مفهوم زیارت قبور بزرگان از دیدگاه عرفان شیعی

زیارت قبور بزرگان دین و نیز عارفان و وارستگان حقیقی را شیعیان بسیار مورد توجه قرار می دهند که علت این امر را باید در تفکر عرفانی و فلسفه معنوی تشیع جستجو کرد

زیارت قبور بزرگان دین و نیز عارفان و وارستگان حقیقی را شیعیان بسیار مورد توجه قرار می‌دهند که علت این امر را باید در تفکر عرفانی و فلسفه معنوی تشیع جستجو کرد.

از آنجا که در عرفان شیعی به جهان خلقت با دیدی اشراقی (توحید اشراقی) نگاه می شود، علت و معلول های معنوی مشاهده می شود که یکی مسبب ایجاد دیگری است. این سلسله علل ادامه دارد تا به عالم ماده و صورت می رسد. این نظام خلقت که از آفرینش عقول و به تبع آن افلاک صورت می پذیرد و در انتها به عالم ماده ختم می شود یک سیر نزولی را می نمایاند که از وحدت رو به کثرت می رود.

حال در این جایگاه تفکر خاص عرفانی جلوه می نماید و آن فلسفه وجود ولایت است و آن این که از منظر عرفان شیعی ولی برحق (یا صاحب ولایت کلیه) را توان گفت تمثال صفات افعالی خداوندی است که با جایگاه مافوق کثرات خویش به عالم پایین، فیض می رساند و این فیض را خود او مستقیما از مبدأ فیاض دریافت کند مانند ماه که شب تاریک را روشن می کند، اما نور او از نورانیت خورشید است. شیعه می گوید انسان با سیر و سلوک معنوی می تواند به جایگاهی برسد که خلیفه الهی روی زمین باشد و این خلافت نه تنها ظاهری بلکه باطنی است یعنی می تواند با اتصال به حقیقت الحقایق و بهره گرفتن از شأن قدسی به عالم ماتحت خویش فیض برساند و از انوار معنوی، ایشان را بهره مند گرداند و در اینجا دیگر وجود جسمانی و مادی ملاک نخواهد بود بلکه مقام و مرتبت روحانی مدنظر است.

در تعالیم اسلامی بسیار تاکید شده که انسان باید دوستان مناسب از حیث عقیده و عمل برای خویش انتخاب کند که باعث تقویت معنویت او شود که اگر اینچنین نباشد، تاثیرات منفی در بر خواهد داشت. در این مساله نکته دقیقی نهفته است و آن این که این تاکید از منظری دیگر، برای آن است که انسان در انتخاب دوست و همدم برای خویش نه از مرتبت مادی بلکه از مرتبت معنوی کسی را که بیش از وی تقوای الهی دارد یا بهتر بگوییم سالک والاتری است انتخاب کند، تا به واسطه نفس حق او بتواند معنویت خویش را پررنگ تر و باحلاوت تر کند. این موضوع زمانی روشن تر می شود که در احادیث اسلامی به حدیثی منقول از حضرت عیسی(ع) برمی خوریم که درباره شرایط دوست و همنشین شایسته است. از جناب روح الله سوال می شود که (مَن نُجالس) با که نشست و برخاست کنیم و آن جناب سه شرط اساسی یعنی یاد خداوند و آخرت و ازدیاد علم را ملاک تشخیص دوست و همنشین خوب (هنگام مراوده با وی) معرفی می کنند.با این فلسفه می توان بیان کرد که علت اصلی زیارت قبور بزرگان در تشیع به چه سبب است. شیعه با حاضر شدن بر سر مزار اهل معرفت و استمداد روحانی از آن منبع فیض، خواستار است تا از طریق انوار وجودی حضرات ایشان به منبع لایزال نورانیت متصل شود یا انواری از آن را دریافت کند. ما در حدیث «حقیقت» که مولاعلی(ع) در جواب سوال کمیل از چیستی حقیقت بیان می دارند می بینیم که حضرت قبل از پاسخ و در مقام امتناع از جواب، بیان می دارند که تو کجا و حقیقت کجا و می فرمایند که از رشحات من به تو [کمیل] نیز می رسد، و این یعنی سلوک کمیل و کشف حقیقت برای شخص او از دریچه وجودی امیرالمومنین(ع)، والا نیازی به ابراز این سخن از زبان مولا(ع) نبوده است.

همچنین مولوی نیز در بیان مقام معنوی علی(ع) و از زبان خود حضرت این مفهوم را می رساند، آنجا که می گوید:

سایه ام من کدخدایم آفتاب

حاجبم من نیستم او را حجاب

لاهیجی در شرح گلشن راز این مطلب را با مفهوم پدر و فرزندی از جنبه روحانی تشریح می کند و می نویسد: «بدان که نسبت فرزندی به سه نوع متحقق می شود یکی نسبت صلبی که متعارف و مشهور است، دوم نسبت قلبی که به حسن ارشاد و متابعت، دل تابع در صفا مثل دل متبوع گردد، سوم نسبت حقی حقیقی که تابع به برکتِ حسنِ متابعت متبوع به نهایت مرتبه کمال که جمع و فرق الجمع است برسد و تابع و متبوع یکی گردد.»۱

بر همین اساس می توان حدیث شریف نبوی که فرمود «من و علی پدران این امت هستیم» را تعریف کرد یعنی پدران معنوی که در سایه توجهات ما فرزندان روحانی و معنوی بزرگ می شوند و به کمال و بلوغ روحی می رسند.

از این رو توجه به قبور ائمه معصومین(ع) برای کسب فیوض معنوی و نزدیک شدن به بارگاه حضرت باری است و این امر خللی در توحید ایجاد نمی کند چراکه توسل ما به حضرات معصوم(ع) برای رسیدن به حقیقت الحقایق است نه این که صرفا خود ایشان را مقصود اصلی و هدف نهایی قرار دهیم که این خود عین شرک است و خطایی بزرگ و می بینیم که عارفان کاملی چون سیدعلی آقا قاضی که به گفته خویش، با تفضل سیدالشهدا پرده ها از چشمان وی کنار رفته، بسیار توصیه می فرمود که به زیارت قبور بزرگان دین بروید و از خود ایشان نیز روایت است که بعضی شب ها در حرم منور سیدالشهدا(ع) تا صبح به قیام ایستاده تماشای باطنی به روضه مطهر می کرد و در عین این توجه حقیقی، خللی در ژرفای توحید این عالم وارسته وجود نداشت.

پانوشت:

۱ ـ شرح گلشن راز، محمد لاهیجی گیلانی، به اهتمام دکتر علینقی محمودی بختیاری، نشر علم ۱۳۷۷.

امیر هاشم پور