نقشه جهان با جواهرات

خیابان فردوسی, جنب بانک مرکزی, موزه ای ارزشمند و قدیمی به نام جواهرات ملی سلطنتی را در خود جای داده است موزه جواهرات ملی, گنجینه ای از گرانبها ترین جواهرات و سنگ های قیمتی جهان است که طی زمان توسط شاهان ایرانی جمع آوری شده است اما متاسفانه برای اکثر ایرانیان, این موزه ناآشناست و کمتر کسی از گنجینه جواهرات که پشتوانه قدرت و ذخیره خزانه مملکتی است, آگاهی دارد

خیابان فردوسی، جنب بانک مرکزی، موزه‌ای ارزشمند و قدیمی به نام جواهرات ملی (سلطنتی) را در خود جای داده است. موزه جواهرات ملی، گنجینه‌ای از گرانبها‌ترین جواهرات و سنگ‌های قیمتی جهان است که طی زمان توسط شاهان ایرانی جمع‌آوری شده است اما متاسفانه برای اکثر ایرانیان، این موزه ناآشناست و کمتر کسی از گنجینه جواهرات که پشتوانه قدرت و ذخیره خزانه مملکتی است، آگاهی دارد. وقتی از یکی از عابران محدوده خیابان فردوسی، محل دقیق موزه را پرسیدم، با کمی تامل پاسخ داد: «نمی‌دانم، طلا می‌خواهی بخری؟»

طبق گفته راهنمای موزه، اکثر بازدیدکنندگان موزه، توریست‌های خارجی هستند. این مجموعه بی‌مانند که ۷۵درصد از پشتوانه اسکناس کشور را تشکیل می‌دهد در صیانت بانک مرکزی قرار دارد و به دلیل ارزش‌ بالای خزانه، هیچ شرکت بیمه ایرانی و خارجی از عهده بیمه این موزه برنیامده است. روابط عمومی موزه جواهرات ملی به‌دلیل «امنیت فوق‌العاده بالا» اجازه هیچ‌گونه یادداشت‌برداری از مطالب ارایه‌شده توسط راهنما را نمی‌دهد و بازدیدکننده تنها می‌تواند از عینک طبی استفاده کند و بقیه وسایل همراه بازدیدکنندگان باید به صندوق امانات تحویل داده شود. از موارد بسیار جالب توجه این است که مسوولان موزه به هیچ عنوان لغت موزه را در جملات خود به کار نمی‌برند و اصرار دارند که از واژه «خزانه» استفاده کنند. علاقه‌مندان بهتر است قبل بازدید از این مجموعه، فیلم مستند خسرو سینایی درباره جواهرات و تاریخچه آن را ببینند؛ چرا که راهنمایان موزه تا حد امکان از بیان تاریخچه جواهرات خودداری کرده و در ۱۵دقیقه داستان جواهرات مجموعه را از آغاز تا انتها بیان و از پاسخ دادن به سوالات جزیی خودداری می‌کنند که به نظر می‌رسد بخش زیادی از این موضوع برای حفظ امنیت موزه است.

● جواهرات در گذر تاریخ

متاسفانه اطلاعات دقیقی در مورد جمع‌آوری جواهرات تا قبل از دوران صفوی در دست نیست و تاریخچه جواهرات سرزمین پارس از زمان سلاطین صفویه آغاز می‌شود. پادشاهان صفوی در حدود دو قرنی که بر ایران حکمفرما بودند، به جمع‌آوری گوهرها و جواهرات پرداختند و عده‌ای از آنها، سنگ‌های قیمتی را از کشورهای اروپایی و امپراتوری عثمانی خریداری کرده و به پایتخت خود، اصفهان آورده‌اند که با روی کار آمدن نادر افشار و حمله او به هند، جواهرات گوناگون بنام جهان به مجموعه نفیس جواهرات ایران اضافه شد. البته ناگفته نماند که مقدار قابل توجهی از این جواهرات به رسم ارمغان و پیشکش به شاهان و حکام کشورهای همسایه فرستاده و مقدار دیگری از آنها بین سپاه افشاریه تقسیم شد. پس از قتل نادر، یکی از سرداران او به نام احمد بیک افغان ابدالی به غارت جواهرات خزانه نادر پرداخت و گوهرهای بسیاری را از ایران خارج کرد که الماس معروف «کوه نور» از این دسته است که به چنگ کمپانی هند شرقی افتاده و به ملکه ویکتوریا (امپراطریس بریتانیا) اهدا شد که امروزه این الماس زینت‌بخش کیف یا کلاه ملکه الیزابت است. پس از روی کار آمدن سلطنت قاجاریه و علاقه‌ شاهان قاجاری به طلا و جواهرات، تعدادی از گوهرهای خزاین به تاج کیانی، تخت نادری، کره جواهرنشان و تخت خورشید نصب شد و در زمان تاج‌گذاری خاندان پهلوی نیز جواهرات دیگری چون شمشیر مرصع، نیم‌تاج، تاج پهلوی و تاج فرح به این مجموعه اضافه شد.

به موجب قانون مصوب ۲۵آبان ۱۳۱۶، قسمت عمده جواهرات به بانک ملی ایران منتقل شد و جزو پشتوانه اسکناس قرار گرفت. خزانه فعلی جواهرات در سال ۱۳۳۹ با تاسیس بانک مرکزی ایران افتتاح و جواهرات به این بانک برای صیانت سپرده شد. تمام جواهرات و گوهرها توسط کمپانی بوشرون فرانسوی مورد بازدید قرار گرفت و صورت‌برداری شد و برای همیشه در محفظه‌های شیشه ساخت فرانسه قرار گرفتند. اما شیشه‌های محافظ، ۳۰ سال است که متاسفانه هنوز تعویض نشده‌اند.

● دستبرد به جواهرات سلطنتی

نخستین شخصی که به جواهرات سلطنتی دستبرد زد، ششمین شاه قاجار، محمدعلی‌شاه بود. وی در جریان پناهندگی‌اش به سفارت روس، صندوق‌ حاوی الماس دریای نور را به سفارتخانه روسیه برد که با تلاش مشروطه‌خواهان و میانجیگری بریتانیا، این الماس برگردانده شد وگرنه شاید این الماس هم امروزه مهمان موزه آرمیتاژ روسیه بود و هر ۵۰سال یک‌بار به مدت سه‌ماه به عنوان امانت در اختیار دولت ایران قرار می‌گرفت.

● مشهورترین جواهرات ملی موزه

از مشهورترین و بنام‌ترین جواهر و اشیای سلطنتی این موزه که مرصع به سنگ‌های قیمتی است، شامل دریای نور، تخت خورشید (تخت طاووس)، تاج کیانی، تخت نادری، کره جغرافیا، تاج پهلوی و تاج مورد استفاده فرح پهلوی است.

● دریایی از جنس نور

درشت‌ترین و زیباترین الماس برلیان‌نشان در میان جواهرات ملی، «دریای نور» است که توسط نادرشاه از هند به ایران آورده شد. دریای نور با الماس کوه نور به دلیل نزدیکی نام، یک زوج به شمار می‌روند، در صورتی که از نظر تراش و رنگ وجه مشترکی با یکدیگر ندارند.ناصرالدین شاه به این گوهر علاقه فراوانی داشت و برای تولیت دریای نور نیز منصبی قرار داد. وی از این الماس گاهی به عنوان سینه‌بند و گاهی پیش‌کلاه استفاده می‌کرد. همچنین این الماس صورتی‌رنگ توسط پهلوی اول به عنوان پیش‌کلاه مورد استفاده قرار گرفت.

● تخت خورشید (تخت طاووس)

تختی عظیم و مجلل به مباشرت فرمانفرمای اصفهان به دستور فتحعلی‌شاه با بیش از ۶۰هزار جواهر و گوهری‌های پیاده ساخته شد که به دلیل نقش خورشید مرصعی که درصدر تخت قرار داشت و مدت‌ها به نام تخت خورشید معروف شد تا اینکه با ازدواج فتحعلی‌شاه با تاج‌الدوله طاووس به مناسبت نام وی، تخت خورشید به نام تخت طاووس مشهور شد. این تخت تا سال ۱۳۶۰ه‍ .ش در کاخ گلستان نگهداری می‌شد که بعد از آن به خزانه جواهرات انتقال یافت.

● تاج کیانی

نخستین تاجی که پس از دوران سلطنت ساسانیان در ایران ساخته شد، تاج فتحعلی‌شاه موسوم به تاج کیانی است که مورد استفاده سلاطین قاجاریه قرار گرفت.

● تخت نادری

این تخت که در موزه نگهداری می‌شود برخلاف نامش هیچ‌گونه رابطه‌ای با نادرشاه ندارد؛ چرا که تاریخ کتیبه‌هایی که در اطراف محل جلوس بر تخت نگاشته شده، ساخت تخت را مستقیما به فتحعلی‌شاه نسبت می‌دهند. این تخت به‌صورت قطعات جداگانه و قابل‌ حمل ساخته شده که دارای ۲۶هزار و۷۳۳ قطعه جواهرات است و علاوه بر مراسم تاج‌گذاری شاهان قاجار مورد استفاده پهلوی اول و دوم نیز بوده است.

● کره جواهرنشان

سنگین‌وزن‌ترین شی مرصع به جواهرات در کل دنیا، کره جواهرنشان ناصری است که به‌دستور ناصرالدین‌شاه توسط گروهی از جواهرسازان ایرانی از گوهرهای پیاده‌ای که در خزانه موجود بود، ساخته شد. وزن خالص طلای به کاررفته در این کره، ۳۴کیلوگرم و وزن جواهرات آن سه‌هزار و۶۵۶گرم است. پیدا کردن کشورهای مختلف در میان برق سنگ‌ها و گوهرها کار مشکلی است؛ چرا که مهارت سازنده آن در جواهرسازی بیش از نقشه‌کشی بوده است. دریاها روی این کره مرصع با زمرد و خشکی‌ها نیز پوشیده‌شده از یاقوت است و شناسایی کشور ایران به‌دلیل مرصع بودن به الماس برلیان آسان است. گفته می‌شود این کره به عنوان اسباب‌بازی مورد استفاده ناصرالدین‌شاه قرار داشت.

● تاج پهلوی

یکی از تاج‌های نفیس و ارزشمند این مجموعه، تاج پهلوی است که به سفارش پهلوی اول زیر نظر سراج‌الدین جواهری از جواهرسازان بنام ایرانی ساخته شد. شکل و شمایل این تاج برگرفته از تاج‌های شاهنشاهان ساسانی است. تاج پهلوی در دو مراسم تاج‌گذاری رضاخان، شاه مخلوع مورد استفاده قرار گرفت. تخمه‌های درشت زمرد، یاقوت کبود و حبه‌های مروارید از برجستگی‌های این تاج سلطنتی به شمار می‌رود.

● تاج فرح

ظریف‌ترین تاج موجود در این خزانه، تاج فرح پهلوی است که در سال ۱۳۴۶ به مناسبت مراسم تاج‌گذاری توسط وان کلیف و آرپل فرانسوی ساخته شد که دارای هزار و ۴۶۹ قطعه الماس برلیان، ۱۰۵ قطعه مروارید و ۳۶قطعه زمرد است.

علاوه بر جواهرات مشهوری که در بالا به آنها اشاره شد، در این موزه اشیای گوناگون مرصع به سنگ‌های قیمتی الماس، یاقوت، زمرد، فیروزه و مروارید به چشم می‌خورد که شامل شمعدان، سرقلیان، سرپوش غذا، بساط چایخوری، پیش‌کلاه، جقه‌ها، قلمدان، ساعت، تیردان، سپر، شمشیر، خنجر، سنجاق، گل‌سینه، کلاه، نشان‌های اهدایی، انفیه دادن، عینک، قاب کتاب، کمربند و ... است.

فرزانه نیکروح‌متین