ناسازگاری و درمان آن ۱

آدلر ۱۹۳۷ ۱۸۷۰ از سال ۱۹۰۲ یكی از چهار عضو گروهی بود كه همراه با یونگ در بحث گروهی هفتگی شركت داشت و سال ها از نزدیك با فروید كار می كرد ظاهراً آدلر نظر فروید را دایر بر نقش عوامل جنسی در رشد شخصیت آدمی, آشكارا مورد انتقاد قرار می داد و نظرات خاصی با رویكرد اجتماعی درباره تكوین شخصیت ابراز می كرد كه از بسیاری جهات با نظریه فروید تفاوت داشت

•انشعاب از مكتب فروید

از این رو زیگموند فروید (۱۹۳۹-۱۸۶۵) با او رابطه شخصی برقرار نمی كرد و از او دل خوشی نداشت. به اعتقاد آدلر، رفتار انسان پیش از آنكه به واسطه ویژگی های ژنتیكی یا برداشت های جنسی دوران اولیه زندگی شخص تعیین شود، غایتمند و متوجه هدف است. او رشد طبیعی فرد را بیشتر نوعی مدل یا الگوی انتخابی خود فرد می دانست تا درجات متفاوتی از روان نژندی كه آن هم به گونه ای خودكار براساس مراحل جنسی در چند سال اول زندگی كودك شكل می گیرد. برخی از معاصران این دو، اعتقاد داشتند فروید به خاطر اینكه به اختلاف بیشتر با دستیارش دامن نزند، ریاست انجمن روانكاوی وین را در سال ۱۹۱۰ به آدلر سپرد ولی آدلر تمكین نكرد و كار او سرانجام به انشعاب از رویكرد روانكاوی فروید كشید. روانشناسی آدلر به واقع دارای ویژگی های فردی و اجتماعی است. این رویكرد روانشناختی نگاهی فردی به انسان دارد، چون براین اساس بنا شده است كه فرد به منزله انسانی خاص و بی همتا است با تاكید بر ویژگی ها، توانایی ها و ضعف های روحی- روانی خاص خودش. از این رو مراد از رفتار فردی، نوعی رفتارهایی است كه با هنجارهای اجتماعی همسویی ندارد و از آنجایی كه معتقد است، انسان به وسیله علائق اجتماعی انگیخته می شود و باید با اجتماع سازگاری نشان دهد، در ردیف یك رویكرد اجتماعی قرار می گیرد.

•استنباط آدلر از ماهیت انسان

آدلر معتقد بود، اگر بخواهیم رفتار فرد را به خوبی مورد بررسی قرار دهیم و او را درك كنیم، باید به آنچه در درون وی اتفاق می افتد ، توجه كنیم. او می پرسید چگونه است كه افراد با وجود برخورداری از شرایط كمابیش یكسان اجتماعی به لحاظ میزان سازگاری از یكدیگر متفاوتند؟ تلقی او این بود كه استنباط ها، نگرش ها، منطق و اهداف انسان، اگرچه قابل مشاهده نیستند، ولی به منزله واقعیت هایی عمل می كنند كه بدون توجه به آنها توصیف و تبیین رفتار فرد و فرآیندهای روانی وی امكان پذیر نیست. او از طرفی با فاصله گرفتن از برخی اصول روان تحلیلی فرویدی، معتقد بود كه امیال و خواسته های اجتماعی بیش از امیال جنسی و با شدت بیشتری بر رشد شخصیت فرد اثر می گذارند و از طرفی دیگر روش های كل نگر را برای فهم و درك رفتار فرد بر روش استفاده از مقیاس های هنجاری، آزمون های میزان شده ، آزمون شخصیت و تست هوش ترجیح می داد.به نظر آدلر، افراد به لحاظ روانی، بخشی از جریان اصلی زندگی سالم هستند و سلامت روانی آنان نیز در تلاش موفقیت آمیزشان مشخص می گردد كه در یك سبك زندگی سودمند برای امور مهم زندگی اجتماعی فعالیت می كنند. افراد در زندگی اجتماعی خود برای كار، جنسیت و معنویت اهمیت زیادی قائلند. آدلر كار یا شغل را بخشی از تكلیف زندگی می داند و معتقد است كه احساس همكاری و تعلق اجتماعی در فرد از راه احساس تعلق به خانواده و گروه های شغلی پرورش می یابد. از این رو انجام این تكلیف زندگی دوسویه است و تنها به فرد مربوط نمی شود، بلكه محیطی كه فرد در آن زندگی می كند نیز مسئول است. انسان در كنار برآوردن نیازهای اولیه زندگی، نیازمند توجه به جنبه های معنوی زندگی است. آدلر به مسائل جنسی، نه به منزله سائق های زیست شناختی، بلكه از زاویه نقش فرد در جامعه می نگرد. او اعتقاد دارد، برای اینكه زن و مرد دارای كاركرد كاملی باشند، باید به عنوان زوج و همسر روابط معنی دار برقرار كنند.انسان انگیزه بالایی برای زندگی دارد و همواره در حال شدن است. اما مشكل از آنجایی شروع می شود كه فرد در زندگی گاه بر اثر تجاربی گرایشی یا موقعیتی به سوی آن دسته از هدف های خیالی و غیرواقعی روی می آورد كه می اندیشد به برتری اش خواهد انجامید. اما غالباً تعقیب هدف های غیرواقعی و دست نیافتنی ممكن است باعث شود تا فرد به رفتار خود مغلوب سازی دست زند و رفتارش موجب دلسردی یا نومیدی وی شود. آنوقت كه یأس و سرخوردگی در اشكال شدید خود بروز كند، این حالت موجب پیدایش عصبانیت، روان رنجوری، سوء مصرف دارو، خودكشی و انواع انحراف های دیگر خواهد شد. پدیده فرد مشكل آفرین شكل می گیرد و میل به رفتار بزهكارانه در فرد ظاهر می شود. در چنین شرایطی آدلر در لباس روان درمانگر یا مشاور می كوشد تا با كشف اشتباهات فكری مددجو را در جهت كسب آن نوع از سبك زندگی ترغیب و هدایت كند كه از نظر اجتماعی مفید باشد و به بن بست نینجامد. در اینجا برای ایجاد یك زمینه كلی جهت درك و فهم رفتار مددجو، به نقش عوامل موثر بر رفتار انسان می پردازیم.

•كمال جویی و احساس خود ارزشمندی

انسان موفقیت را دوست دارد، توانایی را می ستاید و از ناتوانی بیزار است. آدلر به نیرویی جهت دهنده در انسان معتقد بود كه منابع و توانایی های فرد را در راستای یك هدف مهم سوق می دهد. به اعتقاد او همه ما در جهت این هدف مهم كه همانا برتری یا كمال است تلاش می كنیم. فراتر از این، او حتی معتقد بود كه تلاشش برای دستیابی به موفقیت، پیشرفت و برتری و محقق ساختن خود، مادرزادی است و نیاز به آموختن ندارد. انسان در رقابت برای پیشی گرفتن از دیگران، جلو زدن و نفر اول شدن، چه آرزوهایی كه در ذهن نمی پروراند. آدلر چنین آرزوها و هدف های بعضاً خیالی را خودبه خود بد و زیان آور نمی داند. مردم باید اهدافی در سر داشته باشند تا در راه رسیدن به كمال، كوشش و فعالیت به خرج دهند تا از این راه جامعه پیشرفت كند. هدف از رسیدن به برتری و كمال، ارتقای احساس خود ارزشمندی است كه در سنین كودكی پدید می آید. اولین خودآگاهی ها و شناخت خود در محیط خانواده روی می دهد. كودك به دنبال این خودآگاهی ها با احساس خودارزشمندی مواجه می شود. یكی از مفاهیم معنی دار كه در خودپنداره هر فرد نقش دارد و موجب رضایت از زندگی است، احساس خود ارزشمندی است. احساس خود ارزشمندی تمام دارایی ارزشی یك فرد است.احساس كهتری یا به اصطلاح عقده حقارت زمانی ایجاد می شود، كه احساس خود ارزشمندی فرد، صدمه ببیند یا كاهش یابد. نه تنها آدلر، بلكه بسیاری از روانشناسان دیگر بر ضرورت و اهمیت وجود میزان مناسبی از احساس خود ارزشمندی، جهت رشد مناسب شخصیتی فرد، تاكید ورزیده اند. چنانچه احساس خودارزشمندی جریحه دار شود، كودك ممكن است به گونه ای خودكار به مكانیسم جبران روی آورد یا آنكه احساس حقارت ایجاد شده از این راه می تواند، با هیجان و نیروی عاطفی زیادی كه ایجاد می كند، كودك را در انتخاب سبك زندگی نادرست به بیراهه هدایت كند. احساس خودارزشمندی از دیدگاه نظریه تكامل، احتمالاً در خدمت بقا و حفظ ذات است وگرنه در طول تاریخ كاركرد خود را از دست می داد و به احساس كم اهمیتی بدل می شد. اما اینكه چرا برخی افراد موفق نمی شوند جریحه دار شدن احساس خودارزشمندی را از راه های اجتماع پسند جبران كنند و به فعالیت های مخرب روی می آورند، هنوز در بین روانشناسان، جامعه شناسان و دست اندركاران تعلیم و تربیت، سئوالی بحث برانگیز است. به نظر می رسد كه افراد با میزان بالایی از حساسیت در شرایط نامناسب خانوادگی و اجتماعی دچار عدم اطمینان در احساس خود ارزشمندی می شوند و به دلیل فقدان تاثیر مناسب محیط به جبران اجتماعی مناسب جهت بهبود یا حفظ خودارزشمندی دست نمی یابند و به گونه ای ناخودآگاه به افسردگی دچار می شوند و برخی به رفتار ضد اجتماعی گرایش نشان می دهند. چنین كودكان صدمه دیده ای نیاز به تایید محیط دارند، تا راه جبران مناسب را پیدا كنند، وگرنه در اثر آن از عقده حقارت در امان نخواهند بود. از این رو هر نوع تجارب نامساعد در مورد شكسته شدن حرمت كودك و خدشه دار شدن احساس خودارزشمندی او، می تواند به احساس حقارت فرا روید و از این رو به شكل گیری قضاوت های نادرست و غیر منطقی در كودك بینجامد و به ناسازگاری كودك دامن زند. كودك ممكن است طی اندیشه های غیر منطقی به این باور برسد و چنین اعتقادی پیدا كند كه اگر جذاب، زشت، خودمدار، سهل انگار، ستمگر، هیولا و برتر باشد، می تواند احساس خودارزشمندی كند. آدلر اعتقاد داشت كه برای فهم فرد بزرگسال باید كودك را شناخت. از این منظر، جهت درك ویژگی های روانی افراد به ترتیب تولدشان نیز توجه می كرد. از این راه موقعیت روانی هر فرد را در خانواده مجسم می كرد. او نه تنها ولادت و جنسیت هریك از فرزندان را در وضعیت روانی آنان در خانواده موثر می دانست، بلكه در این رابطه تاثیر متغیرهای محیطی نظیر مسن تر شدن، عاقل تر شدن، ثروتمند یا فقیرتر شدن والدین، محل زندگی، شغل والدین، طلاق، مرگ و ازدواج مجدد پدر، مادر یا ازدواج مجدد هردو را از نظر دور نگه نمی داشت و اعتقاد داشت كه تاثیر این متغیرها باعث می شود كه حتی موقعیت دو فرزند یك خانواده یكسان نباشد. او خطاهای جدی مربوط به سبك زندگی را بیشتر نزد كودكانی برجسته می دید كه به وسیله افراد معنی دار زندگی خود نازپرورده می شوند و یا مورد تنفر آنان قرار می گیرند. وقتی جو خانواده طرد كننده باشد، نسبت به فرزند بیش حمایت كننده باشد یا برعكس با بی اعتنایی برخورد كند، خانواده از درون متجانس نباشد و در آن جوی حاكی از خوارشماری اعضای آن و بی احترامی نسبت به یكدیگر حاكم باشد، در آن صورت زمینه مستعدی برای مایوس كردن كودك فراهم می آید. یأس و سرخوردگی سرآغاز ناسازگاری است. چنین كودكی جایگاه و موقعیت نامناسب خود را در خانواده با انتخاب هدف های اشتباه، یعنی تلاش برای جلب توجه دیگران، برتری جویی، خودمداری، بی قید و بند بودن یا انتقام گرفتن جبران می كند و فعالیت های خود تخریبی به سبك زندگی وی بدل می شود. آدلر طیف وسیعی از عوامل اجتماعی اقتصادی، از تبعیض و نابسامانی گرفته تا ویژگی های خانوادگی و فردی نظیر قناصی قد و قواره یا شكل ظاهر را كه به نوعی می توانست در احساس خود ارزشمندی نازل دخیل باشد، مورد بررسی قرار می داد.