چشم های نگران

حسین دهباشی کارگردان و تهیه کننده برنامه مستند تلویزیونی چشم های شیشه ای اولین تجربه های روزنامه نگاری را با نشریات کیهان هوایی و روزنامه ایران آغاز کرده است از او تاکنون کتابهای شکستن امواج, افغانستان روزهای سقوط منتشر شده است علاوه بر آن در زمینه مستندهای تلویزیونی قریب یک صد برنامه تولید و پخش کرده است برنامه های مستند عطر سیب, شکوفه زیتون, سفر به شهر فرنگ, قصه های چین و ماچین, عراق نگاهی از درون و از جمله آثار تصویری اوست

هم اینک او به مناسبت شصتمین سال تأسیس سازمان ملل متحد برنامه ای را برای شبکه چهار تهیه می کند.«چشم های شیشه ای» به عنوان یک مستند واقع گرا نگاهی جدی به مقوله خبر و خبرنگاری در زمینه مسایل عراق و افغانستان دارد. او در طول دو سال با تلاش مستمر کارشناسان علاقه مند به رسانه به پردازش این برنامه پرداخته است. چشم های شیشه ای قبل از آن که روایتگر مضامین خبری در حوزه های عراق و افغانستان باشد بیشتر چشم های نگران مجریان، خبرنگاران و تحلیلگران ارشد شبکه های تلویزیونی الجزیره، بی بی سی و العربیه را به تصویر می کشد.با او درباره تهیه و آماده سازی این برنامه تلویزیونی گفت وگویی انجام داده ایم که در پی می آید:

* ایده اولیه برنامه چشم های شیشه ای از کجا به سراغتان آمد؟

- حدود ۳ سال قبل- درست مقارن با نخستین لحظات بمباران شبانه بغداد- شبکه العالم متولد شد. چند روزی بود که العالم- به صورت آزمایشی- برنامه پخش می کرد و قرار بود که این کار تا چند ماه دیگر نیز ادامه داشته باشد. اما آغاز جنگ متحدین علیه عراق، همه چیز را به جلو انداخت و تصاویر کم کیفیت نقاط نورانی در بک راندی سبزرنگ به همراه صدای دلهره آور انفجارهای مهیب، چیزی نبود که بتوان از آن چشم پوشید. به این ترتیب شبکه ما، نه با یک زایمان طبیعی و به موقع، بلکه با سزارینی زودهنگام اتفاق افتاد.

حالا حساب کنید که برای راه اندازی و تداوم کار یک شبکه خبری بین المللی و ۲۴ ساعته، هنوز ابزار و ادوات فنی کار کامل نشده بود و از آن بدتر، نرم افزارهای انسانی و آنچه به عنوان قواعد تولید و پخش برنامه مطرح است، تنها در حد کلیات تفاهم شده بود!

طی هفته های بعد، مسائل فنی به هر حال و به تدریج برطرف شد، اما معلوم بود که مسأله رویه های حرفه ای، چیزی نبود که به آسانی و به سرعت به دست بیاید؛ خصوصاً اینکه آنچه به عنوان تجربه های کاری در سایر شبکه های صداوسیما وجود داشت،- علی رغم همه ارزشهایش- اساساً در حد و اندازه ای نبود که به کار محیط رقابتی رسانه های بین المللی بیاید.

به همین خاطر و طی جلساتی که در آن موقع و با عنوان شورای سیاستگذاری العالم برگزار می شد و من نیز _ به عنوان یکی از مشاوران غیررسمی مدیر شبکه _ در آن شرکت داشتم، پیشنهاد شد تا به عنوان یک زمینه قابل اتکاء، کار را از مهندسی معکوس شبکه های رقیب مان در منطقه (از جمله CNN، BBC، الجزیره و العربیه) شروع کنیم. ایده اولیه این بود که پروژه ای مطالعاتی با عنوان تحلیل محتوای شبکه های مذکور، توسط دکتر محسنیان راد اجرا شود و همزمان من و همکارانم تحت پوشش ساخت مجموعه ای تلویزیونی در مورد شبکه های خبر ماهواره ای به سازمان مرکزی آن شبکه ها مراجعه و گزارش تصویری مفصلی برای انتقال تجربیات عملی کار خودمان تهیه نماییم.

* ظاهراً در زمینه پخش این برنامه با مشکلاتی مواجه هستید. این موضوع به کجا برمی گردد؟

- در حدفاصل طرح ایده اولیه ساخت این برنامه تا پایان مرحله ساخت آن، اتفاقات تأثیرگذاری رخ داد. در این مدت شورای سیاستگذاری العالم منحل و مدیر وقت شبکه نیز همزمان با تغییر مدیریت آقای دکتر لاریجانی از ریاست صدا و سیما استعفا داده بود. گروه جدید مدیران شبکه نیز به هر حال مانند کادر جدید مدیران صدا و سیما، نگاه صریح تری به محیط رسانه های بین المللی داشتند. از نظر آنها، محصول نهایی کار به قدر کافی افشاگرایانه نبود و جنبه های توصیفی شبکه های خبری، تبلیغی به نظر رسیده انتقادات مطرح شده در این مجموعه مستند به حد کافی معرف فاصله گذاری های ارزشی با بی بی سی، الجزیره و العربیه نبود. به علاوه پخش داخلی این مجموعه از شبکه چهار سیما، مقارن با خبر اهانت طرح شده در برنامه «الاتجاه المعاکس» الجزیره به مقام مرجعیت شیعه در عراق شده و باعث گردید تا مدیران ارشد سازمان به یک باره تصمیم به حذف همه مصاحبه ها و تصاویری بگیرند که موضع و موقعیت شبکه الجزیره را در قصه مورد بحث ما نشان می داد. در یکی دو هفته اول پس از این تصمیم کار به جایی رسید که گاه تا یازده دقیقه از هر برنامه ۳۰ دقیقه ای _ بدون اطلاع و اجازه ما- حذف می شد و این شیرک بی یال و دم، البته نسبت چندانی با مجموعه ای مستند و پژوهشی- که بیش از دو سال عمر ما و میلیونها تومان بودجه بیت المال صرف آن شده بود- نداشت.

* چرا در برنامه چشم شیشه ای صرفاً به اخبار عراق و افغانستان توجه خاص نشان دادید؟

- در نگاهی اولیه به تیتر اول اخبار سالهای اخیر در منطقه خاورمیانه، به نظر می رسد که سه حوزه خبری عراق، افغانستان و فلسطین به همراه توابع جغرافیایی و فرهنگی حوالی آنها، در کانون اصلی فعالیت رسانه های خبری بین المللی قرار دارد. به این ترتیب روشن بود که برنامه مستندی که داعیه «نقد تطبیقی شبکه های خبری بین المللی» را دارد، مواردی بهتر برای موردپژوهی و مقایسه عملی رفتار این شبکه ها در منطقه خودمان پیدا نمی کند. عراق کشوری بود که ۸ سال با آن جنگیده و در این جنگ از صدها هزار نفر نیروی انسانی و میلیاردها دلار سرمایه مادی هزینه کرده بودیم و افغانستان نیز به جهات دیگری موقعیت مشابهی داشت، به علاوه هردوی این کشورها حوزه های تخصصی کار من در طی پانزده سال اخیر بود و با رویدادهای خبری و مقامات سیاسی و نظامی آنها آشنایی نزدیکی داشته و دستم برای ارتباط با آنها _ به نسبت _ بازتر بود. حوزه سوم که فلسطین و با تعبیری درست تر منطقه شامات (شامل فلسطین، سوریه و لبنان) بوده با مشکل تهیه امکانات و بودجه مناسب همراه شد و البته عدم پرداختن به این حوزه، در نهایت تأثیر منفی خود را در کیفیت کار گذاشت.

* چرا حدود ۲ سال برای ساخت برنامه تلویزیونی چشم شیشه ای وقت صرف کردید؟

- طی این دو سال، گروه کاری ما در چندین سفر جداگانه به ۶ کشور اروپایی و آسیایی (شامل فرانسه، انگلیس، عراق، افغانستان، قطر و دوبی) اعزام شد که حاصل کار بیش از ۵۰ مصاحبه اختصاصی با مدیران ارشد و خبرنگاران و برنامه سازان شبکه های الجزیره، العربیه و بی بی سی و نیز مقامات عالی رتبه سیاسی کشورهای عراق و افغانستان بود. از سویی دیگر گستره وسیع مباحث تخصصی و خبری در این مستند پژوهشی، به گونه ای بود که نیاز به جمع آوری دقیق حجم عظیمی از تصاویر آرشیوی وجود داشت. پژوهش های مفصل کتابخانه ای مورد نیاز- که توسط استاد و دوست فرهیخته ام آقای دکتر حسام الدین آشنا انجام شده بود- هماهنگی های دشوار جهت اخذ مجوز و تعیین وقت گفت وگو با مقامات رسانه های بین المللی که توسط همکاران قدیمی مان خانم آزیتا یزدان پناه، در اروپا؛ دکتر عباس خامه یار در قطر و دوبی و جناب حجت الاسلام زائری و آقای سید یاسر حیدری در عراق صورت گرفت؛ به همراه دشواری های عملی کار که یک نمونه آن اسارت من و دوستانم (آقای محمدرضا زائری و وحید جلیلی) توسط نیروهای مقتدی صدر آن هم در شب ورود نیروهای آمریکایی به نجف بود و... به اندازه ای بود که اکنون وقتی به پشت سر نگاه می کنم، نفس ساخته شدن این برنامه را چیزی شبیه معجزه می دانم.

هوشنگ صدفی