش ترجمه نیز که پیش از وی آغاز شده بود، انکارناپذیر است. وی در نامه‌ای به تاریخ دوازدهم رمضان ۱۲۶۷ هـ.ق/۱۸۵۱ م. به جان داوود که برای آوردن معلمان دارالفنون به فرنگ رفته بود، نوشت: «مقداری کتاب از قبیل تواریخ معتبر خوب و مهندسی و دیگر کتاب‌هایی که به کار دولت بخورد، از فرانسه به دست آورده، بیاورد.» بعلاوه در زمان امیرکبیر دو عامل تازه به کار ترجمه و نشر کتاب رونق بیشتری داد. نخست تشکیل دستگاه مترجمان دولتی ـ متشکل از ۱۹ نفر مترجم ایرانی و اروپایی ـ و دیگری تاسیس دارالفنون که خود مطبعه دولتی نیز داشت. این دو از عوامل گسترش علوم در دوره ناصری بودند. بعدها در ۱۳۰۰ هـ.ق/ ۱۸۸۳ م. با ادغام این نهادها، وزارت انطباعات تشکیل شد.‌ واپسین نکته جایگاه و سهم امیرکبیر در زمینه ساده‌نویسی است. پیشرو ساده‌نویسی در آغاز دوره قاجار میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام بود. سبک وی به‌دلیل مقام والایش الگوی دیگران نیز قرار گرفت. شیوه قائم‌مقام را میرزا محمدتقی علی‌آبادی صاحب دیوان دنبال کرد و امیرکبیر به عنوان شاگرد قائم مقام آن را به اوج رساند. وی در مراسلاتش، در ساختن و پرداختن عبارات نکوشیده و همیشه معنی و مفهوم را بر ظاهر و واژگان برتری داده است. این نامه امیرکبیر به ناصرالدین‌شاه، نمونه‌ای از ساده‌نویسی کم‌نظیر وی است: «قربان خاک پای همایونت شوم. در باب بنایی عمارت سر کاری مقرر فرموده بودند که کار نمی‌کند، فدوی هم شنیده‌ام که امساله در هیچ‌یک از امور بنایی از قبیل عمارات و مدرسه نظامیه و سربازخانه‌ها کار نشده است سبب معلوم، از جهت بی‌پولی است و نوشتجاتی که هر روزه از میرزا عنایت می‌رسد، همان است که به نظر همایون می‌رسد آه و ناله در باب پول و این‌که تا به حال قریب ۴۰۰۰ تومان قرض کرده‌اند و در اینجا هم اگر وجهی است، چنان نیست که معیر خاکپای همایون عرض ننماید. این غلام به اعتقاد خود اگر عرض نماید که مخارج عید و دو قافله گرگان و خراسان و تدارک مواجب قشون و همراهان اردو را به‌چه‌زحمت سرانجام کرده گمان در عرض خود بی‌صداقت نباشد، نمی‌خواهد جسارت کرده اجرای خدمت نماید، ولیکن آنچه در نوکری توانسته خودداری نکرده است، حال اگر جایی بی‌وصول قسط‌ها، وجهی برای بنایی یا سایر مخارج سراغ داشت، هرگز جسارت نمی‌کرد و مراتب را برای شرح حال معروض داشت، باقی الامر هایون.» اگرچه پیگیری تاثیرات نثر امیر بر آیندگان مشکل است، اما در کل می‌توان از تاثیر وی به عنوان یکی از معدود ساده‌نویسان این دوره سخن گفت.

منابع در دفتر روزنامه موجود است.

امین تریان