SWOT در بخش کشاورزی باغبانی ـ بخش دوم

مواضع سند ملی توسعه ی بخش کشاورزی و منابع طبیعی برنامه چهارم

● بررسی وضعیت بخش باغبانی :

توانمندی‌ها و استعدادهای موجود در زیربخش باغبانی از جمله مزیت نسبی، صادرات و ارز‌آوری، اشتغال‌زایی، بازدهی اقتصادی بیشتر نسبت به مصرف یک مترمکعب آب، سازگاری با ملاحظات زیست ‌محیطی، توسعه پایدار و متوسط عملکرد بالا در واحد سطح از ویژگی‌های بارز این زیربخش است.

بررسی‌ها در طول سال‌های برنامه دوم و سوم بیانگر آن است که شاخص‌های زیربخش باغبانی از رشد مثبتی برخوردار بوده است، به نحوی که طی سال‌های ۸۲ـ۱۳۷۳ تولید این محصولات با نرخ رشد متوسط سالیانه ۴۸/۳ درصد از۳/۱۰۲۹۵ هزارتن به ۱۴۰۰۹ هزارتن و سطح کل باغات کشور با نرخ متوسط سالیانه ۳/۴ درصد از ۱۶۲۲ هزار هکتار به ۲۳۶۵ هزار هکتار رسیده است که بیانگر موفقیت چشمگیر این زیربخش است.

میزان تحقق اهداف تولیدی این زیربخش طی دوره ۸۱ – ۱۳۷۳ حدود ۲۲ درصد بیش از پیش‌بینی برنامه بوده است به نحوی که مجموع تولید این محصولات طی دوره مذکور که مقرر بوده در حد ۸۵۵۳۳ میلیون‌تن باشد، در اجرا تولیدی در حد ۱۰۴۱۹۹ میلیون‌تن حاصل گردیده است. همچنین برآوردها نشان می‌دهد که تولید محصولات باغی درسال ۱۳۸۳ به ۲/۱۴میلیون‌تن خواهد رسید.

عواملی چون جذابیت سرمایه‌گذاری و بهره‌وری بالا، تهیه و تامین به موقع نهال، ارائه نهال رایگان اعطاء تسهیلات و ایجاد انگیزه در باغداران، کشش‌پذیر بودن بازار مصرف و رونق صادرات از جمله عوامل موثر در موفقیت چشمگیراین زیربخش است.

در زمینه صادرات محصولات کشاورزی که یکی از مهم‌ترین اقلام صادرات غیرنفتی است، محصولات باغی سهم عمده‌ای را به خود اختصاص می‌دهد. صادرات محصولات باغی از نظر وزنی ۳/۶۷ درصد و از نظر ارزشی ۳/۷۷ درصد از کل صادرات محصولات کشاورزی را در سال ۱۳۸۲ شامل بوده است. بررسی روند صادرات محصولات باغی نشان می‌دهد که میزان و ارزش صادرات این محصولات از ۶۹۰ هزارتن با ارزش ۶۷۵ میلیون‌دلار در سال ۱۳۷۳ به ۶۵۴ هزارتن با ارزش ۱۰۹۲ میلیون‌دلار در سال ۱۳۸۲ (بدون احتساب صنایع غذائی) رسیده است که از نظر ارزشی رشد سالیانه‌ای معادل ۸/۵ درصد داشته است.

ازجمله مهم‌ترین دستاوردهای زیربخش باغبانی می‌توان به کسب درآمد برای تولیدکنندگان، حفظ و توسعه منابع آب و خاک، بهره‌برداری بهینه از منابع تامین میوه موردنیاز کشور، کمک به تامین سلامت تغذیه‌ای، توسعه صادرات محصولات غیرنفتی، تامین ارز و ایجاد اشتغال مولد با هزینه کمتر نسبت به اشتغال ایجاد شده در سایر فعالیت‌ها اشاره نمود که از طریق طرح‌های بارزی چون بهبود کیفیت محصولات خشکبار صادراتی، اصلاح و توسعه باغات، اصلاح ساختار تولید، صادرات و طرح طوبی ایجاد شده است. به‌طوری که تا سال ۱۳۸۲، ۱۰۱ هزار هکتار از اراضی در قالب طرح طوبی،‌۸۷۵۰۰ هکتار درقالب طرح زیتون و ۴۵۲۰ هکتار در قالب کشت محصولات گلخانه‌ای توسعه یافته است.

در خاتمه یادآور می‌گردد که موضوع ایمنی و سلامت محصولات باغی از موارد بسیار مهم و قابل توجه از نظر سلامت مصرف‌کنندگان داخلی و بازارهای صادراتی است که ضرورت توجه به این امر را اجتناب ناپذیر می‌نماید.

● امکانات و قابلیت‌های بخش باغبانی:

- مزیت نسبی در صادرات و ارزآوری

- وجود اقلیم‌های متنوع و اراضی مستعد برای تولید انواع محصولات باغی در مناطق مختلف کشور

- وجود ظرفیت‌های قابل توجه برای توسعه زیربخش باغبانی (اراضی شیبدار و ناهموار، سنگلاخ، لب‎شور و حاشیه کویر)

- وجود ژرم پلاسم و ارقام متنوع محصولات باغی

- استعداد مناسب و کم نظیر زیربخش باغبانی برای حفظ و ایجاد اشتغال مولد و جدید

- امکان حفاظت از منابع پایه از طریق توسعه کشت محصولات باغبانی در جنگل‌ها و مراتع مخروبه

- امکان بهره‌گیری از گونه‌ها و ارقام جدید خارجی برای تولید در کشور براساس نیاز بازارهای هدف صادراتی

- امکان تولید محصولات ارگانیک در زیربخش باغبانی

- امکان افزایش عملکرد در واحد سطح در اکثر محصولات باغی

- مزیت نسبی اغلب محصولات باغی از نظر تولید و ارزش اقتصادی به ازای هر واحد آب مصرفی

- بهره مندی کشور از تکنیک‌های نوین تکثیر و تولید نهال برای تولید انبوه ارقام تجاری کمیاب و جدید باغبانی

- امکان توسعه کشت و تولید محصولات جدید و پرارزش گیاهان دارویی و زیستی

- امکان ارتقاء ارزش صادراتی (قیمت فروش) اکثر محصولات صادراتی باغبانی از طریق ارتقاء کیفیت، بسته‌بندی، فرآوری و بازاریابی مناسب

● محدودیت‌ها و تنگناهای اصلی بخش کشاورزی:

- پایین بودن عملکرد در واحد سطح محصولات باغی در مقایسه با سایر کشورها و استعدادهای موجود

- بالا بودن ضایعات کمی و افت کیفی محصولات باغی در مراحل برداشت تا مصرف

- منطبق نبودن ظرفیت و ساختار صنایع تبدیلی، نگهداری و بسته‌بندی کشور با الزامات تولید محصولات باغبانی برای عرضه به بازارهای جهانی

- ضعف و نابسامانی در نظام بازرگانی محصولات باغی به‌ ویژه در صادرات و توسعه بازارهای خارجی

- فقدان نظام علمی و فراگیر مطالعات، تولید آمار و اطلاعات و اطلاع‌رسانی در زمینه فعالیت‌های باغبانی

- عدم کفایت فعالیت‌های تحقیقاتی، ترویجی و آموزشی در زیربخش باغبانی

- کمبود منابع سرمایه و سرمایه‌گذاری در زیربخش باغبانی

- ضعف وعدم استقرار نظام تولید نها ل استاندارد از ارقام تجاری

- منطبق نبودن ساختار و امکانات نظام استاندارد و کنترل کیفی و بهداشتی محصولات باغبانی با الزامات و استانداردهای عرضه محصول در بازارهای مصرف داخلی و جهانی

- ناکافی بودن منابع آب تامین شده و اختصاص یافته برای توسعه کشت محصولات باغبانی در مقایسه با عرصه موجود و تقاضای جامعه

- منطبق نبودن ظرفیت و زیرساخت‌های حمل و نقل کشور با الزامات و استانداردهای بازاررسانی و عرضه محصولات باغبانی به بازارهای جهانی

- ضعف دانش و مهارت‌های فنی بهره‌برداران از نظر کاربرد یافته‌های جدید برای تولید محصولات باغبانی

- پایین بودن تنوع فرآوری و بسته‌بندی محصولات باغبانی

- منطبق نبودن واریته و ارقام بسیاری از باغات موجود با نیاز و تقاضای بازارهای صادراتی

- کمبود نیروی ماهر و متخصص مرتبط با فعالیت‌های باغبانی در عرصه‎های بهره‌برداری، تحقیق، مشاوره و اجرا

- نازل بودن سطح و ضریب مکانیزاسیون در فعالیت‌های باغبانی

- نارسایی در تامین و عرضه بهنگام و کافی نهاده‌های باغبانی

● اهداف کیفی بلندمدت (اهداف آرمانی):

- بهبود کیفیت تولید و بسته‌بندی محصولات باغبانی با تاکید بر ارتقاء سطح سلامت و ایمنی محصولات و توسعه صادرات

- اصلاح و توسعه باغات میوه

- اصلاح ساختارتولید و صادرات محصولات باغبانی

- حفظ ، احیاء و توسعه پایدار باغات به‌ویژه در اراضی شیبدار و در معرض فرسایش

- افزایش بهره‌وری از منابع و عوامل تولید و کاهش ضایعات

- مشارکت در خودکفایی محصولات اساسی کشور (روغن زیتون، قند خرما، مواد اولیه دارویی، پروتئین قارچ)

● اهداف کیفی پنجساله (جهت‌گیری‌های اصلی):

- افزایش بهره‌وری از منابع و عوامل تولید

- بازسازی و اصلاح باغات سنتی، غیرتجاری و کم‌بازده

- استقرار نظام مدیریت پس از برداشت محصولات باغی

- هدفمند نمودن فعالیت‌های صادرات و نوسازی سیستم بازرگانی این محصولات برای یافتن بازارهای مناسب و مطمئن صادراتی

- توسعه موزون زیرساخت‌ها نظیر پایانه‌ها، ناوگان مجهز و مطمئن برای حمل و نقل هوایی زمینی و دریایی

- استقرار نظام علمی تولید آمار و اطلاعات و اطلاع‌رسانی

- توسعه هماهنگ فعالیت‌های تحقیقات، آموزش، ترویج، مکانیزاسیون، آب و خاک و حفظ نباتات مورد نیاز زیربخش

- افزیش تولید، عرضه وتنوع محصولات باغبانی قابل صدور وتوسعه صادرات این محصولات

- بهره‌گیری از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های تولید باغبانی برای افزایش ضریب امنیت غذایی و خودکفایی در محصولات اساسی کشور

- تقویت اقتصاد تولید و افزایش قدرت رقابت اقتصادی محصولات باغبانی کشور در بازارهای جهانی

- بهره‌گیری از ظرفیت های اشتغال‌زائی زیربخش باغبانی

● اهداف کمی:

- حدود ۵۱۰ هزار هکتار توسعه سطح کشت محصولات باغبانی و افزایش سطح کشت این محصولات با ۳/۳ درصد نرخ رشد متوسطه سالیانه به حدود ۹/۲میلیون هکتار

- اصلاح و نوسازی حدود ۵۰۰ هزار هکتار باغات قدیمی و غیرفنی موجود

- افزایش میزان تولید محصولات باغبانی از ۱۴۰۰۹ هزارتن در سال پایه با متوسط نرخ رشد سالانه ۵/۵ درصد به ۱۹۳۰۲ هزارتن

- افزایش حجم محصولات قابل صدور باغبانی به حدود ۱۰۷۲ هزارتن

- افزایش نرخ رشد ارزش افزوده زیربخش باغبانی به بیش از ۷ درصد

- افزایش تولید سیب و دانه دارها از ۲۷۶۴ هزارتن (سال پایه) با متوسط نرخ رشد سالیانه ۳/۴ درصد به ۳۵۵۳ هزارتن

- افزایش تولید پسته از ۲۳۵ هزارتن (سال پایه) با متوسط نرخ رشد سالیانه ۱۱ درصد به ۴۴۰ هزارتن

- افزایش تولید مرکبات از ۳۸۷۷ هزارتن (سال پایه) با متوسط نرخ رشد سالیانه ۵/۴ درصد به ۵۰۴۲ هزارتن

-افزایش تولید زیتون از ۴۵ هزارتن (سال پایه) با متوسط نرخ رشد سالیانه ۲۸ درصد به ۱۹۹ هزارتن

- افزایش تولید خرما از ۹۸۲ هزارتن (سال پایه) با متوسط نرخ رشد سالیانه ۲/۵ درصد به ۱۳۳۵ هزارتن

- افزایش تولید انگور از ۲۸۷۲ هزارتن (سال پایه) با متوسط نرخ رشد سالیانه ۷/۴ درصد به ۳۷۹۰ هزارتن

- ارتقاء بهره‌وری در زیربخش باغبانی به میزان ۳۶/۰درصد سالیانه

● فعالیت‌های محوری:

- طرح ساماندهی تولید نهال و تامین و تکثیر ژرم پلاسم ارقام جدید و اصلاح شده باغبانی

- طرح اصلاح، احیاء و نوسازی باغات سنتی و غیرفنی

- طرح تبدیل اراضی شیب‌دار و کم‌بازده به باغات مثمر

- طرح توسعه کشت ارگانیک محصولات باغبانی

- طرح توسعه کشت و فرآوری گیاهان دارویی

- طرح بهینه‌سازی روش‌های داشت باغات، برداشت و پس از برداشت محصولات باغبانی

- طرح مکانیزاسیون فعالیت‌های باغبانی

- طرح ارتقاء استانداردهای تولید، کیفیت عرضه و کاهش ضایعات محصولات باغبانی

- طرح طوبی

- طرح توسعه و اصلاح باغات زیتون و انگور

- طرح توسعه و اصلاح باغات انار

- طرح اصلاح ساختار تولید و صادرات خرما و کشمش

- طرح به‏نژادی و به‏زراعی باغات چای

- طرح تبدیل اراضی زراعی شیب‌دار استان گلستان به باغات مثمر

- طرح مطالعات جامع باغبانی

- طرح افزایش تولید و مصرف قارچ‌های خوراکی

- طرح توسعه و ساماندهی گلخانه‌ها و احداث مجتمع‌های گلخانه‌ای

- طرح مدیریت باغات پسته

● سیاست‌های فضائی و منطقه‌ای:

- تاکید بر اصلاح و نوسازی باغات در مناطق مواجه با محدودیت منابع آب و خاک

- تاکید برای بهره‌برداری از آب رودخانه‌های مرزی و مشترک برای توسعه باغات

- تاکید بر انتخاب محصول، پایه ورقم مناسب شرایط اکولوژیک منطقه برای توسعه، اصلاح و نوسازی باغات

● اقدامات:

▪ طرح توسعه و اصلاح باغات زیتون و انگور:

- پروژه توسعه کشت و افزایش تولید زیتون

- پروژه توسعه کشت تلفیقی فیلر انگور و زیتون

▪ طرح ساختار تولید و صادرات خرما و کشمش:

- پروژه اصلاح و بازسازی نخلستانها

- پروژه اصلاح ساختار تولید و صادرات کشمش

▪ طرح توسعه کشت و فراوری گیاهان داروئی و گل محمدی:

- پروژه توسعه کشت و فراوری گیاهان داروئی و گل محمدی

- پروژه توسعه، اصلاح و فراوری زعفران

▪ طرح افزایش تولید و مصرف قارچ‌های خوراکی:

- پروژه افزایش تولید قارچ‌های خوراکی و جایگزینی آن برای تامین بخشی از پروتئین غذائی کشور

▪ طرح به‏زراعی و به‏نژادی باغات چای:

- پروژه جایگزینی بوته های کم‌بازده و جوان سازی و هرس

▪ طرح مشارکت در تبدیل اراضی زراعی شیبدار استان گلستان به باغات مثمر:

پروژه تبدیل اراضی زراعی شیبدار - استان گلستان به باغات مثمر

▪ طرح توسعه باغات در اراضی شیبدار , کم‌بازده و یکپارچه :

- پروژه تبدیل اراضی زراعی شیبدار و کم‌بازده کشاورزی به باغات مثمر

- پروژه توسعه باغات یکپارچه (تبدیل اراضی واقع در مجاورت رودخانه‌های مرزی و مشترک و سدها)

▪ طرح طوبی:

- پروژه مشارکت در تبدیل اراضی منابع طبیعی و مستثنیات به باغ

- پروژه مطالعات شناخت، استعدادیابی و نیازسنجی توسعه باغبانی

▪ طرح مطالعات جامع باغبانی:

- پروژه تدوین و اعمال نظام فنی و اجرائی مناسب برای کلیه عملیات طراحی، نظارت و اجرای فعالیت‌های مختلف باغبانی

- پروژه پژوهش‌های کاربردی

▪ طرح بهینه‌سازی روش‌های داشت باغات و برداشت و پس از برداشت محصولات باغبانی:

- پروژه افزایش عملکرد و ارتقا کیفیت و کاهش خسارت قابل پیشگیری بواسطه مدیریت علمی و فنی باغات در مراحل داشت و برداشت

- پروژه کاهش تنشهای خاکی و آبی در تولید محصولات باغبانی

- پروژه کاهش آثار زیانبار عوامل زنده بر تولید محصولات باغبانی

- پروژه مدیریت پس از برداشت محصولات باغبانی

- پروژه بسته‌بندی مطلوب و متناسب با بازار هدف در راستای کاهش ضایعات

- پروژه توسعه ترمینال‌های ضبط و فراوری پسته

▪ طرح مدیریت باغات پسته:

- پروژه اجرای مدیریت باغات پسته در باغات بارور کشور

▪ طرح ساماندهی گلخانه‌ها و توسعه کشت محصولات گلخانه‌ای و گیاهان زینتی:

- پروژه توسعه کشت و افزایش تولید محصولات گلخانه‌ای از طریق ساماندهی گلخانه‌های موجود، احداث مجتمع‌های گلخانه‌ای و توسعه گلخانه‌ها در مناطق مستعد

▪ طرح ساماندهی تولید نهال و تامین و تکثیر ژرم پلاسم ارقام جدید و اصلاح شده باغبانی:

- پروژه گزینش ژنوتیپ‌های برتر داخلی و واردات ارقام تجاری و پایه‌های مناسب جدید برای تولید نهال مادری

- پروژه احداث تاسیسات مناسب برای نگهداری و تکثیر نهال‌های مادری

- پروژه ساماندهی مراکز تولید نهال

▪ طرح توسعه کشت ارگانیک محصولات باغبانی:

- پروژه کشت ارگانیک محصولات باغبانی قابل صدور

▪ طرح توسعه و اصلاح باغات انار:

- پروژه توسعه و اصلاح باغات انار

▪ طرح اصلاح و احیا و نوسازی باغات سنتی و غیرفنی:

- پروژه شناسائی و اصلاح ساختار باغات درجه ۲برای تبدیل به باغات فنی

- پروژه شناسائی و حذف باغات غیراقتصادی غیرقابل اصلاح و جایگزینی باغات فنی و اقتصادی جدید به جای آن

▪ طرح مکانیزاسیون عملیات باغبانی:

- پروژه طراحی، نمونه‌سازی و اشاعه ماشین آلات تخصصی لازم برای مکانیزاسیون عملیات باغبانی، مراحل پروژه مختلف داشت، برداشت وپس از برداشت به منظور کاهش هزینه‌ها

▪ طرح ارتقاء استانداردها و کیفیت عرضه محصولات صادراتی باغبانی:

- پروژه تدوین و اعمال استانداردهای جهانی در تولید محصولات باغبانی صادراتی

(HACCP، کدکس و...)

- پروژه تثبیت و توسعه صادرات محصولات باغبانی

- پروژه تامین و توسعه زیرساخت‌های صادرات محصولات باغبانی