سرخ, مثل خون شفق

کاهش درآمدهای نفتی, لزوم توجه به تولید و صادرات کالاهای بامزیت را پررنگ تر می کند زعفران یکی از این محصولات است

گیاه زعفران به علت طعم، رنگ و عطر خاصش، کاربردهای فراوانی دارد و در تولید محصولات غذایی، دارویی، صنعتی و شیمیایی از آن استفاده‌های بسیاری می‌شود. تقریباً از هر ۱۵۰ گل، یک گرم زعفران و از حدود ۱۴۷ هزار گل یک کیلوگرم زعفران خشک به دست می‌آید. از این رو زعفران ارزشمندترین گیاه زراعی و تحت عنوان طلای سرخ شناخته می‌شود و تنها گیاهی است که واحد خرید و فروش آن به جای تن و کیلو، مثقال و گرم می‌باشد. تولید زعفران در ایران به خاطر وجود شرایط ایده‌آل کشت این محصول از قدمتی هزار ساله برخوردار است.

زعفران از معدود گیاهانی است که فقط دوبار در سال و آن هم در اول آبان (قبل از محصول‌دهی) و اوایل آذر (پایان محصول‌دهی) به آب نیاز دارد و با توجه به اقلیم خشک ایران، کشور ما در تولید این محصول مزیت ویژه‌ای دارد. از این رو بیش از ۹۰ درصد زعفران دنیا در ایران تولید می‌شود و در واقع، ایران بزرگ‌ترین تولید‌کننده و صادرکننده طلای سرخ دنیا است. کشورهای یونان، مراکش، کشمیر، اسپانیا و ایتالیا به ترتیب در مقام‌های دوم تا ششم تولید زعفران در جهان قرار دارند.

● رقبای تازه‌نفس

وابستگی بیش از حد ایران به درآمدهای نفتی از یک‌سو و وقوع بحران‌های مالی و اقتصادی در دنیا از سوی دیگر، باعث شد تا ضرورت توجه ویژه به تولید و صادرات برخی محصولات کشاورزی از جمله زعفران و پسته - که ایران در تولید آنها مزیت بسیار بالایی دارد - بیش از گذشته احساس شود. کاهش سطح زیرکشت و تولید زعفران به علت وقوع خشکسالی در چند سال اخیر و همچنین ورود رقبای جدید همچون افغانستان به بازارهای صادراتی از دیگر مواردی هستند که لزوم توجه به تولید و صادرات این محصول را دوچندان می‌کنند.

تولید زعفران در ایران تا سال ۸۶ از روند قابل قبولی برخوردار بوده و در برخی سال‌ها به بیش از ۲۰۰ تن رسیده است، ولی در سال ۸۷ این رقم به دلیل خشکسالی و سرمازدگی به حدود ۱۰۰ تن کاهش یافت. به دنبال این کاهش تولید، قیمت زعفران در بازارهای داخلی و خارجی به صورت جهشی افزایش یافت و از حدود ۲ میلیون تومان در ابتدای سال ۸۷ به ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان به ازای هر کیلو زعفران در پایان این سال رسید. در طول سال گذشته، کاهش تولید و افزایش قیمت زعفران، کاهش چشم‌گیر حجم صادرات و ارزآوری این محصول را برای کشور به همراه داشته است. براساس اعلام سازمان توسعه تجارت در سال ۸۴ میزان صادرات زعفران ایران برابر ۲۰۱ تن و به ارزش ۹۷ میلیون دلار بوده که این میزان در سال‌های ۸۵، ۸۶ و ۸۷ از نظر وزنی به ترتیب برابر ۱۴۲، ۷۷ و ۶۸ تن و از لحاظ ارزشی به ترتیب برابر ۷۵، ۵۰ و ۸۹ میلیون دلار بوده است. لازم به ذکر است که افزایش شدید قیمت زعفران در سال‌ ۸۷ دلیل افزایش صادرات این محصول از نظر ارزشی در این سال می‌باشد. طبق گزارش سازمان مذکور برای سه ماهه اول امسال، ارزش صادرات زعفران از افزایشی ۶۹ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل برخوردار بوده که می‌تواند نویدبخش پایان روند کاهشی صادرات زعفران در سال‌های اخیر باشد.

● مشکلات پیش‌روی زعفران

مشکلات و مسایل مربوط به تولید و صادرات زعفران ایران را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. اول مسایلی هستند که در حال حاضر بر سر راه این محصول قرار دارند که پایین بودن راندمان تولید در هکتار به ویژه در سال‌های اخیر، فقدان برنامه‌ریزی برای مقابله با سرمازدگی و خشکسالی، ضعف در بازاریابی و اعتبار ایران در بازارهای بین‌المللی، صادرات زعفران به صورت فله، بسته‌بندی بی‌کیفیت، نبود تبلیغات گسترده و به‌روز در بازارهای جهانی، نوسانات شدید قیمت داخلی زعفران و فقدان برنامه‌های منسجم و پویا برای توسعه پایدار تولید زعفران از جمله این موارد می‌باشند.

بخش دیگر مشکلات مربوط به مسایلی می‌شود که در آینده برای تولید و صادرات زعفران ایران ایجاد خواهند شد و در واقع مسایل امروز زمینه‌ساز این مشکلات هستند. افزایش شدید قیمت زعفران در بازارهای بین‌المللی باعث کاهش شدید تقاضای برخی کشورها نسبت به این محصول شده است، تا جایی که خطر از دست دادن بازار برخی کشورها برای ایران وجود دارد. عمده خریداران زعفران ایران، کشورهای اسپانیا و امارات عربی متحد هستند که در صورت عدم اتخاذ سیاست‌های مناسب به دلیل وضعیت نابسامان این محصول در ایران، به دنبال کشورهای جدید تولیدکننده همچون یونان و افغانستان خواهند رفت.

به دلیل مشابه بودن شرایط آب‌وهوایی افغانستان با ایران و وجود نیروی انسانی ارزان در این کشور و همچنین حمایت برخی کشورها همچون اسپانیا، هلند و فرانسه از تولید زعفران این کشور، باعث شده که کیفیت زعفران تولید شده در افغانستان پایین‌تر از زعفران ایران نباشد. البته در حال حاضر، میزان تولید زعفران در افغانستان در حد نیاز داخلی این کشور است، ولی با توجه به روند بسیار سریع رشد تولید زعفران در افغانستان، در سال‌های نه‌چندان دور افغانستان به جدّی‌ترین رقیب ایران در تولید و صادرات زعفران تبدیل خواهد شد. طبق گزارش اتحادیه صادرکنندگان و فروشندگان زعفران خراسان رضوی، متأسفانه روزانه در حدود ۳ تن پیاز زعفران از ایران به افغانستان قاچاق می‌شود. این میزان قاچاق پیاز زعفران به معنی افزایش روزانه یک هکتار به اراضی کشت زعفران در این کشور می‌باشد که لزوم اتخاذ هرچه سریع‌تر سیاست‌های بازدارنده در این رابطه را از سوی مسؤولان امر گوشزد می‌کند.

‌● راهکارهای افزایش تولید و صادرات زعفران

اولین اقدامی که در این خصوص می‌تواند کمک قابل توجهی به افزایش تولید زعفران نماید، بحث آموزش است. از آنجایی که تاکنون آموزش‌های عمومی و تخصصی و تحقیقات علمی بسیار کمی در رابطه با افزایش تولید و ارتقای کیفیت در مورد محصول زعفران انجام شده است، تأثیر بهره‌گیری از راهکار آموزش می‌تواند بسیار چشم‌گیر باشد.

حمایت‌های قیمتی همچون خرید توافقی زعفران از کشاورز و پرداخت یارانه‌های نهاده‌ای از قبیل کود می‌تواند راهکار دیگری جهت افزایش تولید زعفران و همچنین بهبود وضعیت معاشی کشاورزان باشد. اقدام دیگری که برای افزایش تولید زعفران بایستی به آن توجه نمود، مدیریت منابع آب خصوصاً در مواقع خشکسالی و سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی در این رابطه می‌باشد. هرچند زعفران به آب کمی احتیاج دارد ولی طبق تجربه سال‌های اخیر، وقوع خشکسالی می‌تواند باعث کاهش شدید برداشت این محصول شود.

به دلیل فسادپذیری و تغییر رنگ، طعم و عطر زعفران در اثر گذشت زمان، لازم است برنامه‌ریزی دقیقی در خصوص نوع بسته‌بندی، حمل‌ونقل و بازاریابی این محصول صورت گیرد. توجه به سلیقه مشتریان خارجی به عنوان راهکاری دیگر، نقش مهمی در افزایش صادرات زعفران خواهد داشت، چرا که برحسب نیاز مشتریان باید بازارهای صادراتی از یکدیگر تفکیک شوند و براساس نوع استفاده و کیفیت محصول، قیمت‌گذاری‌ها صورت گیرد تا هم رضایت مشتری را در پی داشته باشد و هم افزایش پایدار صادرات. زدودن تحریم‌ها را نیز نباید فراموش کرد.

اتخاذ سیاست‌های مناسب تعرفه‌ای و موانع تجاری در مورد زعفران به عنوان یک راهکار مؤثر، باید مدنظر سیاست‌گذاران کشور قرار گیرد. در مواقعی مانند سال‌های اخیر که قیمت این محصول در بازار نهایی افزایش شدیدی را تجربه می‌کند، افزایش عوارض صادراتی برای زعفران پیامدهای نامطلوبی را از جمله آسیب‌دیدن کشاورزان داخلی و از دست دادن برخی خریداران خارجی در پی خواهد داشت.

بهره‌گیری گسترده و مناسب از تبلیغات می‌تواند راهکار دیگری در جهت تغییر ترجیحات و سلیقه مصرف‌کننده و شناساندن بهتر محصول ایرانی و نهایتاً رشد صادرات زعفران کشور باشد.

در حال حاضر، کشورهای پاکستان و هند به عنوان بازارهای غیرمستقیم زعفران ایران و امارات عربی متحد، اسپانیا، عربستان، سوئد و ایتالیا عمده‌ترین سهام‌داران بازار زعفران کشورمان - و برخی به عنوان مأوای "واردات مجددد" از ایران - محسوب می‌شوند.