فصل جدید در روابط تركیه و اسرائیل

در نشست سازمان ملل متحد در سال۱۹۴۷ برای تأسیس دولت اسرائیل, تركیه در ردیف كشورهای مخالف به چشم می خورد دو دلیل مخالفت آنكارا با اعلام موجودیت اسرائیل, تبعیت از سیاست واحد جهان اسلام و دیگری, هراس از نضج حركتهای سوسیالیستی در خاورمیانه در صورت همراهی دولت جدید تل آویو با اتحاد جماهیر شوروی بود

در نشست سازمان ملل متحد در سال۱۹۴۷ برای تأسیس دولت اسرائیل، تركیه در ردیف كشورهای مخالف به چشم می خورد. دو دلیل مخالفت آنكارا با اعلام موجودیت اسرائیل، تبعیت از سیاست واحد جهان اسلام و دیگری، هراس از نضج حركتهای سوسیالیستی در خاورمیانه در صورت همراهی دولت جدید تل آویو با اتحاد جماهیر شوروی بود. چه اینكه از نظر دولتمردان ترك، صهیونیسم و كمونیسم دو روی یك سكه تلقی می شدند و هر نوع همگرایی ایدئولوژیك میان آن دو خاورمیانه را وارد فاز جدیدی می كرد. اما دو سال بعد، در ،۱۹۴۹ تركیه به تبعیت از كشورهای غربی پرداخت و نخستین كشور جهان اسلام بود كه رژیم اسرائیل را به رسمیت شناخت. سقوط دولت وقت بغداد و گسترش نفوذ اتحاد جماهیر شوروی بر منطقه، چگونگی روابط تركیه - اسرائیل را كه عمدتاً وجه ضدعربی داشت، تعیین كرد. نخستین رشته های پیوند تركیه و اسرائیل در ۱۹۵۲ برقرار شد؛ هنگامی كه قرارداد تبادل اطلاعات میان دو دولت به امضا رسید رشد سالانه حجم داد و ستدهای تجاری و همكاریهای نظامی، روابط آنكارا - تل آویو را توسعه داد، اما این روابط در سالهای زمامداری «مندرس» در تركیه و «بن گوریون» در اسرائیل حالت مخفیانه داشت. این نوع روابط بیشتر به درخواست تركیه بود، چرا كه از ایجاد گرایش های ضدتركی در جهان عرب هراس داشت. فصل سرد روابط تركیه - اسرائیل از جنگ شش روزه سال ۱۹۶۷ آغاز شد و تا اوایل دهه ۱۹۸۰ و روی كار آمدن دولت «تورگوت اوزال» در آنكارا به طول انجامید. تمایلات دولت تركیه به كشورهای عربی جهت تقویت نقش آنكارا در خاورمیانه را می توان عمده ترین دلیل تیرگی روابط دو دولت دانست. ترك ها به طرز آشكاری از فلسطینیان حمایت می كردند تا متقابلاً همراهی عرب ها را در قضیه قبرس كسب كنند. انگیزه تركیه از بهبود روابط تل آویو - آنكارا در زمان دولت اوزال، تلاش جهت كسب منافع تجاری و استفاده از ارتباطات ویژه محافل اسرائیلی در آمریكا برای پیشبرد مقاصد تركیه بود. در ،۱۹۹۱ روابط دو دولت وارد مرحله نوینی شد كه در ابتدای امر تبادل سفیران صورت گرفت و در نهایت، در ۱۹۹۳ به امضای موافقتنامه همكاریهای اقلیتی میان تركیه و اسرائیل انجامید. سپس تل آویو میزبان نشست مخفیانه رئیس ستاد مشترك ارتش تركیه و سرپرست وزارت جنگ اسرائیل شد كه نتیجه آن، امضای نخستین موافقتنامه همكاریهای نظامی دوجانبه بود. در آگوست ،۱۹۹۶ هیأت بلندپایه ای از وزارت جنگ اسرائیل وارد آنكارا شد كه در آنجا، موافقتنامه واگذاری ۵۴ فروند فانتوم «اف - ۴» از سوی تركیه به امضا رسید كه ارزشی بالغ بر ۶۰۰میلیون دلار داشت. اسرائیل نیز متعهد شد در فرایند بازسازی تشكیلات نظامی تركیه در مرزهای مشترك این كشور، با ایران، عراق و سوریه به آنكارا یاری رساند و نقش پیشگیرانه ای علیه شبه نظامیان كرد ایفا كند. در سالهای اخیر، توافقنامه تبادل اطلاعات جاسوسی و همكاریهای نظامی به همراه سفرهای مكرر نظامیان بلندپایه سطح روابط تركیه - اسرائیل را ارتقا داد. در اكتبر ،۱۹۹۷ «آمنون لیپكین شاك» رئیس ستاد مشترك ارتش اسرائیل به آنكارا عزیمت كرد كه حاصل آن، قرارداد فروش موشك های «دلیل» با برد ۵۰۰كیلومتر بود. تحلیلگران، خرید موشك های «دلیل» را با استقرار موشك های روسی اس ۳۰۰ در قبرس جنوبی در ارتباط می دانند. روابط اقتصادی هم به موازات همكاریهای نظامی رشد كرد، در این میان كافی است تنها به احداث خط لوله آب در دریای سیاه میان تركیه و اسرائیل اشاره كرد.

> در جست وجوی نقشی جدید

نتایج انتخابات پارلمانی تركیه در ۲۰۰۲ برای اسرائیل نگران كننده بود. سفر «سیلوان شالوم» وزیر امور خارجه اسرائیل به آنكارا در آوریل ۲۰۰۳ نخستین محك سیاست دولت جدید اسلامگرای تركیه از جانب تل آویو بود. در جولای همان سال، رئیس دولت اسرائیل، «موشه كاتساو» سفری به تركیه داشت، اما این دیدارها مثمرثمر نبود تا جایی كه روابط آنكارا - تل آویو رادر یك مقطع زمانی به سوی تنش سوق داد. جنگ عراق در ۲۰۰۳ و سیاستهای اسرائیل در شمال عراق، روابط دوجانبه را وارد بحران جدیدی كرد، چرا كه همكاری تل آویو با بخش كردستان عراق به عنوان عامل تهدیدكننده امنیت ملی تركیه ارزیابی می شد. نمونه بارز اوج تنش دیپلماتیك میان دو دولت، موضع دولت تركیه در قبال ترور شیخ «احمد یاسین» رهبر معنوی حماس در مارس ۲۰۰۴ و اندكی پس از آن ترور «رنتیسی» بود كه «رجب طیب اردوغان» نخست وزیر تركیه آن را «تروریسم دولتی» نامید و سفیر آنكارا در اسرائیل برای مشورت فراخوانده شد. متعاقب آن، سفر برنامه ریزی شده وزیر تجارت و بازرگانی اسرائیل به تركیه تا زمان نامعلومی به تأخیر افتاد. گرچه علت آن، عدم آمادگی طرف ترك برای پذیرش وزیر اسرائیلی اعلام شد و برخی آن را با بحران پیش آمده در قضیه قبرس در ارتباط دانستند، اما واقعیت آن است كه در همان زمان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی در حال دیدار از آنكارا بود. سال ،۲۰۰۵ سرآغاز فصل جدیدی در روابط تركیه - اسرائیل به شمار می آید. در ژانویه ،۲۰۰۵ «عبدالله گل» وزیر امور خارجه تركیه به تل آویو سفر و پیشنهاد میانجیگری آنكارا در مناقشه سوریه - اسرائیل را مطرح كرد. در پاسخ به سفر گل به تل آویو، هیأتی بلندپایه از وزارت جنگ اسرائیل وارد آنكارا شد. در این دیدار، امضای موافقتنامه ۱‎/۵ میلیارد دلاری فروش ۴۸ فروند هواپیمای اف - ۵ ، ۵۴فروند جنگنده نظامی اف۴ و ۱۵ عدد تانك ام - ۶۰ از سوی تركیه بررسی شد. روز بعد آنكارا ، «حلمی ازكوك» با رئیس ستاد مشترك ارتش اسرائیل پشت درهای بسته دیدار و گفت وگو كرد. در آوریل ،۲۰۰۵ موافقتنامه ۱۸۳ میلیون دلاری میان تركیه و اسرائیل به امضا رسید كه براساس آن، آنكارا ۱۰ فروند هواپیمای جاسوسی بدون سرنشین «هرون» و سایت های كمكی «البیت» را خریداری كرد. سرانجام در ۱۰ سال جاری میلادی، نخست وزیر تركیه به اسرائیل سفر كرد و دیدارهایی با رئیس دولت و آریل شارون نخست وزیر اسرائیل و محمود عباس رئیس دولت خودگردان فلسطین داشت. سفر نخست وزیر تركیه به اسرائیل از منظر تقویت روابط نظامی دو دولت، حائز اهمیت است. قرارداد واگذاری ۳۰فروند هواپیمای نظامی اف - ۴ حاصل این دور از گفت وگوها بود، علاوه بر آن، مكانیسم های همكاری آنكارا در پروژه انتقال گاز روسیه به اسرائیل نیز بررسی شد. واكنش های بین المللی به فعالیتهای هسته ای ایران، یكی از محورهای مذاكرات رؤسای دو دولت بود كه در جریان یكی از این دیدارها، اردوغان خطاب به كاتساو اظهار داشت كه تركیه در نگرانی اسرائیل از فعالیتهای هسته ای ایران سهیم و شریك است. وی تصریح كرد: «فعالیتهای هسته ای ایران، كل جهان را تهدید می كند و اسرائیل تنها دولتی نیست كه در مقابل تهدید هسته ای ایران ایستاده است.» این در حالی است كه در جریان دیدار «داگلاس فیث» معاون وزیر دفاع آمریكا در ژانویه ۲۰۰۵ از آنكارا، نقش جدیدی به تركیه واگذار شد و آن، تبدیل این كشور به رئیس ناظر بر تسلیحات هسته ای در منطقه بود.

بهبود روابط تركیه و اسرائیل پس از مقطع بحرانی دو سال اخیر را می توان به دلیل ایجاد شرایط جدید سیاسی - نظامی در خاورمیانه و شكل گیری روابط نوین تركیه - اسرائیل قلمداد كرد. نقش آمریكا در بهبود روابط تركیه و اسرائیل غیرقابل كتمان است. چنان كه تنش آمیز شدن روابط تل آویو - آنكارا در دوره سردی روابط واشنگتن - آنكارا صورت گرفت و بلافاصله پس از تجدید مناسبات تركیه و آمریكا روابط تركیه و اسرائیل نیز بهبود یافت. دولت تركیه سعی دارد با ایفای نقشی فعال تر در سطح منطقه بتواند اطمینان اروپا را كسب كند و در صورت ناكامی هم از موقعیت برتر نظامی بی نصیب نماند. بدین ترتیب انتظار می رود آنكارا در آینده ای نزدیك نقش خود را در خاورمیانه پررنگ تر كند و به ویژه در تلاش است با تقویت همزمان روابط با اسرائیل و جهان عرب، در مناقشه خاورمیانه نقش میانجی را ایفا نماید.

منبع: روزنامه «یوگیر» چاپ ارمنستان