زندگی در دنیای اصوات

نگاهی به اثرات صدا و کلام در پرورش کودک

تاکنون گوشتان را به در یا دیواری چسبانده‌اید تا صداهای پشتش را تشخیص دهید؟ شناسایی این‌که صدا مردانه است یا زنانه، عصبانی و پرهیاهوست یا آرام و مهربان، متعلق به پدربزرگتان است یا خواهر کوچک‌تان، همسایه دیوار به دیوار یا غریبه‌ای پشت در بخصوص اگر سکوت و آرامش برقرار بوده باشد، آسان است، نه؟ همین حالت را جنین انسان از اواخر پنج‌ماهگی در رحم مادر دارد و از آنجا که تمام مدت با مادر است، صدا و حالات او را تا پایان ۹‌ماهگی بهتر از هرصدای دیگری می‌شنود و می‌شناسد.

جنین از هفته هجدهم به بعد می‌تواند صدا بویژه صدای مادرش را بشنود و طبق یافته‌های دانشمندان از ماه ششم که سیستم شنوایی او کامل‌تر می‌شود، در برابر اصوات شنیده‌شده واکنش نشان دهد. صوت از پس استخوان‌ها، مایع و بافت رحم به گوش او می‌رسد. محققان توانسته‌اند با نواختن اصواتی خاص برای چند جنین برخی از این واکنش‌ها را بررسی کنند و دریابند سهمی از این واکنش را می‌توان به یادگیری او اختصاص داد.

● استفاده از زمان

در ماه هفتم رشد به بعد، ساخت و ساز سلول‌های مغزی و عصبی کودک گستردگی بیشتری می‌گیرد. طبق برخی تحقیقات، شماری از این سلول‌ها اگر بخوبی تحریک نشوند، پیش از تولد نوزاد در خطر ازکار‌افتادگی و مرگ یاکاهش کارکرد قرار می‌گیرند. تحریک مناسب آنها سبب برقراری اتصال مناسب با دیگر سلول‌ها و پایداری این اعصاب و سلول‌ها می‌شود و واضح است کودکی که برخی سلول‌های عصبی و مغزی او فعال نیست در چه موقعیت هوشی و یادگیری‌ای نسبت به کودک دیگری قرار دارد که سلول‌هایش واکنش بهتری به تحریکات نشان داده است.

بنابراین می‌توان گفت اگر پدر و مادری با اطلاع از نحوه کارکرد احساس‌های مغزی و سیستم شنوایی جنین، فرصت پیش آمده را برای برقراری ارتباط با او از دست ندهند چند‌گام جلوتر و کودکشان نیز باهوش‌تر از کودکان دیگر خواهد بود. یکی از این فرصت‌ها، استفاده از صدا به منظور تقویت تکامل جنین و ارتباط صوتی از طریق خواندن لالایی برای نوزاد یا قصه و کتاب برای کودک است.

● اثرگذاری بر جنین

استفاده از اثرگذاری صدا بر جنین برای والدین چند حسن دارد. یکی از مهم‌ترین مزیت‌ها این است که می‌توان با زمزمه‌های آرام، زیر لب خواندن شعرهای ساده و به کار‌بردن نوایی آهنگین و ملایم به آرامش کودک کمک کرد و سبب بهبود یا پیشرفت بهتر مغزی، حسی و حتی شکل‌دادن به شخصیت او شد. مهم نیست چه شعری یا چه متنی را می‌خوانید، زیرا جنین هنوز زبان نیاموخته است و متوجه معنا و مفهوم کلمات نمی‌شود. بنابراین، بیش از آنچه می‌خوانید، نوای ملایم و آهنگ آرامش‌دهنده صدایی اهمیت دارد که او می‌شنود. پس از تولد نیز توسل به این آهنگ‌ها و تکرار آن زمزمه‌های آشنا، بسی آرامبخش است و هنگامی که نوزاد از گریه دست برنمی‌دارد روشی خوب و مفید برای ساکت‌کردن یا خواباندن او خواهد بود.

● آموزش در دوره جنینی

جلو افتادن از والدین دیگر و اثرگذاری از طریق صدا به معنای آن نیست که کسی با بیان مسائلی چون ضرب و تقسیم ریاضی یا خواندن فرمول‌های فیزیک و تکرار عناصر شیمیایی به صدای بلند امیدوار باشد که فرزندش در آینده ریاضیدان یا فیزیکدان خواهد شد یا گمان کند با خواندن اشعار و ترانه‌ها و استفاده از موسیقی کاری کرده که کودکش در آنچه ناخودآگاه افراد نامیده می‌شود با سرایش شعر آشنا شود یا ترانه‌های بهتری بسراید و موسیقی خوب را از بد تشخیص دهد! مقصود از کمک به یادگیری و آموزش کودک در این زمان، بیشتر نگاه و توجه به جنبه تکاملی و تقویتی آن است.

به عنوان مثال مادری که اشعار آرام و آهنگین را در دوره حاملگی زمزمه می‌کند، می‌تواند اضطراب را از کودک دور کند و با رشد کودک در فضای آرام، شخصیت او را از استرس در امان نگاه دارد. همچنین است استفاده ازموسیقی که می‌تواند رشد و تکامل مغز کودک را چه ازطریق احساس مادر، چه از طریق شنیدن با واسطه‌ای مثل جداره و دیواره رحم سبب شود. رشد مغزی بهتر یعنی رشد و گسترش قابلیت‌های ادراکی، توسعه قابلیت‌های ادراکی یعنی افزایش مهارت یادگیری، توان یادگیری یعنی شناخت بهتر دنیای پیرامون و کسی که شناخت بهتری داشته باشد بخت و اقبال بیشتری برای موفقیت دارد. هر که زودتر به ابزار مثبت موفقیت دست یازد، واضح است زندگی مثبت و بهتری خواهد داشت.

● تقویت ادراک و حواس

بچه‌ها پس از تولد افزون بر شنیدن، در احساس‌ها و ادراک‌هایی چون دیدن، لمس کردن، بوییدن و مانند اینها بسرعت قوی و توانا می‌شوند و لایه‌ها و پیچ‌وخم‌های ذهن و مغزشان دنیای پیرامون را بیشتر با این حواس ضبط و ثبت می‌کند. با این حال اثرات صدا و کلام همچنان همراه است، حتی وقتی خانواده‌ها به جنبه‌های دیداری یا لمسی کودک توجه می‌کنند: «این چیه؟» عروسکی را نشانش می‌دهند! «این کیه؟» به کسی اشاره می‌کنند! «نه... نه...» نوازشش می‌کنند! بخش تقریبا کاملی ازیادگیری زبان و توانایی سخنگویی نیز از راه صداست. صدا، نوا، موسیقی و کلام در دوره پس از نوزادی و ورود به سال‌های کودکی نیز همچنان بخش قابل‌توجهی ازپرورش یا آموزش او را شکل می‌دهد. از این رو، یکی از بهترین راه‌های بهره‌بردن ازصوت برای تقویت ادراک، آموزش و پروراندن قدرت تخیل و تصور او بخصوص در سال‌های اولیه کودکی، خواندن شعر و قصه برای او با صدای مادر و پدر است.

● کتابخوانی برای کودک

خواندن کتاب‌های ساده شعر و قصه برای کودکان مزایای بسیار دارد، چه در ساعاتی باشد که قصد خواباندن او را دارید، چه در ساعاتی باشد که بیدار است و قصد سرگرم کردنش را دارید. پیش از خواب، بهانه‌ای می‌شود برای شنیدن صداهای آشنا؛ بنابراین آرامش را برای او به ارمغان می‌آورد. در بیداری نیز علاقه بیشتر به والدین و ارتباط بهتر او را با آنها افزایش می‌دهد. این علاقه به همین دلیل می‌تواند مسبب شکل‌گیری رابطه بالعکس، یعنی از سوی والدین به کودک نیز بشود. بگذریم از این‌که با جای دادن شخصیت‌هایی در قصه‌ها و اشعار، علاوه بر افزایش قدرت تصور، تربیت غیرمستقیم و آموزش رفتارهای هنجار به او نیز ممکن می‌شود و کودک به این‌گونه علاقه‌مند می‌شود وقت خود را حتی برای یادآوری این دوران شیرین در دوره نوجوانی و جوانی هم صرف مطالعه و یادگیری از طریق آن کند. خواندن کتاب، قصه‌گویی و شعرخوانی افزون بر آن‌که کودکان را علاقه‌مند به مطالعه و کتابخوان می‌کند، منافعی نیز برای والدین، دیگر اعضای خانواده و حتی اجتماع دارد. اگر چنین رویکردی در فرزندان شکل بگیرد، والدین و مربیان نیاز چندان زیادی به کلنجار رفتن برای مدرسه رفتن، درس خواندن، مشق نوشتن، تمرین‌کردن و یادگیری آنها ندارند.

● در حاشیه صدا

فرزندی که از کودکی مغز خود را با تصور‌کردن و مطالعه پرورش داده، مشکلات را بهتر می‌تواند تخیل کند. همراه با تخیل، تحلیل مسائل و مشکلات پیش روی او نیز بهتر صورت می‌گیرد و راحت‌تر برطرف می‌شود. خانواده و اجتماع نیز با بودن چنین افرادی، مشکلات کمتری بخصوص درزمینه‌های فکری، فرهنگی و رفتاری خواهد داشت. کافی است تصویر کنید خانواده‌ای را که با دعوا و جنجال و سفسطه قصد حل مشکلاتشان را دارند و خانواده‌ای را که با آرامش و منطق و زبانی شایسته از وقوع مشکلات بیشتر پیشگیری می‌کنند.

اگر خوب نگاه کنید، رد پای آن صداهای موزون، اشعار آهنگین، خواندن قصه‌های خیال‌برانگیز، علاقه‌مندی به مطالعه و کتابخوانی و درنهایت تربیت فرزندی بهتر در توجه والدین به اثرات صداهایی است که از دوره جنینی با او همراه شده است؛ توجهی که با افزایش مهارت‌های شنیداری در او صورت گرفته است؛ طنینی که صدای بلند یا آرام، جنجال‌گونه یا آرامبخش از حالت جنینی تا پس از کودکی در گوش او پیچیده است.