آزادی در حكومت اسلامی از منظر شهید مطهری

شهید مطهری از جمله متفكرانی است كه به مباحث سیاسی توجه خاص داشت هر چند فرصت آن را نیافت كه به تفصیل در باب سیاست سخن بگوید, اما در لابلای آثار خود به ویژه بعد از انقلاب اسلامی مطالبی را مطرح كرده كه زوایایی از اندیشه سیاسی او را آشكار می سازد

آزادی همواره یكی از آرمانهای اساسی انقلاب اسلامی بوده و هست . گفتمان راسخ مردم‏سالاری دینی; چه در حوزه نظری و چه در حوزه عملی، حاكی از اعتقاد بنیادین این انقلاب و رهبران و نظریه‏پردازان آن به پیوند عمیق «دین‏» و «آزادی‏» در جمهوری اسلامی است. در اصل یكی از پایه‏های مشروعیت‏حكومت اسلامی; چه در مرحله پیدایش و چه در مرحله بقا و ثبات، تامین و تثبیت آزادی برای كلیه شهروندان است .

امام خمینی‏قدس سره به عنوان معمار اصلی این حكومت، از كسانی بودند كه در آموزه‏ها و سیره نظری و عملی خود، بیشترین تاكید را بر ضرورت تمهید آزادی و تاسیس نظامی متكی به آرای آزاد مردم و نافی خودكامگی و خشونت و زور داشتند . (۱) بیانات و آثار امام‏قدس سره و شاگردان ایشان، همچون استاد شهید مطهری، مملو از شرح و تبیین و اصرار بر تحقق این مفهوم آرمانی در چارچوب شریعت اسلام است . امروزه و با گذشت‏یك ربع قرن از انقلاب اسلامی، مقوله آزادی همچنان از مهمترین موضوعات مورد تامل اندیشمندان و فعالان سیاسی است و همچنان این نیاز احساس می‏شود كه در باره این حوزه مهم و موضوعاتی با اهمیت، همچون تلازم یا تنافی دین و یا حكومت دینی با آزادی، بحث‏های فراوان صورت گیرد . در انجام این گونه مباحث، جای خالی اندیشمند سترگی همانند علامه مطهری به خوبی احساس می‏شود ولی از آنجا كه ایشان حداقل دو یا سه دهه از زمان خود جلوتر بودند، تنویر و تشریح دیدگاههای وی، بی‏هیچ تردیدی، هنوز راهگشای بسیاری از ابهامات و معضلات فكری جامعه; همانند موضوع تا حدی ابهام‏آمیز «آزادی‏» است .

شهید مطهری از جمله متفكرانی است كه به مباحث‏سیاسی توجه خاص داشت . هر چند فرصت آن را نیافت كه به تفصیل در باب سیاست‏سخن بگوید، اما در لابلای آثار خود - به ویژه بعد از انقلاب اسلامی - مطالبی را مطرح كرده كه زوایایی از اندیشه سیاسی او را آشكار می‏سازد . در عین حال بسیاری از مباحثی كه استاد، حتی بدون اشاره به موضوع حكومت اسلامی ارائه كرده‏اند، دارای این قابلیت هست كه با تشریح و تدوین افزونتر در مسائل نظری و عملی حكومت اسلامی به كار گرفته شود .

این نوشتار، افزون بر مقدمه و نتیجه‏گیری و یك بخش پیشینه پژوهش، دارای هشت گفتار تفصیلی است و نگارنده تلاش كرده است تا در راستای تبیین موضوع و تحلیل محتوای مفهوم آزادی و كاربرد آن در آثار استاد مطهری، جایگاه اصل آزادی را در حكومت اسلامی تشریح كند و در این قالب به برخی پرسش‏ها مانند موارد زیر پاسخ گوید:

- تعریف آزادی، مبانی و انواع آن كدام است؟

- اسلام و حكومت اسلامی چه تعاملی با آزادی دارد؟ آیا میان دین و اسلامیت‏با آزادی و جمهوریت تعارض هست؟ حكومت اسلامی چه دیدی نسبت‏به آزادیهای رایج در لیبرال دموكراسی دارد؟

- چه تعاملی میان آزادیهای اجتماعی با آزادیهای معنوی وجود دارد؟

- رابطه ارزش‏هایی مانند تقوا، عدالت و مساوات با آزادی چگونه است؟

● پیشینه پژوهش

خوشبختانه در زمینه افكار استاد شهید، پژوهشهای متعددی صورت گرفته و حتی نرم‏افزارهای متعددی در زمینه تدوین و شرح آثار ایشان تهیه شده است . (۲) در عین حال، اندیشه‏های سیاسی (۳) و اندیشه‏های اجتماعی (۴) استاد، علاوه بر تبیین آرای فلسفی، كلامی، فقهی و ... وی در كتب و تالیفات متعددی به بحث كشیده شده است . تحلیل مفهوم آزادی نیز در اندیشه استاد، هم در ابعاد كلی و فلسفی (۵) و هم در عرصه سیاسی (۶) مورد بررسی موشكافانه قرار گرفته است اما به نظر می‏رسد كه موضوع این نوشتار به صورت صرف و منفك، تاكنون مورد پژوهش واقع نشده است . (۷)

▪ گفتار اول تحلیل محتوای واژه آزادی و اهمیت آن در اندیشه مطهری

استاد نسبت‏به موضوع آزادی حساسیتی فوق‏العاده داشته و در بسیاری از آثار خود به این مفهوم اشاره كرده‏اند . ایشان در بیش از ۳۲ اثر خود از میان ۸۹ اثر، به واژه آزادی، انواع و مشتقات آن، حدود ۱۴۴ بار پرداخته‏اند . پنج كتاب: پیرامون جمهوری اسلامی، گفتارهای معنوی، پیرامون انقلاب اسلامی، انسان كامل، و جهاد با ترتیب پرداخت، ۲۷، ۲۵، ۲۰، ۹ و ۸ بار به مفهوم مزبور و مشتقات آن در این زمینه، در رتبه‏های اول تا پنجم قرار گرفته‏اند . (۸)

به زعم مطهری، آزادی یكی از بزرگترین و عالی‏ترین ارزش‏های انسانی است و به تعبیر دیگر جزو معنویات انسان است كه مافوق حیوانیت اوست . (۹) به همین خاطر است كه اسلام آزادی را به عنوان یك ارزش از ارزش‏های بشر برشمرده است، اما نه ارزش منحصر به فرد و نه آزادی با آن تفسیرها و تعبیرهای ساختگی، بلكه آزادی به معنای واقعی . (۱۰) استاد از آزادی به عنوان یكی از مقدس‏ترین استعدادهایی كه در بشر هست و آدمی به شدت به آن نیازمند است، یاد می‏كند (۱۱) و آن را معیار انسانیت‏به شمار می‏آورد . از این دیدگاه، انسان آن اندازه انسان است كه هیچ جبری را تحمل نكند و محكوم و اسیر هیچ قدرتی نباشد بلكه همه چیز را خودش آزادانه انتخاب كند . (۱۲)

مطهری، آزادی را رمز بقای اسلام می‏داند (۱۳) و بر این باور است كه از صفحات تاریخ درخشان اسلام، دادن آزادی عقیده حتی به ملل كشورهای فتح شده است . او تساهل و تسامح اسلام را عامل پیدایش و گسترش تمدن اسلامی به حساب می‏آورد . (۱۴) از نظر ایشان بزرگترین تعبیر از قائل بودن رسالت و آزادی و اختیار از سوی خداوند برای انسان همین است كه او را در قرآن (۱۵) خلیفه و جانشین حق و مكمل وجود هستی می‏داند . خدای متعال طبق این آیه، قسمتی از خلاقیت‏خود را به عهده انسان می‏گذارد و او را مظهر فعالیت و خلاقیت می‏سازد . (۱۶) مطهری بر وجود گوهر آزادی در فرهنگ خودی و بی‏نیازی از دراز كردن دست طلب در این زمینه به سوی بیگانگان پافشاری می‏كند . (۱۷)

در كلیت آثار استاد، هدف اساسی انبیا و انزال رسل، آزادسازی و رهایی بشر از اسارت‏ها و بندگی بوده و آزادی معنوی مقدم بر سایر آزادیها است و اعتقاد و ایمان آزادانه به خداوند و اسلام، سرلوحه دعوت نبوی بوده است . به همین خاطر است كه اسلام اجازه تقلید در اصول دین را نمی‏دهد و كسب آن را مبتنی بر تحقیقی آزادانه می‏داند . (۱۸) مطهری اندیشمندی خوشبین به حركت تاریخ و جوامع انسانی به سوی آزادی و جامعه توحیدی و رهایی از رقیت و جبرهای مختلف است . (۱۹)

منبع:فصلنامه حكومت اسلامی، شماره ۳۱

نویسنده:بهرام اخوان كاظمی

---