دوست داشتن یا نداشتن

نگاهی به فیلم «دست های خالی» ساخته ابوالقاسم طالبی

۱) نخستین نکته‌ای که در تماشای فیلم «دست‌های خالی» توی ذوق می‌زند، حجم عظیمی از حرف‌های نگفته و دغدغه‌های اجتماعی، سیاسی و انتقادی است که انگار سال‌ها در دل کارگردان مانده تا امروز و در این فیلم جاری شود.

ایرادی که فیلم‌های قبلی طالبی نیز با آن دست به گریبان بودند یعنی عدم تناسب گنجایش یک فیلم سینمایی ۹۰ یا ۱۰۰ دقیقه‌ای با میزان و خروجی حرف‌هایی که فیلمساز طرح کردن آنها را لازم دانسته یا اساساً فیلم محملی بوده برای طرح این دغدغه‌ها. به همین دلیل است که فیلم‌های طالبی حتی اگر موضوعی ملتهب و داستانی پرکشش داشته باشند، آشفته و مغشوش به‌نظر می‌رسند. به هر حال فیلمساز تمامی تلاش خود را به کار برده تا فیلمش از هر جهت به استانداردهای سینمای ایران نزدیک باشد و در عین حال حامی ارزش‌های اعتقادی فیلمساز باقی بماند. طالبی در این فیلم از هیچ یک از اعتقادات و دغدغه‌های ارزشی‌اش کوتاه نیامده گاهی اوقات هم به خطوط قرمز تلنگری می‌زند. از سوی دیگر با بهره‌‌گیری از بازیگران شناخته شده و محبوبی چون خسرو شکیبایی، فاطمه گودرزی و مریلا زارعی وجهه تجاری و اقبال عمومی به فیلم را حفظ می‌کند. انتخاب بستر یک ملودرام خانوادگی برای گفتن این دلمشغولی‌ها هم جواب داده و فیلم به هر تقدیر بار خود و تماشاگرش را زمین نمی‌گذارد و بی‌سکته پیش می‌رود. اما این همه خرده داستان‌های فرعی و تکه‌های ظاهراً بی‌ربط با اصل داستان، موجب آشفتگی و تشتت در کلیت ساختار فیلم شده‌اند. ریتم فیلم همپا با اوج و فرود پیرنگ داستانی نیست و گاه و بی‌گاه عقب می‌ماند. ضمن اینکه به واسطه محدودیت فضا و زمان فیلم، بسیاری از خرده داستان‌ها بی‌فرجام رها می‌شوند و برخی پرسش‌های به وجود آمده در مرحله گره‌افکنی، پاسخی نمی‌یابند، برخی از موضوع‌ها نیز تنها در حد چند مونولوگ گذرا باقی می‌مانند.

۲) بازی‌ها در «دست‌های خالی» از نکات قابل ذکر فیلم به‌شمار می‌روند. خسرو شکیبایی در نقش امیرحسین، رزمنده اسیری که پس از سال‌ها پیر و فرتوت و روان‌پریش نزد خانواده‌اش بازگشته، بازی پر از جزئیات و قابل تاملی ارائه می‌دهد. به‌نظر می‌رسد شکیبایی چند سالی است طلسم تکرار الگوی حمید هامون در فیلم‌های دیگر را شکسته و در هر نقش گوشه تازه‌ای از توانایی‌هایش را به نمایش می‌گذارد. این روند تازه به خلق شخصیت‌هایی به یاد ماندنی در کارنامه سال‌های اخیر شکیبایی منجر شده است. اما جنجالی که بر سر اعتراض مریلا زارعی نسبت به جوایز بازیگری جشنواره فجر پدید آمد، اینک با نمایش عمومی فیلم به یک علامت سوال بزرگ تبدیل شده است. مریلا زارعی پس از کسب جایزه بازیگر مکمل زن در جشنواره بیست و دوم فجر برای فیلم «سربازهای جمعه» بازیگری را جدی‌تر از قبل دنبال می‌کند. نقش‌آفرینی زارعی در نقش حوریه فیلم «دست‌های خالی» نیز اقناع‌کننده از آب درآمده است. اما آن اعتراض‌ها و حق‌طلبی‌ها در حاشیه جشنواره (که اغراق‌آلود بودنش امروز عیان شده) ظرافت‌های این نقش‌آفرینی را کمرنگ می‌کند.

۳) در نهایت «دست‌های خالی» فیلم دیگری است از ابوالقاسم طالبی که نسبت به آثار پیشین‌اش گامی رو به جلو محسوب نمی‌شود و همچنان در رده متوسط‌ها باقی مانده است. دوست داشتن فیلم‌های طالبی به واسطه نگاه ایدئولوژیک او به هنر ـ رسانه سینما، سخت است. اما هیچ دلیل قانع‌کننده‌ای هم برای تنفر از آنها وجود ندارد.