کاشی‌کاری

از هزاره دوم ق.م هنرمندان آجرهای لعابدار می‌ساختند ـ برخی از یافته‌های کاوش‌های محوطه‌های معبد چغا زنبیل خشت‌های رنگین در تزئین معبد به‌کار رفته.
● کاشی طلائی
کاربرد جغرافیائی …

از هزاره دوم ق.م هنرمندان آجرهای لعابدار می‌ساختند ـ برخی از یافته‌های کاوش‌های محوطه‌های معبد چغا زنبیل خشت‌های رنگین در تزئین معبد به‌کار رفته.

کاشی طلائی

کاربرد جغرافیائی کاشی طلائی بدرستی معلوم نیست اما تزئین بناهائی مانند مسجد قیروان در تونس و مسجد سامره بکار رفت اما دیری نگذشت که مدتی متروک گشت اما از روزگار سلجوقیان رو به ترقی نهاد و در دوره خوارزم‌شاهیان و دوره ایلخانیان کاشی زرفام رواج یافت.

برجسته کاری در روی کاشی در زمان مغول رواج داشت و تعداد زیادی از کاشی‌های ستاره‌ای شکل این دوره که در حاشیه با کتیبه در وسط نقوش انسان، جانور یا گل و گیاه مزین گردیده است.

در قرن هفتم هجری زیباترین کاشی‌های محرابی ساخته شد در ۷۰۰ هجری کاشی طلائی در کاشان معمول بود.

کاشی یک رنگ

آرایش و تزئین بناها در اوایل اسلام، مانند تزئینات معماری عهد ساسانیان عموماً شامل آجرکاری نقاشی و گچبری بود که تا حدودی با الهام از طرح‌ها و نقوش عهد ساسانیان مورد استفاده بود. مساجد نائین ـ تبریز، مقبره اسماعیل سامانی در بخارا مجموعه سنگ بست، مناره مسعود غزنوی از آن جمله است.

آغاز کاشی کاری در دوره اسلامی به درستی معلوم نیست اما از قراین بر می‌آید که از قرن دوم به بعد هنر کاشی کاری رو به رواج نهاد.

در پوشش بناها از کاشی‌های یک رنگ اولیه استفاده می‌شد از نمونه‌های جالب کاشی‌های یک رنگ اولیه می‌توان مساجد حیدریه جامع قزوین، گنبد کبود مراغه، برج‌های خرقان و مسجد ملک زوزن و برج رادگان، مسجد جامع گناباد و منار مسجد جامع دامغان را نام برد که با کاشی فیروزه‌ای تزئین شده دیری نگذشت که کاشی‌های یک رنگ قهوه‌ای، آبی سیر، نیلی، سفید و سیاه به‌کار رفت.

کاشی با تلفیق آجر

شیوه این نوع تزئین معماری مانند شیوه آجر و کاشی یک رنگ بود با این تفاوت که به جای کاشی یک رنگ از کاشی‌های الوان استفاده شده است ـ تلفیق آجر و کاشی که عموماً با حرکت زیبای شطرنجی شکل می‌گیرد ارزش ویژه‌ای به معماری دوره اسلامی ایران بخشیده است.

استفاده از کاشی و آجر در آرایش بناهای مذهبی و غیر مذهبی از قرن هفتم هجری به بعد گسترش یافت که هنرمندان با لعاب الوان به مرحله پیشرفته‌ای رسیدند این رنگ‌ها عبارت است از لاجوردی، سفید، آبی با لعاب‌های گوناگون ـ مسجد جامع اشترجان ـ مسجد جامع اصفهان و...

معرق: برای تهیه کاشی‌های معرق:

۱) کاشی‌های ۱۵٭۱۵ را که از جنس نرم تری نسبت به کاشی‌های معمولی ساخته شده انتخاب می‌کنند آنگاه با توجه به طرح‌هائی که مورد نظر است کاغذ طراحی را مدرج می‌کنند و پس از آن روی اشکال برحسب خانه‌های مربوط شماره گذاری می‌کنند و گاهی نیز رنگ مورد نظر را روی آن می‌نویسند: پس از تعیین شماره و نوع رنگ، اشکال طراحی شده را با کاغذ بر، یا تیغ جدا کرده روی کاشی‌های ساده می‌چسانند این نوع کاشی‌ها دارای رنگ‌های لعابی ویژه‌ای است که در مقابل تیشه قابلیت تفکیک و شکنندگی دارند. قسمت‌هائی را که طرح روی آن نصب شده است پس از آنکه کاشی مورد نظر طبق طرح پیش‌بینی شده تراشیده شده برای تطبیق قطعه‌های بریده شده کاشی معرق آماده برای قالب ریزی می‌شود و عمل قالب ریزی بدین صورت انجام می‌گیرد که ابتدا قطعات تراشیده شده را وارونه روی قالب گذاشته، پس از صاف کردن، پشت آنها را با سیمان می‌پوشانند و بعد از خشک شدن، کاشی معرق اماده استفاده خواهد شد.

مقرنس

یکی از عناصر تزئینی یعنی مقرنس که مقام مهمی در زیبا کردن بناهای ایرانی به‌ویژه مساجد و مدارس دارد.

کلمه مقرنس باقر، و قرناس و قرنس (قرنیس) و قرنیز خویشاون است و می‌توان گفت قرنیس‌دار یاقر شده و این معنی باشکل عنصر تزئینی که از تعدادی کم و بیش سطوح برآمده و فرو رفته صورت می‌گیرد موافق است.

۱) قر چیز فرو رفته

۲) قرناس بین کوه ـ جای بلند

۳) قرنیز هر نوع سایبان را که بالای پنچره‌ها یا درهای ساختمان با آجر یا سیمان و غیره می‌سازند.

مقرنس

گچبری در ساختمان، گچبری و نردبان‌سازی در سقف اتاق‌ها. مقرنس کاری، عمل گچبری و هنرنمائی با گچ در داخل ساختمان است.

مقرنس سقف یا گنبد گچبری شده، بنای بلند و عمارت عالی که در سقف آن نقش و نگار برجسته یا پله پله از گچ ساخته شده باشند. کنگره‌دار، قرناس‌دار، قرنیزدار

برخی مقرنس را معادل کلمه استالاکتیت دانسته و استالاکتیت‌ها عنصر تزئینی بسیار مشخص تزئین هنر اسلامی است.

کاشی هفت رنگ

از قرن یازدهم هجری کاشی معرق جای خود را به کاشی هفت رنگ داد. با استفاده از کاشی‌های هفت رنگ معماران قادر بودند از یک طرف با هزینه و وقت کمتری این کاشی را تولید کنند و از طرف دیگر از محدودیت‌هائی که برای ساخت کاشی‌های دیگر مانند معرق وجود داشت رهائی یافته و میدان هنرنمائی را بهتر فراهم می‌کند و بالاخره از محدودیت‌هائی که برای ساخت کاشی‌های معرق وجود داشت رهائی یافتند برای ساخت و اجرای کاشی‌کای هفت رنگ ابتدا طرح‌های مورد نظر را روی کاشی ساده آماده ساخته و آنگاه نقش‌ها و نگاره‌ها را برنگ‌های گوناگون درآورده و سرانجام لعاب داده و به کوره می‌برند از جمله طرح‌های متنوع کاشی هفت رنگ، نقوش اسلیمی است که از روزگار صفویه تا قاجار ادامه یافت اما این شیوه کاشی کاری کمتر بکار رفت از جمله در مسجد سپهسالار، مسجد سلطانی سمنان، مسجد شاه مسجدالنبی قزونی و مسجد کبود گنبد [شناخت شهرهای ایران].